Ա­զատ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ / ՄԻ ՔԱՆԻ ԽՈՍՔ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԵՐԿԵՐԻ ԼԻԱԿԱՏԱՐ ԺՈՂՈՎԱԾՈՒԻ ԵՎ ԱՌՀԱՍԱՐԱԿ ԱԿԱԴԵՄԻԱԿԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Գ­րա­կա­նութ­յան ինս­տի­տու­տը և Հով­հան­նես Թու­ման­յա­նի թան­գա­րա­նը ձեռ­նար­կել են բա­նաս­տեղ­ծի ա­կա­դե­միա­կան տաս­հա­տոր­յա­կի նոր, վե­րախմ­բագր­ված հրա­տա­րա­կութ­յու­նը, ո­րը միան­գա­մայն օգ­տա­կար և­ ող­ջու­նե­լի գործ է: Տաս­հա­տոր­յա­կի ա­ռա­ջին հրա­տա­րա­կութ­յու­նը կա­տար­վեց 1988-1999 թվա­կան­նե­րին: Այն ժա­մա­նակ հան­րա­պե­տութ­յան վի­ճա­կը թույլ չտվեց այս հա­տոր­նե­րը տպա­գրել հրա­տա­րակ­չա­կան պատ­շաճ մա­կար­դա­կով, և­ այժմ այդ տա­սը հա­տոր­նե­րը կողք կող­քի տխուր տպա­վո­րութ­յուն են թող­նում: Բա­ցի դա, թու­ման­յա­նա­գի­տութ­յան մեջ կու­տակ­վել էին նոր տվյալ­ներ, շատ բա­ներ ճշգրտվել էին, վե­րա­ցել էին գրաքն­նա­կան ար­գելք­նե­րը: Թու­ման­յա­նի ծննդյան 150-ամ­յակն էր մո­տե­նում, և­ ինս­տի­տուտն ու թան­գա­րա­նը ո­րո­շե­ցին ձեռ­նար­կել այս հրա­տա­րա­կութ­յու­նը: Միան­գա­մից ա­սեմ, որ այս դեպ­քում հրա­տա­րակ­չա­կան մա­կար­դա­կը ան­հա­մե­մատ բարձր է, հա­տոր­նե­րի տես­քը աչք է շո­յում (թեև ֆի­նան­սա­կան հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րի դեպ­քում կա­րե­լի էր ա­վե­լի շքեղ ա­նել):
Բայց այս տաս­հա­տոր­յա­կը նաև ո­րոշ խնդիր­ներ է աս­պա­րեզ բե­րում, ո­րոնք մա­նա­վանդ Գ­րա­կա­նութ­յան ինս­տի­տու­տը պետք է լու­ծի ա­պա­գա ա­կա­դե­միա­կան հրա­տա­րա­կութ­յուն­նե­րում սխալ­ներ, վրի­պում­ներ, գի­տա­կան մա­կար­դա­կին չհա­մա­պա­տաս­խա­նող այլ եր­ևույթ­ներ թույլ չտա­լու հա­մար:
Ես կխո­սեմ այդ հրա­տա­րա­կութ­յան միայն երկ­րորդ հա­տո­րի մա­սին, որ­տեղ կան մի քա­նի ցա­վա­լիո­րեն աչք ծա­կող փաս­տեր:
Այս հա­տո­րում է տպագր­վել Թու­ման­յա­նի ա­նա­վարտ բալ­լա­դը՝ «Ան­բուն կկուն»: Դա Թու­ման­յա­նի ա­մե­նա­չարչրկ­ված գոր­ծե­րից մեկն է: Նախ, Թու­ման­յա­նը ձգտում էր այդ եր­կը ա­վար­տել ար­դեն ծանր հի­վանդ ժա­մա­նակ, 1922 թ., և չ­կա­րո­ղա­ցավ: Մ­նաց դրա ա­ռա­ջին մա­սի գրե­թե ա­վարտ­ված և մ­շակ­ված տար­բե­րա­կը, որ տպագր­վեց բա­նաս­տեղ­ծի մա­հից ան­մի­ջա­պես հե­տո, 1923-ին, «­Նորք» հան­դե­սում: Մ­նա­ցին ա­նա­վարտ կամ անմ­շակ հե­տա­գա հատ­ված­նե­րը, ո­րոնք բո­վան­դա­կա­յին ա­վե­լի մեծ ար­ժեք պետք է ու­նե­նա­յին: Դա եր­ևի պետք է լի­ներ Թու­ման­յա­նի ա­մե­նա­կար­ևոր գոր­ծե­րից մե­կը, ո­րը հե­ղի­նա­կը հա­մե­մա­տում էր Գ­յո­թեի «­Ռեյ­նե­կե աղ­վե­սը» քա­ղա­քա­կան-այ­լա­բա­նա­կան պոե­մի հետ: Ինչ­պես Գ­յո­թեն էր տվել իր ժա­մա­նա­կի գեր­մա­նա­կան հա­սա­րա­կութ­յան պատ­կե­րը կեն­դա­նի­նե­րի մի­ջո­ցով, այն­պես էլ Թու­ման­յա­նը պետք է տար հայ­կա­կան (և­ ոչ միայն հայ­կա­կան) նո­րա­գույն ժա­մա­նակ­նե­րի հա­սա­րա­կութ­յան պատ­կե­րը: Բայց Թու­ման­յա­նը չհասց­րեց գրել: Ս­ևագ­րութ­յուն­նե­րը մնա­ցին ար­խի­վում, և միայն 1972 թ. Ա­րամ Ին­ճիկ­յա­նը գրաքն­նա­կան ո­րոշ կրճա­տում­նե­րով դրանք տպագ­րեց հա­մալ­սա­րա­նի «­Բան­բե­րում»: Տաս­հա­տոր­յա­կի ա­ռա­ջին հրա­տա­րա­կութ­յան երկ­րորդ հա­տո­րում այդ հատ­ված­նե­րը տպագր­վե­ցին գրաքն­նա­կան մի­ջամ­տութ­յուն­նե­րից կար­ծես ա­զատ­ված (ա­սում եմ կար­ծես, ո­րով­հետև նոր հրա­տա­րա­կութ­յան ծա­նո­թագ­րութ­յուն­նե­րում այդ մա­սին ո­չինչ աս­ված չէ):
Ծա­նո­թագ­րութ­յուն­նե­րում ա­վե­լաց­վեց մի հատ­ված. «Գ­րա­կա­նա­գետ Ս. Մու­րադ­յա­նը, որն այդ ժա­մա­նակ [բալ­լա­դի ձե­ռագ­րի երկ­րորդ մա­սի ա­ռա­ջին հրատ. ժա­մա­նակ] ԲԵՀ-ի [­Բան­բեր Եր­ևա­նի հա­մալ­սա­րա­նի] աշ­խա­տա­կից­նե­րից էր, հի­շում է. «ԲԵՀ-ում տպագր­վել է գլավ­լի­տի կրճա­տում­նե­րով. կռա­հել էին, որ Թու­ման­յա­նի կեր­պա­վո­րած կեն­դա­նի­նե­րը հի­շեց­նում են ժա­մա­նա­կի քա­ղա­քա­կան դեմ­քե­րին. աղ­վե­սը՝ Լե­նի­նին, գայ­լը՝ Նի­կո­լայ ցա­րին և­ այլն: Ան­բուն կկուն հայ­րե­նազրկ­ված հայ ժո­ղո­վուրդն է, իսկ հան­ճա­րե­ղո­րեն մտած­ված դի­պա­շարն այ­լա­բա­նո­րեն ակ­նար­կում է ԽՍՀՄ կազ­մա­վո­րու­մը: Երբ աղ­վե­սը խո­սում է ժո­ղո­վուրդ­նե­րի բա­րե­կա­մութ­յան մա­սին, կեն­դա­նի­նե­րը համ­բուր­վում են. և «մե­կի գլու­խը մնաց մե­կե­լի բե­րա­նում» (­Թու­ման­յան, ԵԼԺ, հ.2, 2018, էջ 609): Թու­ման­յա­նի սևագ­րին (և­ ամ­բողջ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յա­նը) ծա­նոթ ըն­թեր­ցո­ղի մեջ ան­խու­սա­փե­լիո­րեն