Կարինե ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Բան. գիտ. թեկնածու, դոցենտ
«…Չէի ուզում ասել, որովհետև պատվիրված է գաղտնիք պահել… բայց հույս ունեմ՝ ձեր մեջը կմնա, ու ոչ ոքի չեք ասի։ Չեկան անցյալ գիշեր ինձ կանչեց և առաջարկեց «անկեղծ աշխատել» իր ցանցում։ Հասկացա՞ք՝ ինչ է նշանակում։ Այս կարգերում անկեղծությո՞ւն։ Լինել անկեղծ ու շարունակել ապրե՞լ։ Նոր մեռնողն անգամ կվախենա անկեղծ լինելուց։ Նա պետք է բավական փտած լինի գերեզմանում, որ սիրտ անի անկեղծության». ամենայն անկեղծությամբ՝ ԼԵՌ ԿԱՄՍԱՐ:
Երբ տարիների հունձքը այսօր և արդեն ընդմիշտ՝ հավերժորեն արդիական է դառնում, թվում է՝ նույն ժամանակի մեջ ներհյուսվել են անցյալը, ներկան ու ապագան, իսկ հյուսածոն կրկին միայն հավերժինն է: Երբ արդեն կես դարը բոլորած մեկ միտքը զարմանալիորեն այսօրվա մասին է, հյուսածոն բյուրեղացած է հիսուն և ավելի տարիների բովում, իսկ գրողը, կրելով պատմության, ժամանակի իրականության և հավերժի բանալիները միաժամանակ, գալիս է այս էլ որերորդ անգամ ապացուցելու՝ դարն է ծնում անհատին, տաղանդն «ստիպում է» խոսել բոլոր ժամանակների մեջ՝ հետայսու…
Նրա գրական ծնունդը սկիզբը եղավ հայ գրականության բոլորովին տարբերվող մի էջի, որովհետև նրա ձեռագիրը տողի համապարփակ կարգավորումն է՝ միայն մեծին բնորոշ…
Օրագրային ժողովածուներից մեկն է. դանդաղորեն տարվա բոլոր 366 օրերում նա ամփոփում է 1948-ը՝ իր չարքաշ կյանքում գուցե թե հերթականը՝ լի նախորդ և հաջորդող բոլոր տարիներին զգացածով՝ առավել տառապանքով, ավելի շնչահեղձությամբ, գրչի ու մտքի անազատությամբ պայմանավորված հեղձուկով, բայց ընթերցողի ու պատմության համար սա արդեն մի նոր փուլ է՝ գրողի՝ պատմական դեպքերի ու իրադարձությունների՝ ծայրահեղ ծանր պայմանների՝ սոսկ սեփական մտածողության ու արժեհամակարգի անսահման բծախնդրության մաղով անցկացրած:
«Ես կյանքիս մեջ արևի երկու խավարում տեսել եմ, չեմ տեսել շիկացած սառույց և ճշմարիտ խոսք ձեր բերնում։ Եթե այս երկու անկարելիություններն էլ ինձ վիճակվի տեսնել, ուրեմն ամեն ինչ տեսած կլինեմ աշխարհում…»: Նա է՝ մեծ երգիծաբանը՝ իր շարունակաբար բոլոր օրագրերի անսահման խորքային ասելիքով, օրինաչափորեն պահպանվող հերթագայությամբ: Եվ յուրաքանչյուր հաջորդ անգամ համոզմունքն այն ճշմարտության մեջ, թե բոլոր օրագրերը մի-մի հատորյակներ են, մեծանում է:
Գիծը՝ քաղաքական. չէ՞ որ Լեռ Կամսարի ստեղծագործությունների հենքը քաղաքական սատիրան է՝ հագեցած անվերապահորեն՝ հրապարակախոսի ճարտասանական վարպետությամբ: Իսկ այդ ամենը գրականության մեջ պետք է արտահայտվեր իրական գրականության իսկ ներկայացմամբ: Ուրեմն՝ ուրույն ասելիքը՝ գրականությամբ (գեղարվեստականությամբ) ընդգծված: Գրողը նաև իրականության մեջ է ներկայանում իր պարագայում՝ սարսափելի ապրումներով, որտեղ հաստատուն իրենց տեղերն են ապահովել հույզերը, զգացողություններն ու, ինչո՞ւ ոչ, գրողի զգացմունքները՝ սիրո օբյեկտից սկսյալ մինչև դրկից ու խանութների առջև գոյացող անվերջ-անծիր հերթեր, որոնք անխոս կարող են հասնել մինչև… «հարևան երկրի սահմանը»: Եվ բանաձևը երիցս հաստատուն ու անփոփոխ է մնում. անքակտելի, նույնիսկ չզգացվող կապը, սահմանային գիծը օրվա քաղաքական և սոցիալական, անգամ կենցաղային՝ տրամաբանորեն ու օրինաչափորեն գոյություն ունեցող իրադարձությունների: Մի պահ թվում է, թե այս երեքը չեն կարող ամբողջանալ տրամաբանության մեկ շերտ-տիրույթում, սակայն իրականությունը, կոնկրետ այս դեպքում՝ օրագրերի ժողովածուն, գալիս է իբրև փաստացի ապացույց:
«Եթե չլինեին աշխարհում մարդկային զանազանատեսակ իդեալներ, սկզբունքներ ու աշխարհայացքներ, ծաղր գոյություն չէր ունենա։ Նախամարդու և կենդանու մոտ ծաղր գոյություն չունի, որովհետև իդեալ գոյություն չունի». գուցե թե սա պետք է ընդունել իբրև ինքնատիպ կարգախոս՝ գրողի բոլոր գործերի և մեծ հաշվով՝ ամբողջ ստեղծագործության համար։
Տարիների ընթացքում չարչրկված Լեռ Կամսար-Արամ Թովմասյան (Թովմաղյան) ազգանվան պատմությունը այստեղ է «գաղտնազերծվում»: Ներկայացվող նյութը պետք է ընդունել որպես փաստացի ապացույց գրողի կենսագրության այս հատվածի, որպես ինքնակենսագրության մի պատառիկ:
Մի առիթով ներկայացնելով անձնական-գրողական տաղանդավոր, բայց շնչասպառ ու իրավազուրկ վիճակը՝ Լեռ Կամսարը գրում է. «Ուղիղ տասներեք տարի է՝ սովետական կառավարությունն գրիչս պինդ բռնել, չի թողնում, որ շարժեմ։
Մի տասն անգամ կա՝ դիմել եմ, թե մի՛ խանգարեր, ձեռներդ դե՛ն տար, գրեմ, չէ՛, ասում է…
– Հրաշալի հոդված է,- ասում է,- բայց ափսոս որ մի քիչ… վատն է»:
Պատկերավոր, աննկարագրելի հյութեղ, հագեցած ու բազմազան ոլորտներին վերաբերող ասելիքով. մի բան, որն արդեն զարմանալի չէ երգիծաբանի ձեռագրին ծանոթ լինելու պարագայում, անգամ այնքան սրտամոտ ու հարազատ է բառապաշարային շերտով, որ թվում է՝ ուր որ է՝ ընթերցողն ինքը կբացի տողատակը, և կամ թե շարունակությունը կհնչի արդեն ոչ թե հեղինակի, այլ նրա արվեստի երկրպագուների բերանից:
Այս էլ որերորդ անգամ համոզվում ենք՝ երգիծաբանի տողերը ինչ-որ չափով կրճատ մեջբերելը պատկերավոր ասած կարող է հավասարազոր լինել նրա գրչի առջև մեղանչելուն: Ահա որտեղ է գրողի ստեղծագործությանը վերաբերող ցանկացած խոսքում մեջբերումների առատության բացատրությունը: Եվ քանի որ այստեղ խոսքը գնում է ժամանակի գրականության մասին, անշուշտ պետք է շոշափել նաև այդ ժամանակի գրականության զարկերակը մեծ առումով՝ առավել պարզորոշ ընդգծելու գրողի գործերի վերաբերյալ ժամանակի քննադատական-ժխտողական սուր վերաբերմունքը: Սկզբի համար միայն հիշենք, թե ինչպիսին էին ժամանակները, և փաստացի՝ ովքեր կարող էին առավել հաջողակ լինել թե՛ կյանքում, թե՛ նաև գրական ասպարեզում:
Այսպես ահա. մի օր էլ գրողը որոշում է տուրք տալ կնոջ բազմաթիվ այն պնդումներին, թե կարելի է և ուրիշների նման ստեր գրել ու ապրել այնպես, ինչպես մյուս բոլորը: Երկարատև մտմտուքներից հետո վերջապես հեղինակը գալիս է եզրահանգման. ի՞նչ կա որ. կարելի է և փորձել. «Ճիշտ է ասում կինս. իմ գրած ճշմարտությունները ո՛չ կերակուր կուտան երախաներիս, ո՛չ էլ կարկատան կդնեն նրանց ծակ վարտիքներին։ Արի՛, փորձեմ ես էլ սուտ գրել։ Նախ սկսել փոքրիկ ստից, հետո գնալով մեծացնել և ապագային դառնալ հռչակավոր սուտասան։ Այս հաստատ որոշումով գրիչը վերցնում եմ ձեռքս։ Բայց ո՜վ զարմանք. մտքիս մեջ հղացած բոլոր ստերը ձեռքս շուռ է տալիս ճշմարտության և այնպես գրում։ Քառասուն տարի ճշմարտության սովորած ձեռքս չի կարողանում ստել։ Հանկարծ մի ուրախալի միտք եմ հղանում։ Ե՛կ, ասում եմ, ձախ ձեռքիս վարժեցնեմ սուտ գրել. աջով ճշմարտություն գրեմ ապագայի համար, իսկ ներկայի համար ձախ ձեռքի ստերը գործածեմ»։ Մեկ փաստացի ապացույց ևս, որ անգամ մտովի նա չի կարողանում գրիչը «սուտ» շարժել՝ հետագա բոլոր «դրական» ու «ապրեցնող» հետևանքները գիտակցելով հանդերձ:
Իսկ հաջորդ տողերում ստեղծում է հստակ հակադրությունը հին գրականության և խորհրդային գրականության միջև. «-Տե՛ս, ուրեմն, խորհրդային գրականությունն որքա՜ն տարբեր բաների կգործածվի. մինչդեռ հին գրականությունն միայն գեղարվեստին է ծառայում։ Այդպես է, երբ գնացքն իր ռելսերից դուրս գա, էլ խտրություն չի դնի. որտեղ ասես կմտնի»։
Ահա այդ նույն «ռելսերից ընկած գնացքի» երկրի ու մարդու մեծ երջանկության գաղափարը որտեղի՞ց է ծնունդ առնում, ի՞նչ երանգներ է ստանում այն գրողի ներկապնակում, և, ի վերջո, կառավարության մեծագույն գյուտը ո՞րն է, որով պայմանավորված էլ, որպես նպատակի վախճանակետ, նա կարող է գերազանց լուծված համարել իր պետության խնդիրները. ահա, երկրից հավաքել և ոչնչացնել բոլոր դժբախտներին ու դժբախտությունը տարածողներին, արդյունքում լուծումը՝ պարզագույն մաթեմատիկական հաշվարկի սկզբունքով. ինքնին կվերանա դժբախտությունը, երկրում կմնան միայն երջանիկները: Սրան հետևում է գրողի սատիրայի բարձրակետը. «Մեթոդն երևելի է, խոսք չուզեր, միայն վախս այն է, ասում եմ՝ չլինի՞ բոլոր թշվառությունն ավտոյի վրա բարձելուց հետո… հանկարծ երկրում բնակչություն չմնա…»:
Ժամանակի կառավարության վարած քաղաքականությունը գրողը նաև մեկ այլ «կաղապարում» է ներկայացնում, որը կարելի է պայմանականորեն անվանել հետահայաց: Չէ՞ որ հեղինակի բոլոր օրագրային ժողովածուներն էլ այս սկզբունքով են՝ անցյալը՝ ներկայում, կամ՝ հետահայաց՝ այսօրվա դեպքերն ու իրադարձությունները՝ մի կողմից, մյուս կողմից՝ անցյալը՝ իբրև դաս ներկայի, ապագայի համար և բոլոր ժամանակներին ի պահ տրված. սա ևս գրողի ստեղծագործություններում անընդհատ գործող օրինաչափություն է: Այս սկզբունքով հատկապես բանտ-աքսորի տարիների հիշողություններն են ներկայացվում:
«Ութ ժամ հերթի կանգնելուց հետո առանց հացի՝ տուն վերադարձա։ Այսօր վաղվա ստանալիք հացովը կուզեմ ապրել, այն էլ կինս է խանգարում։ …Քաղցած նստած զկռտում եմ, ապա չկարողանալով դիմանալ՝ սենյակս եմ քաշվում, դուռը վրա կողպում և սկսում եմ անհագաբար խժռել վաղվա ստանալիք հացս։ Հետո էլ մտածելով, որ ես երեք երախայի տեր հայր եմ, նստել կուշտ ու կուռ ուտում եմ, մինչդեռ նրանք անոթի դպրոց գնացին, սկսում եմ ամաչել իմ վարմունքից»։
Սրան հետևում է գրողի՝ այդ օրվա մարդու վիճակի «բանաձևային» նկարագրությունը. «Նստակյաց կամ ընտանի մարդու և վայրենու տարբերությունը գիտե՞ք ինչն է, այն է, որ ընտանին գիտե, թե վաղվա հացով ապահովված է, իսկ վայրենին՝ ոչ։ Այս առումով սովետական ողջ ժողովուրդն վայրենի է…»:
Զուգահեռ հարթություններ, որոնք միմյանց բնավ չեն խանգարում, ճիշտ հակառակը՝ միայն փոխլրացնում են իրար՝ ընդգրկուն տեղեկություններով հարստացնելով թե՛ ժամանակի պատկերը, թե՛ կամսարյան գրականության ուրույն էջերը:
«Երեք ժամանակներից անցյալը մեռած է։ Ներկան կանչում է իր մոտ ապագային, սպանում և դնում է պատմության դամբարանը։ Ներկան ապագայի դահիճն է, ուրեմն»։
«…Չէի ուզում ասել, որովհետև պատվիրված է գաղտնիք պահել…»:
