«Սորբոն-5»-ի հոգեբուժության կրթաճյուղի առաջին ընթերցակարգում Նոյը միակ հայ ուսանողն էր: Դասադադարներին դասընկերները՝ տղաներն ու հատկապես աղջիկները, շուրջն էին խմբվում, բայց որքան բացատրում էր, չէր կարողանում հասկացնել, թե ինչո՛ւ ինքը Պոլսից է, բայց թուրք չէ, ծննդավայրը Թուրքիայի Հանրապետությունում է, բայց Թուրքիա չէ։
Բարեբախտաբար Պողոս Նուբար փաշան Փարիզի պես ազգերից գլուխ չհանող քաղաքում Նոյի, մյուս հայ ուսանողների մասին ճիշտ ժամանակին մտածեց, Սորբոնի հանրակացարանային ոստանում՝ հենց գլխավոր մուտքի ձախ կողմում, հայկական օթևանատուն կառուցեց։ Մինչ այդ վարձած ձեղնահարկից փոխադրվելիս, երբ առաջին անգամ դրվագանախշ դարպասը բացեց, Նոյին թվաց՝ Նարեկավանք, իր մկրտարանն է մտնում։ Պողոս Նուբար փաշան անձնական միջոցներով ու նախանձախնդրությամբ, ավելի լավ ինքը կիմանար, թե ինչո՞ւ, ինչպե՞ս, Մեծ կամ Փոքր Հայքից կաթողիկե մի վեհաշուք տաճար բերել, Փարիզի կենտրոնում տեղարկել էր։ Կովկասցի հայ ուսանողները, երևի բարերարի նպաստառուները, Նոյից առաջ տեղափոխվել, լավագույն կեցասենյակներում հաստատվել էին: Մինչև անգամ հասցրել էին իրենց արևելահայ ընդհատակյա ընկերակցությունը կամ կուսակցությունն ստեղծել։ Նրանք մի երկու օր տնտղելու պես հետևեցին Նոյին, հետո իրենց հերթական նիստին հրավիրեցին։ Որ՝ փնովեն։ Իրեն Մանթաշովի թո՞ռը համարող, թե՞ Մանթաշովի կրթաթոշակով կրթվող բաքվեցի մի ուսանող՝ Համոն, որը հաստատ մորուքը երբեք չէր ածիլել, ուղղակի ասաց.
– Ադա՛, որ թուրքերը ձեզ կոտորում են, ինչի՞ եք ոչխարների պես շլինքներդ ծռում, կարկաժներդ դեմ անում։ Դուք տղամարդ չե՞ք։
Թիֆլիսահայ մի ուրիշ ուսանող՝ Հրայրը, որը, ընդհակառակը, օրը երևի երկու անգամ ածիլվում ու դեմքին ազդեցիկ արտահայտություն տալու համար միակնոց էր կրում, իբր պաշտպանեց Նոյին.
– Մուլա՛փ, մեր կամավորականներով գրանիցը կանցնենք, դրանց կազատագրենք։ Ինչքան չըլի մեր միսն ու արյունն են…
Ապրիլի 24-ին Լատինական թաղամասի հայ ուսանողների օթևանատունը մտնելիս Նոյը չգիտեր ուր թաքցներ հայացքը, կարծում էր բոլորն իրեն են նայում ու նայելով գլխի են ընկնում, որ առաջին անգամ կյանքում հանրատնից է գալիս: Հակառակի պես նախասրահում իրարանցում, միաժամանակ անսովոր պապանձում էր։ Սև թևկապով մի ուսանող իրեն ընդառաջ ելավ, գլխով ընթերցասրահը ցույց տվեց, շրթունքները խիստ շարժեց.
– Շո՛ւտ արեք, ուշանում եք։
Նոյն ակամա ենթարկվեց։ Ընթերցասրահի սյուներին նույնպես սև ժապավեններ էին հայտնվել, հատակից օղակ-օղակ գալարվելով՝ առաստաղին հասել։
Նախագահական սեղանին մռայլ բազմել էին միակնոցավոր Հրայրն ու խռիվ մորուքով Համոն։ Որքան Նոյը գլխի էր ընկել, դրանք հեղափոխական ծպտանուններ էին, ֆրանսիացի դասընկերները նրանց այլ կերպ էին դիմում։ Հրայրն ու Համոն ոչ ոքի չէին նայում` թիֆլիսահայը ջղագրգիռ միակնոցն էր սրբում, բաքվեցին խառնշտում էր առանց այն էլ խռիվ մորուքը։
Երբ ընթերցասրահը լցվեց, Համոն ոտքի կանգնեց, խոսել չսկսած՝ աչքերը խոնավացրեց։
– Հայրենակիցնե՛ր,- հեղափոխականի խրոխտ ձայնը տամկացավ,- մենք այսքան տարի Փարիզում ուսանել ու արդեն վարժվել ենք, Տաճկաստանից…
– Արևմտահայաստանից,- սրահից ճշտեց ինչ-որ մեկը։
Համոն ուղղումը նման պահին անպատեհ համարեց, բայց համենայնդեպս տեղի տվեց ու շարունակեց.
– …Արևմտահայաստանից միայն գույժ ու բոթ ենք ստանում։ Բայց այն, ինչ մենք իմացանք, ինչին հասու եղանք այս առավոտ, վեր է ամենամռայլ մղձավանջից…
Ուսանողներն անհանգիստ շարժվեցին աթոռների վրա, ու Համոն շտապեց հագուրդ տալ նրանց անհամբերությանը։
– Երիտթուրք դահիճները ձերբակալել, Թուրքիայի խավար խորքերն են հասցրել պոլսահայ մտավորականներին ու առանց դատ-դատաստանի գանգերը ջախջախել են քարերով… Ես պիտի խնդրեմ ընկեր Հրայրին, որ ընթերցի նրանց անունները։
Թիֆլիսահայը ոտքի կանգնեց, միակնոցը թղթին ուղղեց։ Նայում, ըստ երևույթին գրվածին չէր հավատում: Ուժերը հավաքեց, դամբանախոսի ռնգային ձայնով առաջին անուն-ազգանունն արտաբերեց.
– Գրիգոր Զոհրապ…
Մի ակնթարթում Նոյը վերադարձավ Պոլիս… Ահա՛, նա դանդաղ ճեմում է իրենց՝ Բերայի Մեծ փողոցում: Ինքը պատշգամբից հակվում, ակնածանքով ու զմայլանքով դեմքին է նայում: Ուզում է շուտ մեծանալ, նրա պես հագնվել, ճեմել, գեղեցկախոսել։ Դարանակալել հայ, հույն, թուրք կանանց, յուրաքանչյուրին իր լեզվով գայթակղել ու հետո գլուխը բարձր հեռանալ։ Անհասանելի մնալ։
– Դանիել Վարուժան…
Դարձյալ Պոլսում, Կեդրոնականում է: Գիշերը կարդացել է «Ցեղին սիրտը», քունը չի տարել: Ծայրից ծայր անգիր է արել ու համոզվել է, որ իր ապրած ժամանակի ամենամեծ բանաստեղծը հայ է: Երգադասից հետո մոտենում է Կոմիտասին, վեհերոտ հարցնում.
– Հա՛յր սուրբ, ո՞ւր կ’ըրնամ տեսնալ Վարուժանին:
Կոմիտասը, ամեն անգամ, երբ ինքը մոտենում, ինչ-որ բան է հարցնում, չի կարողանում թաքցնել խանդաղատանքը՝ այտն է կսմթում.
– Վարուժանը, տղա՛ս, Վենետիկում Մխիթարյան կրթություն ստանալուց, Բելգիայում Գենտի համալսարանն ավարտելուց հետո ծննդավայրը՝ Սեբաստիա է վերադարձել, ուսուցիչ դարձել։
Իր ապրած ժամանակի ամենամեծ բանաստեղծը ավելի է վեհանում, ինքն իր աչքին, ընդհակառակը՝ նսեմանում է:
– Հա՛յր սուրբ,- ասում է,- Կեդրոնականը աւարտելուն պես ես ալ իմ բնօրրանս՝ Ակն պիտի վերադառնամ:
– Մենք բոլորս էլ վաղ թե ուշ պիտի վերադառնանք մեր բնօրրանները,- խրախուսում է խմբավարը:
– Ռուբեն Զարդարյան…
– Երուխան…
Ամեն անուն-ազգանունը հնչելիս դահլիճը ցավով ու ցասումով մնչում էր։ Ուսանողները ոտքի էին կանգնում, գլուխները խոնարհում։
Նոյի սիրտը մտավախություն սողոսկեց: Երկարեց վիզը: Ուզում էր ճշտել՝ Համոն նահատակ մտավորականների անունները այբբենակա՞ն, թե՞ պատահական հաջորդականությամբ է կարդում։ Նա երկրորդ էջը վերջացրել, երրորդին էր անցել, որ կիսատ էր: Ուր է-ուր չէ կավարտեր, ու ինքը թեթևացած շունչ կքաշեր:
– Արփիար Ակնունի…
Ուսանողները երևի արդեն հոգնել էին. ինքնաբերաբար ոտքի կանգնեցին, ինքնաբերաբար գլուխները խոնարհեցին, ինքնաբերաբար էլ նստեցին։ Ու քանի որ գիրք, երկասիրություն, ոչինչ մտաբերել չկարողացան, նայեցին իրար.
– Ո՞վ է…
Հարցն առկախ մնաց։ Համոն, Հրայրն էլ էին անորոշ ցցել ուսերը։
Որդին ցասմամբ էր համակվել ոչ միայն հոր ջախջախված գլխի (բուն իրողությունը հետո պիտի իմանար), այլև ուսանողների անտեղյակության՝ այն բանի համար, որ սգասրահում ոչ ոք Արփիար Ակնունու անունը չէր լսել։ Նրա անունը, ով «Փրկութիւնն Հայոցն» էր մատենագրել։
– Հայրս է,- լռությունը խզվեց վերջին շարքերից։
Հայացքները ցրիվ եկան, թափառեցին, Նոյին չգտան։ Կողքի նստածներն ստիպեցին, որ կանգնի։
– Ձե՞ր հայրը…
– Հարազա՞տ…
Ոճիրը, որ հեռու հեռուներից հասած բոթ էր, դարձավ իրականություն, դարձավ ողբերգություն։
Մնացած անուն-ազգանունները չէին լսվում։ Համենայնդեպս արձագանք չէին գտնում։ Ուսանողները հազիվ համբերեցին, որ ընթերցումն ավարտվի, Նոյին շրջապատեցին։ Նախագահական սեղանից ելան, դասընկերների թնջուկի միջով նրա թիկնաթոռին մոտեցան Հրայրն ու Համոն։ Երկուսն էլ սեղմեցին ձեռքը, հետո կուսակցական պատասխանատու բարձունքներից իջան, փաթաթվեցին, համբուրեցին։ Նոյին այդ խղճահարությունն էլ պետք չէր։
– Ես վաղը ևեթ ուզում եմ Պոլիս գնալ,- կարողացավ արտաբերել նա։
– Մենք Ձեզ վաղը կպատասխանենք,- իրար խառնված բեղի ու մորուքի մեջ խճճվեց Համոյի խեղճացած ձայնը։
Հաջորդ օրը Սորբոնի միջանցքում, մեծ դասադադարին, Համոն դեմ առ դեմ Նոյին հանդիպեց, լուռ հարցը ընկալեց, հայացքը թեքեց.
– Մենք առայժմ հարմար չենք գտնում, որ Պոլիս մեկնեք, ավելի ճիշտ՝ վտանգավոր ենք համարում։ Վերադառնաք էլ՝ ի՞նչ կարող եք անել։ Ամեն ինչ վերջացած է։ Ցավո՛ք։
Նոյն այդպես էլ գլխի չընկավ, թե ո՛վ է այդ «մենք»-ը, որ իրեն չճանաչելով հանդերձ՝ իր փոխարեն վճռում է անելիքը։
Շատ չանցած, սակայն, Համոն՝ ինքը ծեծեց Նոյի կեցասենյակի դուռն ու նույն գաղտնախորհուրդ լրջությամբ ասաց.
– Կարող եք մեկնել։ Պոլսում Ձեզ սպասում են։
Նորից չասաց՝ ո՛վ։
Հատված համանուն անտիպ վեպից*