հարց է ա­ռա­ջա­նում՝ ի՞նչ հիմ­քեր կան այս­պի­սի ա­նա­ռար­կե­լի հայ­տա­րա­րութ­յուն ա­նե­լու հա­մար, որ­տե՞ղ են այն փաս­տե­րը, ո­րոնք գայ­լի մեջ ցու­ցադ­րում են Նի­կո­լայ ցա­րին, իսկ աղ­վե­սի մեջ այդ­քան հստակ մատ­նա­ցույց են ա­նում Լե­նի­նին: Չ­կա՛ն այդ­պի­սի փաս­տեր: Կա­րե­լի է բա­զում ան­գամ­ներ կար­դալ բալ­լա­դի այդ հատ­ված­նե­րը, կար­դալ նույն շրջա­նում՝ 1921-22 թթ. և­ ա­վե­լի վաղ գրած նա­մակ­ներն ու հոդ­ված­նե­րը, և կ­տես­նեք, որ դրանց մեջ որ­ևէ ակ­նարկ, ա­ռա­վել ևս գ­նա­հա­տա­կան չկա այդ պե­տա­կան գոր­ծիչ­նե­րին վե­րա­բե­րող (բա­ցի Լե­նի­նի մա­սին եր­կու չե­զոք հի­շա­տա­կութ­յուն­նե­րից՝ ԵԼԺ, հ. 10, 1999, է­ջեր 372, 383): Բե­րեմ նաև ա­կա­դե­միա­կան տաս­հա­տոր­յա­կի նա­խա­ձեռ­նող և­ ան­փո­փոխ գլխա­վոր խմբա­գիր, մե­ծա­վաս­տակ թու­ման­յա­նա­գետ Էդ­վարդ Ջր­բաշ­յա­նի կար­ծի­քը այս բալ­լա­դի վե­րա­բեր­յալ. «­Կար­ծում ենք, այս այ­լա­բա­նա­կան պատ­կեր­նե­րը չպետք է ուղ­ղագ­ծո­րեն ո­րո­շա­կիաց­վեն և կապ­վեն միայն մեկ կու­սակ­ցութ­յան կամ կա­ռա­վա­րութ­յան (ա­սենք՝ հայ ի­րա­կա­նութ­յան մեջ դաշ­նակ­ցութ­յան, ռամ­կա­վար­նե­րի կամ բոլշ­ևիկ­նե­րի) գոր­ծու­նեութ­յան հետ: Թու­ման­յա­նը նկա­տի ու­ներ XX դա­րի սկզբի պատ­մա­կան փորձն ընդ­հան­րա­պես, նշված և հա­ման­ման քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րին հա­վա­քա­կա­նո­րեն՝ ան­կախ նրանց ներ­քին տար­բե­րութ­յուն­նե­րից» (Էդ. Ջր­բաշ­յան, Թու­ման­յա­նի գրա­կան ժա­ռան­գութ­յու­նը, Եր­ևան, 2000, էջ 331):
Այս խո­սակ­ցութ­յու­նը չպետք է խառ­նել քա­ղա­քա­կան գնա­հա­տա­կան­նե­րին: Մեր ապ­րած գրե­թե մեկ դա­րը հիմք է տա­լիս նման բազ­մա­թիվ մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րի: Կա­րե­լի է ըմբռ­նու­մով վե­րա­բեր­վել դրանց: Բայց չի կա­րե­լի սե­փա­կան գնա­հա­տա­կա­նը վե­րագ­րել Հով­հան­նես Թու­ման­յա­նին: Որ­ևէ մե­կին, լի­նի պրո­ֆե­սոր թե շար­քա­յին ըն­թեր­ցող, նման ի­րա­վունք տրված չէ: Դա ա­ղա­վա­ղում է (ան­կախ Ս. Մու­րադ­յա­նի ցան­կութ­յու­նից) Թու­ման­յա­նի կեր­պա­րը: Վեր­ջա­պես, հին խոս­քով, Թու­ման­յա­նի բալ­լա­դը որ­բի գլուխ չէ…
Դառ­նանք պրոֆ. Մու­րադ­յա­նի մեկ այլ պնդմա­նը. Թու­ման­յա­նի կող­մից «հան­ճա­րե­ղո­րեն մտած­ված դի­պա­շարն այ­լա­բա­նո­րեն ակ­նար­կում է ԽՍՀՄ կազ­մա­վո­րու­մը»: Դարձ­յալ միան­գա­մայն ան­հիմն հայ­տա­րա­րութ­յուն: Թու­ման­յա­նի նույն վեր­ջին հոդ­ված­նե­րում ու նա­մակ­նե­րում ո­չինչ չկա ԽՍՀՄ-ի կազ­մա­վոր­ման մա­սին: Բայց հե­տաքրք­րա­կանն այն է, որ որ­ևէ բան չէր էլ կա­րող լի­նել: Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քը, ինչ­պես հայտ­նի է, անշր­ջե­լի է: Թու­ման­յա­նը բալ­լա­դը գրել է 1922 թ. ամ­ռա­նը. (տե՛ս Էդ. Ջր­բաշ­յա­նի հիշ­ված գիր­քը, էջ 306, նաև էջ 319): Ու­րեմն Թու­ման­յանն իր բալ­լա­դի վրա աշ­խա­տե­լիս չէր կա­րող ի­մա­նալ ԽՍՀՄ-ի կազ­մա­վոր­ման մա­սին, ո­րով­հետև ԽՍՀՄ-ի կազ­մա­վո­րու­մը հայ­տա­րար­վել էր 1922 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 30-ին: Ինչ­պե՞ս է պրոֆ. Մու­րադ­յա­նը գու­շա­կել, որ Թու­ման­յա­նի դի­պա­շա­րը 1922 թ. ամ­ռա­նը ակ­նար­կում է 1922 թ. վեր­ջի ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րը…
Եվ վեր­ջա­պես, ին­չո՞ւ է այս կար­ծի­քը հրա­պա­րակ­վել ա­կա­դե­միա­կան հրա­տա­րա­կութ­յան է­ջե­րում: Ն­ման են­թադ­րութ­յուն­նե­րի հա­մար կան այլ հար­թակ­ներ, կա մա­մուլ, կան Ս. Մու­րադ­յա­նի գրքե­րի է­ջե­րը…
Այս հա­տո­րում կան ա­վե­լի մանր վրի­պում­ներ և վի­ճե­լի կե­տեր: Բայց ձյու­թի ա­մե­նա­մեծ բա­ժի­նը, որ խառն­վել է ա­կա­դե­միա­կան հա­տո­րի մեղ­րին, «Ան­բուն կկո­ւի» այս ծա­նո­թագ­րութ­յունն է:
Խմ­բագ­րա­կան խոր­հուր­դը զար­մա­նա­լի ան­տար­բե­րութ­յուն է ցու­ցա­բե­րել այս (և մի քա­նի այլ) առ­ն­վազն վի­ճե­լի կար­ծիք­նե­րի հան­դեպ: Ի ցավ ինձ, պետք է ա­սեմ, որ ես էլ այդ խորհր­դի ան­դամ եմ և­ եր­ևի ու­նեմ մեղ­քի իմ բա­ժի­նը: Բայց ծա­նո­թագ­րութ­յան քննարկ­վող հատ­վա­ծը ինձ ան­հայտ է ե­ղել:
Մ­նում է ցան­կա­նալ, որ ինչ­պես տաս­հա­տոր­յա­կի հե­տա­գա հա­տոր­նե­րում, այն­պես էլ մյուս դա­սա­կան­նե­րի ա­կա­դե­միա­կան բազ­մա­հա­տոր­նե­րը հրա­տա­րա­կե­լիս ինս­տի­տու­տի հա­մա­պա­տաս­խան բա­ժին­նե­րը և­ ա­պա­գա խմբա­գիր­նե­րը շատ ա­վե­լի մեծ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յամբ և գի­տա­կան խստա­պա­հան­ջութ­յամբ կա­տա­րեն ի­րենց գոր­ծը: