ԾԱՆԾԱՂՈՏ ԹԱՂԱՅԻՆ ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ / Հա­կոբ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

­­Հիշ­կա ըն­ձի, խըխ­ճա քե­զի:

­Գիրս շա­րադ­րում եմ հի­շո­ղութ­յա­նը ա­ռանց­քա­յին կար­ևո­րութ­յուն տվող հայ­կա­կան ժո­ղովր­դա­կան է­պո­սի յու­րա­քանչ­յուր ճյու­ղին հա­տուկ նա­խա­խոս­քա­յին բա­նաձ­ևու­մի նմա­նութ­յամբ.
Դառ­նամ, զօ­ղոր­մին տի տամ Ե­ղեռ­նի սրբա­դաս­ված նա­հա­տակ­նե­րին.
Դառ­նամ, զօ­ղոր­մին տի տամ Հայ­րեն­յաց նվիր­յալ­նե­րին.
Դառ­նամ, զօ­ղոր­մին տի տամ ա­կանջ դնող­նե­րի ծնող­նե­րին:
20-րդ դա­րի վեր­ջի և 21-րդ դա­րի սկզբի հա­յաս­տան­յան վի­պա­կան ժա­մա­նակ­նե­րը ձևա­խեղ­վել են վրի­պա­կա­նի: Գ­րիս Բա­յա­զե­տի բար­բա­ռով բնա­բա­նը տի­պա­կան հոր­դոր է ինք­նա­տե­սութ­յու­նը կորց­րած ներ­կա­յին, ու ի­րա­վի­ճակն էլ հստակ է. հայ­կա­կան ժա­մա­նա­կում ազն­վա­ցեղ խեն­թե­րի պա­կասն է զգաց­վում, իսկ հրա­պա­րակ ե­կած­ներն ըն­դա­մե­նը խենթ խա­ղա­ցող են: Նա­խա­խոս­քիս բարձ­րա­հունչ տեմբ­րը, հու­սով եմ, «թախ­տին նստած, բախ­տին սպա­սող» ան­հայ­րե­նիք մե­ծա­խո­սի աղ­մուկ են­թադ­րել չի տա­լիս, և­ ես, հո­ղա­թա­փե­րը ոտ­քե­րիս, աշ­խա­տա­սե­ղա­նի առջև տե­սա­բան մտա­վո­րա­կա­նի ինք­նա­բավ գրչա­շար­ժա­յին կյան­քով չեմ ապ­րում: Կեն­սա­կերպս այն­պի­սին է, որ օր­վա ըն­թաց­քում շփվում եմ կամ, ժո­ղովր­դա­կան լեզ­վով ա­սած, նստում-ել­նում եմ, հա­ճախ էլ մի կտոր հաց կի­սում տար­բեր սո­ցիա­լա­կան խա­վե­րի մարդ­կանց հետ: Ն­կա­տել եմ (գո­նե ինձ հա­մար ակ­նա­ռու է) մի տա­րօ­րի­նակ օ­րի­նա­չա­փութ­յուն՝ դժվա­րըն­կա­լե­լի, բայց փաստ. մար­դիկ հա­մա­տա­րած կորց­րել են ի­րենց կեն­սագ­րա­կան հի­շո­ղութ­յու­նը կամ խոր­թա­ցել բա­րո­յա­կան ապ­րե­լա­կեր­պին, ին­չը սո­վե­տիզ­մի ստրկա­քարշ տևա­կա­նութ­յան մեջ դար­ձել է սո­վո­րութ­յուն, ա­պա՝ բնա­վո­րութ­յուն, ու հան­րա­յին հա­վա­քա­կա­նութ­յամբ միա­վոր­վե­լով՝ վե­րա­ճել ան­դեմ եր­ևույ­թի՝ ազ­գա­յին պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յան կորս­տի: Սա էլ մի­ջազ­գա­յին հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում խարխ­լում է պե­տա­կա­նութ­յան ա­ռանց այդ էլ ան­կա­յուն հիմ­քե­րը: Ցավ է, որ լի­նե­լով հի­նա­վուրց ազ­գե­րից մե­կը, տա­ռա­պում ենք «բա­րո­յա­կան ամ­նե­զիա­յով», ա­սել է թե՝ աշ­խար­հի մեր բա­ժին տի­րույ­թում լիար­ժեք միա­վոր չենք ու մո­ռա­ցել ենք, որ հենց մեր գո­յով է պայ­մա­նա­վոր­ված տիե­զեր­քի ա­մե­նա­սի­րուն ճա­նա­պար­հը՝ հի­շո­ղութ­յու­նը, որ կյանք է, բա­նա­կա­նութ­յուն, հայ­րե­նիք: Հի­շո­ղութ­յու­նը ո­գու հայտ­նութ­յունն է. Հ­րանտ Մաթ­ևոս­յա­նը պար­զագ­րում է. «­Մար­դը և­ ա­նա­սու­նը հի­շո­ղութ­յամբ են տար­բեր­վում»: Եվ հի­շո­ղութ­յունն է, որ վեր­ջին հար­յու­րամ­յա­կում ծնել է վրե­ժի զգա­ցո­ղութ­յու­նը՝ հա­յին հայ պա­հող: Վ­րե­ժը դա­ժա­նութ­յուն, բռնութ­յուն և չա­րութ­յուն չէ. այն հա­մա­պա­տաս­խան երկ­նա­յին պա­տի­ժով չա­րին չա­փա­վո­րելն է մինչ ա­հեղ դա­տաս­տան: Վ­րե­ժը, ինչ­պես ա­սում էր կա­մա­վո­րա­կան Ղա­զար պապս, գայ­լի «ա­ռա­քե­լութ­յուն» է, որն ինք­նա­բե­րա­բար մաք­րում ու ազ­ն­վաց­նում է բնութ­յունն ախ­տից: Մտքերս բո­լո­րո­վին ար­յուն­խմութ­յուն չեն տեն­չում, ու դրա ջա­տա­գո­վը չեմ, բայց չափն ան­ցա­ծի պոր­տը տե­ղը դնե­լու կողմ­նա­կիցն եմ, նա­մա­նա­վանդ գար­նան ապ­րիլ ամ­սին, որն իմ մեջ զու­գոր­դում է պայ­քա­րի ջի­ղը՝ հա­նուն մեր գո­յի մշտամ­նա­յութ­յան և­ ի հե­ճուկս այն ա­նաս­նա­կան խեղ­ճութ­յան, որ փայ­լուն նկա­րագ­րել է Հ­րանտ Մաթ­ևոս­յա­նը. «­Ծե­ծում ես, զրկում ես, մոր­թում ես՝ եզն անմ­ռունչ կանգ­նած է»: Եր­բեմն մեր մի­ջի եզն այն­քան եզ է, որ ինք­ներս մեզ խա­բե­լով՝ դան­դա­լո­շութ­յու­նը ծան­րա­բա­րո­յութ­յուն ենք հա­մա­րում, լռութ­յու­նը՝ ի­մաս­տա­խո­հութ­յուն, ա­պի­կա­րութ­յու­նը՝ «քա­ղա­քա­կան» գաղտ­նա­քայլ, ո­րոնք հան­գեց­նում են սինլ­քո­րութ­յան, մար­դուն դարձ­նում ա­նա­սուն ան­ճա­րութ­յան ա­րո­տա­վայ­րում, որ­տեղ խո­տի տեղ փուշ է, քար ու քռա, չո­բանն էլ ա­ռօր­յա ըն­կե­ցիկ «հան­ճարն» է, զար­մա­նա­լիո­րեն «Օ­վեր­տո­նի պա­տու­հան» ըն­կած մո­դե­լի շրջա­նա­կում մի քա­նի լու­մա­յով օ­տար երկր­նե­րի շա­հե­րի պաշտ­պանն ու սե­փա­կան երկ­րի ա­վեր­մա­նը նպաս­տող ա­րա­րա­ծը, որ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում կորց­րել է իր պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յու­նը, ա­սել է թե՝ ոտ­քի տա­կի հո­ղը: Այս ի­մաս­տով հայ­կա­կան մշա­կույ­թը, մաս­նա­վո­րա­պես՝ գրա­կա­նութ­յու­նը, բռնա­խեղ­ման ու շրջա­փակ­ման մեջ է գտնվում, ուս­տի՝ ակ­ներև է, որ ան­կա­խութ­յան տա­րի­նե­րին ա­վե­լի շատ աչ­քի են ըն­կել ու ճա­նա­չե­լի դար­ձել այն գրող­նե­րը, ո­րոնք ոտ­քի տակ հող չեն ու­նե­ցել. պա­տա­հա­կան չէ, որ նրանց գոր­ծե­րում բա­ցա­կա է Մեծ ե­ղեռ­նը, ե­զա­կի անդ­րա­դար­ձող­ներն էլ մու­րաց­կա­նի լա­ցու­կո­ծից այն կողմ են ան­ցել լոկ թուր­քին հայ­հո­յե­լու հա­մար, և­ այն­պի­սի զո­հի կեր­պա­րան­քով, որ հայ­հո­յանքն ա­վե­լի շատ ինք­նա­խա­րա­նում է: Հա՛, մեկ էլ տե­ղի-ան­տե­ղի հարց­րել են. «Ո՞ւր էիր, Աստ­վա՛ծ, երբ մեզ կո­տո­րում էին», ու որ­պես­զի չկո­տոր­վեն, թուր­քի բա­րե­կամ ռու­սին ա­ղեր­սա­գիր են ու­ղար­կել ապ­շե­ցու­ցիչ հի­շո­ղութ­յուն ցու­ցա­բե­րե­լով. «Օրհն­վի՛ էն սհա­թը, որ ռսի օրհ­նած ո­տը Հա­յոց լիս աշ­խար­հը մտավ ու ղզլբա­շի ա­նի­ծած, չար շուն­չը մեր երկ­րի­ցը հա­լա­ծեց: Քա­նի որ մեր բեր­նու­մը շունչ կա, պետք է գի­շեր-ցե­րեկ մեր քա­շած օ­րե­րը մտքը­ներս բե­րենք ու ռսի ե­րե­սը տես­նե­լիս՝ ե­րես­նե­րիս խաչ հա­նենք, աստ­ծուն փառք տանք, որ մեր ա­ղոթ­քը լսեց, մեզ ռուս թա­գա­վո­րի հզոր, աստ­վա­ծա­հաս­տատ ձե­ռի տա­կը բե­րեց»: Բայց այս­տեղ, այս ծա­վա­լուն մեջ­բե­րու­մից հե­տո պարտքս եմ հա­մա­րում հի­շա­տա­կել այն մա­սին, որ ժո­ղովր­դի մեջ տա­րած­ված հայ­կա­կան ե­րա­զա­հան­նե­րում ե­րա­զի մեջ ռուս տես­նելն ան­բա­րե­գու­շակ դիպ­ված է: Խե՛ղճ ժո­ղո­վուրդ, դե ա­րի ու հաս­կա­ցիր՝ ո՛րն է ճիշ­տը, ո՛րն է սխա­լը, ու մի՛ դար­ձիր ամ­բոխ:
­Նա­խան­ձե­լի է հրեա­նե­րի նվիր­վա­ծութ­յունն ի­րենց պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յա­նը, ո­րով կա­րո­ղա­նում են ող­բեր­գութ­յու­նից ան­գամ ուժ ու խինդ երկ­նել: Մենք, լի­նե­լով ե­ղեռ­նա­զարկ ազգ (ի դեպ Իս­րա­յե­լի կող­մից ցայ­սօր չճա­նաչ­ված), խեղ­ված, եր­բեմն էլ խզված պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յուն ու­նենք, այդ պատ­ճա­ռով շա­րու­նա­կա­բար գտնվում ենք գո­յա­բա­նա­կան խնդրի ա­ռաջ ու ան­գամ ար­հա­վիր­քին դեմ հան­դի­ման՝ դաս չենք քա­ղում: Ա­կա­մա­յից հի­շե­ցի, որ 2020 թվա­կա­նին Հա­յաս­տա­նի մար­զա­յին կենտ­րո­նա­կան գրա­դա­րան­նե­րում հա­ջոր­դա­բար (յու­րա­քանչ­յու­րում մեկ շա­բաթ) հանգր­վա­նեց Նի­դեռ­լանդ­նե­րից բեր­ված ցու­ցա­հան­դե­սը, ո­րը ներ­կա­յաց­նում էր տաս­նե­րե­քամ­յա հրեու­հու օ­րագ­րի լու­սա­բա­նումն ու Հո­լո­քոս­տին վե­րա­բե­րող վա­վե­րա­նյու­թեր: Ա­ռա­ջին հա­յաց­քից ար­տա­ռոց ո­չինչ չկա և բ­նա­կա­նոն է. ո՞վ է աշ­խար­հում ցե­ղաս­պա­նութ­յան թե­մա­յի նկատ­մամբ ա­վե­լի զգա­յուն ու դա­տա­պար­տող, քան մենք, սա­կայն հե­տաքր­քիր է, թե գրան­տա­յին ծրագ­րի մաս­նա­կից գրա­դա­րան­ներն ամ­բողջ 2020 թվա­կա­նի ըն­թաց­քում «նրբազ­գաց» տրա­մա­բա­նութ­յամբ նույն ծա­վա­լո՞վ անդ­րա­դար­ձան Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յա­նը: Կաս­կա­ծում եմ: Հա­յի ո­գին, որ հայ ազ­գի ինք­նութ­յան գրա­վա­կանն է, կեն­ցա­ղա­յին հան­գա­մանք­նե­րով հա­նի­րա­վի ար­հա­մարհ­վում, ստո­րա­դաս­վում է ան­հայ­րե­նիք մարդ­կանց կող­մից, ո­րոնք ինչ-որ ձևով «զավ­թած» չի­նով­նի­կա­կան լծակ­ներն օ­տար, էլ չեմ ա­սում թշնա­մի երկր­նե­րի շա­հե­րին են ծա­ռա­յեց­նում՝ «փողս դուրս գա» հո­գե­բա­նութ­յամբ: Սա ա­մե­նուր է, բո­լոր ո­լորտ­նե­րում՝ քա­ղա­քա­կան, ռազ­մա­կան, տնտե­սա­կան թե մշա­կու­թա­յին… Չ­գի­տեմ` այլ պե­տութ­յուն­նե­րում է՞լ են այս­քան բար­ձի­թո­ղի ազ­գա­յին կեն­սա­կան շա­հե­րը: Պա­տա­հա­կա­նութ­յուն է սա, թե դա­վա­դիր ծրագ­րի արդ­յունք, պա­տաս­խա­նը թող­նեմ ըն­թեր­ցո­ղի մտքին ու խղճին՝ հա­վե­լե­լով, որ ա­մե­նա­մեր­ժե­լին մշա­կու­թա­յին կյան­քում նպա­տա­կա­յին անհս­տա­կութ­յունն է, երբ պատ­մա­կան հի­շո­ղութ­յու­նը քա­ղա­քա­կան շա­հե­րի հան­գա­ման­քով (նույ­նիսկ ներ­քին լսա­րա­նում) խեղ­վում է՝ մահ­կա­նա­ցու­նե­րի հա­մար ան­հաս­կա­նա­լի, պրագ­մա­տիկ ազ­գա­յին շա­հե­րով պատ­ճա­ռա­բան­ված՝ ան­տե­սե­լով կամ մո­ռա­նա­լով, որ մշա­կույթն ի վի­ճա­կի է հո­գե­պես սպա­նե­լու պե­տութ­յա­նը: Վեր­ջերս նկա­տե­լի է, որ մեր պե­տութ­յու­նը երկ­չոտ մշա­կու­թա­յին կեն­ցա­ղա­վա­րա­կան կեց­ված­քով սկսել է ցած­րա­ձայ­նել «ցե­ղաս­պա­նութ­յուն» բա­ռը: Դի­պուկ է Էդ­վարդ Մի­լի­տոն­յանն իր պոե­զիա­յում («­Պե­տութ­յունն ու բա­նաս­տեղ­ծը»). «­Զար­մա­նա­լի բան է կյան­քը. // Պե­տութ­յու­նը զեն­քեր ու­նի, // Վա­խե­նում է սա­կայն բա­ռից, // Նույ­նիսկ նրա լռութ­յու­նից, // Ու փլվում է հենց այդ վա­խից»:
Այն­պես չէի ու­զե­նա, որ հայ մտա­վո­րա­կա­նը նախ­շուն կամ բմբլած թու­թակ լի­ներ. թու­թա­կի տե­ղը վան­դա­կում է, ա­յո՛, չէի ու­զե­նա վան­դա­կա­ճա­ղե­րի հետ­ևից լսել նրա ընդվ­զող ձայ­նը. «Ա­զա­տութ­յուն սի­րո­ղին այս աշ­խար­հը խիստ նեղ է», կամ Ս­ևա­կի բա­նաս­տեղ­ծա­կան սար­կազ­մի հե­րոս դառ­նա­լը. «­Թե ա­սես. «­Մատս վա­րունգ է», // Աղ կառ­նի ու մոտ կվա­զի, // Թե ա­սես. «Աչքս դուրս ե­կավ», // «­Տո՛ւր տա­նեմ խեղճ կատ­վիս» կա­սի: // Բայց փոր­ձի՛ր հի­մար գտնվել՝ // Հուն­վա­րին մրսել ու հա­զալ, // Լե­ղա­ճաք կփախ­չի հե­ռու. // «Ն­ման է թո­քախ­տի հա­զի»։ Այ­նու­հան­դերձ ա­ռա­վել չէի ու­զե­նա տես­նել հայ մտա­վո­րա­կա­նին որ­պես մե­ծա­պա­տիվ մու­րաց­կան, որ պատ­րաստ է՝ ով լաբ ա­սի, նա՝ լաբ­լա­բու: Բայց այն­պես եմ ու­զում, որ հայ մտա­վո­րա­կանն ա­պա­գա­յի առջև հի­շա­տա­կա­մե­ծար ու խո­նարհ ուխ­տա­վոր լի­նի…
Հ.Գ. Քե­ռի Թո­րոսն ա­սաց.
«­Մենք մեր ցե­ղի գե­րեզ­ման կը ճան­չե­նանք»:
Ձե­նով Հո­վանն ա­սաց.
«­Քո հոր վրեժ մնա­ցե գե­տին.
Հի­մի դու չե՞ս գա է­նոր վրեժ առ­նենք:
Ա­խը՛ր դու էլ Սաս­նա տան խո­յե­րեն ես»: