ԵՎ ՄՈՐԵԽՆԵՐԻ ՊԱՐՍԸ ԲՌՆԵՑ ԼՈՒՅՍԻ ԴԵՄԸ / ­Վա­հան ՍԱՂԱԹԵԼՅԱՆ

Հա­րա­մե­ցիք, տղե՛րք, հա­րա­մե­ցիք: Մեր ապ­րած օ­րե­րը էս ո՜նց հա­րա­մե­ցիք: Իբր մի լավ օ­րի էինք, իբր յու­ղու­մեղ­րի ե­րա­նութ­յան մեջ ծփում էինք, հոգ­սի մի հա­վել­յալ կնճիռ էլ դուք ա­կո­սե­ցիք մեր պաղ ճա­կա­տին. չա­րա­ղետ դի­մա­կով ե­կաք ու սև ժ­խո­րի մեջ մեր կե­ցութ­յան հեր­կը խո­զան դարձ­րիք, ձեր հո­րի­նած լա­վութ­յան պատ­րան­քը դառ­նութ­յամբ օ­ծե­ցիք և մեզ ներ­քա­շե­ցիք չա­րութ­յան ու մաղ­ձի գար­շան­քի ճա­հի­ճը: Խա­վա­րի թիկ­նո­ցը ու­սե­րիդ, խա­վա­րի ո­գին ե­րակ­նե­րիդ մեջ, խա­վա­րի կող­մից վրա տվիք և­ ե­րա­նութ­յան չե­ղած դռնե­րը մեր աչ­քի դե­մը ժան­գոտ մե­խե­րով մե­խե­ցիք։ Դուք ծաղ­կած մար­գա­գետ­նից չէիք ե­կել, ծա­փու­ծի­ծա­ղի շուրջ­պա­րի թևե­րով չէիք ե­կել, դուք պղտոր ջրե­րի ըն­դեր­քից էիք ե­կել, ե­կել էիք իբր մեր թշվա­ռութ­յան վրա աչք­ներս բա­ցե­լու, բայց աճ­պա­րա­րի հմտութ­յամբ ձեր խա­ղը խա­ղա­ցիք ու խա­վա­րից զատ­ված ա­նեծ­քի մտրա­կով մեր սիրտն ու հո­գին դա­ղե­ցիք։ Ու դա ձեզ հա­ջող­վեց։ Եվ հի­մա չա­րութ­յունն ու մաղ­ձը կախ­ված ճոճ­վում են օ­դում, թափ­վում մեր ան­պաշտ­պան գլխին, հո­սում լցվում են տուն ու դպրոց, մտքի ու սրտի քունջ ու պու­ճախ, շնչում ու դի­վո­տում ենք։ Սա­տա­նա­յա­կան էս ի՞նչ շրջապ­տույտ էր, որ մեզ իր տա­րեր­քի մեջ ա­ռել ու հա­լա­ծում է, էս ի՞նչ խա­վա­րա­փեշ մո­գութ­յամբ ջա­նա­ցիք «ցավդ տա­նեմ»-ի ժո­ղովր­դին իր վար­քի մեջ մո­լո­րեց­նել ու դարձ­նել «ցավս տա­նես»-ի ժո­ղո­վուրդ. յու­ղոտ կե­րակ­րա­մա­նի հի­շո­ղութ­յո՞ւնն է ցա­վա­գար մոր­մո­քով ձեր հո­գին պղտո­րել, սո­վա­ծի ե­րա­զա՞նքն է ա­պա­գա­յի խոս­տու­մով ձեզ խա­բել ու տե­սիլ­քի խաբ­կան­քում հե­քիա­թի ճոճք հյու­սել, թե՞ ա­թո­ռա­պաշ­տի ձեր հին ա­խոր­ժակն է գրգռվել ու շնաձ­կան ե­րա­խով վերս­տին բաց­վել։ Ձեր մեղ­քը ձեր վի­զը, բայց գո­նե գի­տե՞ք, որ չա­րութ­յան ճա­նա­պարհն անց­նում է օ­ձի ե­րա­խով, գլուխ­ներդ ին­չո՞ւ եք մտցնում օ­ձի ե­րախ: Մեզ չեք խնա­յում, գո­նե ձեզ խնա­յեք: Ձեր խոս­քին թույն խառ­նե­լուց ա­ռաջ՝ երկն­քին նա­յեք, օգ­տա­կար է: Խոսքս քա­րոզ մի՛ ըն­կա­լեք, պար­զա­պես խոր­հում եմ, խոր­հում ու ձեզ ա­սում եմ՝ ա­տե­լութ­յան հայ­րե­նի­քը դժոխքն է, ձեր ե­ռան­դի քմա­հա­ճույ­քով մեր չքնաղ եր­կի­րը ին­չո՞ւ եք դարձ­նում դժոխք: Կ­յան­քի հա­մը դժոխ­քի ամ­լութ­յան մե՞ջ եք ո­րո­նում, թե՞ ե­րիցս փոր­ձարկ­ված մեր կեն­սու­նա­կութ­յունն եք դժոխ­քի կրակ­նե­րում վերս­տին փոր­ձար­կում: Թե չէ՝ խա­վա­րի մեջ խա­վար, լույ­սի մեջ խա­վար, դրսում խա­վար, ներ­սում խա­վար. լավ, բա ձեր ե­րե­խե­քին վա­ղը դուք որ­տե՞ղ եք տես­նում, ձեր մտքի պղտոր մի­գա­մա­ծութ­յունն ի՞նչ հնար­քով եք նրանց հա­մար պար­զեց­նե­լու, ինչ­պե՞ս եք դժոխ­քը դարձ­նե­լու հայ­րե­նիք… Բա­ցատ­րեք, հաս­կա­նանք՝ ձեր պար­տադ­րած չա­րութ­յան ճի­րան­նե­րում պա­տե­պատ զարկ­վե­լով մենք ինչ­պե՞ս մարդ մնա­լով ապ­րենք: Ու դեռ վաղ­վա օր­վա խոս­տու­մին հա­վա­տանք: Ու հա­վա­տա­լով դեռ ե­րա­զենք: Ե­րա­զենք մա­քուր, անպղ­տոր ու դեռ չա­պա­կան­ված մե­կի հետ բար­ևի ա­ղոթ­քով առնչ­վել, որ մեջ­ներս վե­րա­դար­ձի ա­րա­հետ բաց­վի դե­պի բա­րութ­յան հո­վիտ, բայց թույ­նի տիե­զե­րա­ծա­վալ ժխո­րում դուք մեր մեջ փռված ա­րա­հե­տը փուշ ու տա­տաս­կով ծած­կե­ցիք ու չա­րութ­յու­նը դարձ­րիք ա­նեծ­քի զան­գակ: Եվ թա­քուն քրքջա­ցիք: Ու հի­մա մո­լո­րութ­յան սար­դոս­տայնն ըն­կած, բախ­տից ու ժա­մա­նա­կից հալած­ված ու ինքն իր վար­քից շփոթ­ված մտա­հոգ հա­յը տա­րա­կու­սան­քով խոր­հում է. քա­ղա­քա­գե­տի դի­մա­կով այս ա­ղան­դա­վոր­նե­րը որ­տե­ղի՞ց հայտն­վե­ցին, ռա­բի­սութ­յու­նը քա­ղա­քա­կա­նութ­յան ժխո­րում փա­ռա­բա­նող այս ղա­չաղ­նե­րը որ­տե­ղի՞ց ծլե­ցին: Ճիշտ կա, որ հա­վա­տա­լու ճիշտ չէ, դուք հենց այդ հո­րի­նո­վի ճշտով մեզ խա­բե­ցիք. սա­տա­նա­յի հետ լե­զու գտել, սա­տա­նա­յի բե­րա­նով մեզ խա­բում էիք: Ու ա­մո­թը ա­մոթ ծնեց. սև­ ա­ղե­տը խտա­ցել, մեր թալ­կա­ցած սրտի վրա փառ էր կա­պել, դուք մեկ­մե­կու բզկտե­ցիք, թշնա­մի­նե­րով շրջա­պատ­ված ի­րար մեջ ման­րա­դի­տա­կով թշնա­մի ո­րո­նե­ցիք ու ի­րար դեմ դա­նա­կա­վոր­վե­ցիք, ող­բի մշու­շը դեռ ազ­գի գլխին՝ դուք ի­րար լա­փե­ցիք, սա՞ էր ա­ռա­ջին քրիս­տոն­յա ազ­գի վարքն ու բար­քը, թե՞ ազ­գը ձեզ հա­մար նա­հա­պե­տա­կան գյու­ղի սմքած-պա­ռա­ված տա­տիկ էր, ում ձեռ­քի հացն ու­տում՝ ու­րի­շի գո­մաղ­բի գլխին ծուղ­րու­ղու եք կան­չում: Ա­մոթ է: Թե­պետ դուք ա­մոթն էլ պղծե­ցիք, ու ա­մոթն այլևս ա­մո­թից չի շիկ­նում: Իսկ դա ար­դեն ան­դուն­դի սև­ ե­րախ է, որ ա­ռաջ­քայլ չի հան­դուր­ժում: Իբր թե ի­րա­վի­ճա­կով մտա­հոգ­ված խո­սում էիք, բայց ձեր խոս­քը խո՞սք էր, թե՞ գու­շա­կի սև ճիչ, որ կեռ­ված պո­չի ծայ­րին թույ­նը ե­ռաց­նում ու ար­ևա­շող մեր օ­րը տա­ռա­պան­քի վեր­մա­կի տակ էր ներ­քա­շում: Չէ՛, ձեր խոս­քը խոսք չէր, հա­մա­տա­րած պղտո­րի մեջ շա­ռա­չուն աղ­մուկ ու ան­հո­դա­բաշխ ժխոր էր, ո­րի մեջ Աստ­ված չկար, հայ մարդ չկար, չա­րութ­յամբ հունց­ված հայ­հո­յա­մաղձ փղձուկ էր: Մեր խոս­քը ա­ղոթք ու Աստ­ծո մրմունջ էր, դարձ­րիք զա­ռան­ցանք ու բան­դա­գու­շանք: Չա­րութ­յան ծնո­ղը չա­րութ­յունն է, և դուք՝ Հա­յոց աշ­խար­հի թրծված մե­ծեր ու մեծ դառ­նա­լու հա­վակ­նութ­յամբ տա­ռա­պող ու­շա­հաս փոք­րեր, իշ­խա­նա­վոր­ներ ու ոչ իշ­խա­նա­վոր­ներ, կշտութ­յու­նից բթա­ցած ա­ղետ­յալ­ներ ու հա­վերժ ըն­չա­քաղց որկ­րա­մոլ­ներ, նա­մու­սից խո­սող ու հենց խոս­քի հո­լո­վույ­թում նա­մու­սը հու­ղար­կա­վո­րող ան­նա­մուս հո­գի­ներ, ի՞նչ եք ու­զում դուք մե­զա­նից, ին­չո՞ւ եք ա­պա­կա­նում Աստ­ծո խղճի մեջ ծվա­րած մեր ժո­ղովր­դի կե­ցութ­յան խոր­հուր­դը, մեր հույսն ու հա­վա­տը, մեր հո­գու լույսն ու ա­ղոթ­քը ին­չո՞ւ եք բո­վում ձեր հի­վանդ մտա­վար­ժանք­նե­րում հյուս­վող տե­սիլք­նե­րում: Հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յու­նը կորց­րած ու լինել-չլի­նե­լու ա­հու­դո­ղից խե­լա­գար­ված աշ­խար­հը կախ­ված ճոճ­վում է ժա­մա­նա­կի ան­դուն­դի ե­րա­խում, դուք դեռ դի­զե­լու մո­լուց­քին տրված՝ ի­րար կո­կորդ եք կրծում, հին բնազ­դի սև­ է­ջե­րում մո­լա­գա­րութ­յան նոր էջ եք թեր­թում: Կույր ա­տե­լութ­յան էդ ի՞նչ ահ­ռե­լի չա­փա­բա­ժին էր, որ այդ­պես վայ­րագ ան­գթութ­յամբ ձեր սրտի մեջ մաղ­ձի վե­րած­վեց, ու դուք ձեր հյու­սած սար­դոս­տայ­նում խճճված՝ չա­րութ­յան ծնուն­դը փա­ռա­բա­նե­ցիք. թքե­ցիք ու մրե­ցիք, հայ­հո­յե­ցիք ու ա­նի­ծե­ցիք, ծեր ու մա­նուկ չխնա­յե­ցիք, բո­լո­րին անխ­նա խփե­ցիք՝ ա­ջից ու ձա­խից, վե­րից ու վա­րից, դե­մից ու թի­կուն­քից, և յա­թա­ղա­նի բաց­շեղբ արթ­նութ­յան մեջ՝ թուր­քը վերս­տին խլրտաց ու հրճվեց, գոր­շա­գայ­լե­րի ոհ­մա­կը ե­ռան­դի ե­կավ, մեր ի­րա­րա­մերժ վար­քից խեն­թա­ցավ ու կա­պը կտրեց: Եվ ե­ռան­դի ե­կած՝ թուր­քա­վա­րի լկտիա­ցավ: Եվ «բե­րանն ար­նոտ մար­դա­կե­րը էն ան­բան», դարձ­յալ հա­յի ար­յան հա­մին ըն­կած, հի­մա էլ ե­կել շնթռել է մեր երկ­րի սահ­մա­նին և հա­յաց­քը մեր քնե­րա­կին ու թա­թը մեր հո­ղին դրած՝ մեր վրա է հա­չում: Սա՞ էր ձեր ու­զա­ծը: Ար­ձա­նագ­րենք. ձեր ու­զա­ծին հա­սաք: Տու­նը որ վառ­վում է, նախ կրակն են հանգց­նում և նոր միայն պատ­ճա­ռի թնջու­կում մե­ղա­վոր ու ան­մեղ փնտրում: Դուք կրա­կի վրա յուղ լցրիք ու ձեռ­քերդ տա­քաց­րիք: Ձեր խառ­նաժ­խոր շքեր­թում տա­րու­բեր­վե­լով տե­սաք՝ ի­րար չեք կա­րող ու­րա­խաց­նել, թշնա­մուն ու­րա­խաց­րիք: Թշ­նա­մու տապա­լող շնչից կու­չու­ձիգ ե­կած՝ ի­րար դեմ դա­նա­կա­վոր­վե­ցիք: Եվ հի­մա այս ա­մե­նը դուք տես­նում ու չտես­նե­լու եք տա­լիս, կույ­րի ա­ղետ­յալ բնազ­դով ան­պատ­վութ­յան խա­րա­նը ձե­զա­նից վա­նում ու են­թադր­յալ մե­ղա­վո­րին խո­շո­րացույ­ցի տակ եք առ­նում՝ թու­նա­վոր խոս­քով ու սեղմ­ված բռունց­քով: Չ­պատ­կե­րաց­նե­լով ան­գամ, որ սեղմ­ված բռունց­քը, ի վեր­ջո, կա­տա­ղութ­յան փրփուր ու ճղված հոնք է, դա­նա­կի բաց­շեղբ ու ար­յան մղձա­վանջ է: Մա­տա­ղա­ցու գա­ռան ա­նի­մաստ զո­հո­ղութ­յուն՝ հա­նուն ին­չի՞: Ա­ռողջ միտ­քը գրո­շի ար­ժո­ղութ­յամբ ա­ճուր­դի եք հա­նում ու ա­նու­նը դնում սկզբունք: Սկզ­բունք՝ անսկզ­բունք բո­վան­դա­կութ­յա՞մբ: Սկզ­բունք՝ թու­նա­շա­ղախ թանձ­րույ­թով ու խտա­ցում­նե­րո՞վ: Դուք հա­զար հայ­հո­յող­ներ, ես՝ հայ­հո­յան­քը մեր­ժող հա­զա­րից մե­կը, ծուռ նստեմ ու շի­տակ հարց­նեմ՝ դուք ձեր ա­րա­ծից գոհ ե՞ք, տղե՛րք: Բա դուք սրտի դող ու մեղ­քի սար­սափ չեք զգո՞ւմ, մեղ­քի ուր­վա­կա­նը ձեր աչ­քի ա­ռաջ երբ­ևէ մահ­վան սար­դոս­տայն չի հյու­սե՞լ, որ էդ­պես ան­սիրտ ու ան­հո­գի եք ի­րար հան­դեպ: Եվ չհան­դուր­ժող. ինք­ներս մեզ էս­տեղ ու­տում ու դեռ տղա­յա­կան ա­պա­հո­վութ­յան թևե­րով վե­րա­ցա­կան ճախ­րում ենք՝ աշ­խար­հում տա­սը մի­լիոն հայ կա… Բայց որ­տե՞ղ է հաշ­վար­կի ծի­րը, ազ­գը մեկ­տե­ղող-ամ­փո­փող պա­րա­գի­ծը տե­սա­նե­լի՞ է ինչ-որ մե­կին, թե՞ դարձ­յալ քնա­բեր ե­րա­նութ­յանն ենք տրվում, թե՝ գի­տե՞ք… Գի­տենք՝ չլի­նե­լու պես կանք՝ տրոհ­ված, աշ­խար­հով մեկ սփռված, ան­ջատ-ան­ջատ. մեկն իր խե­ցու մեջ է մարմ­րում, մեկն իր ստվե­րի մեջ կու­չու­ձիգ ե­կած է սե­փա­կան վա­խը չա­փում, մեկն իր դղյա­կի շքե­ղութ­յան խաբ­կան­քում է ջայ­լա­մա­վոր­վել, բայց կար­ևո­րը ան­շեղ նպա­տա­կամ­ղու­մով լու­սապ­սակ­ված ե­րա­զանքն է՝ ծո­վից ծով Հա­յաս­տան… Ինչ­պե՞ս, ի՞նչ ճա­նա­պար­հով, ա­սեք՝ ծափ տամ: Ծո­վից ծո­վը, նախ­ևա­ռաջ, թև թ­ևի և­ ուս ու­սի միաս­նութ­յուն ու միաս­նութ­յամբ օծ­ված հզո­րութ­յուն է, իսկ դուք ար­դեն բա­ժան­վածն ու տրոհ­վա­ծը նո­րից եք բա­ժա­նում ու տրո­հում և կե­նա­ցի զո­րութ­յան ան­զո­րութ­յու­նը հռչա­կում եք ա­պա­գա­յի խոս­տում՝ վեր­ջը լավ է լի­նե­լու: Ին­չի՞ վեր­ջը, վեր­ջի վեր­ջը՞… Աստ­ված մար­դու սրտի մեջ սեր ու հո­գու մեջ բա­րութ­յուն է դրել, բայց դուք ձեր հա­յաց­քը Աստ­ծուց շե­ղում՝ դա­նա­կի շեղ­բով ու ար­յան ցոլ­քով եք ձեր չա­րա­ցած միտ­քը նժա­րում: Ձեր՝ նո­րա­ման­կան թա­թի­կը պա­չող, շուր­թե­րով դուք էդ ո՞նց եք կա­րո­ղա­նում պղծել ՍԵՐԸ՝ երկ­րի, հա­րա­զա­տի, մար­դու հան­դեպ: Նախն­յաց շի­րիմ­նե­րի լռութ­յու­նը ո՞նց եք կա­րո­ղա­նում խլաց­նել ձեր ան­հո­դա­բաշխ խոս­քի վայ­րի­վե­րո ժխո­րում: Գետ­նից բարձր ու երկն­քից ցածր խմո­րում­նե­րում տա­րա­կու­սում ու ես ձեզ չեմ հաս­կա­նում: Չեմ հաս­կա­նում, ո­րով­հետև շատ դժվար է ան­հաս­կա­նա­լին հաս­կա­նալ. դի­մութ­յուն ենք՝ չա­փի նրբան­կա­տութ­յու­նից բեկ­ված մտրա­կա­վոր հեծ­յալ ենք, ընդ­դի­մութ­յուն ենք՝ տա­նուլ տա­լուց գա­զա­զած վրեժխն­դիր չարք ենք, իսկ ա­րան­քում ժո­ղո­վուրդն է՝ հա­վերժ խաբ­վող ու հա­վերժ հան­դուր­ժող, հա­վերժ հի­շող ու հա­վերժ մո­ռա­ցող, հա­վերժ ոգ­ևոր­վող ու հա­վերժ հիաս­թափ­վող ժո­ղո­վուր­դը…
Չէ՛, տղե՛րք, դա անց­նե­լիք ճա­նա­պարհ չի, որ դուք եք անց­նում. բո­բիկ ոտ­քե­րով փշրված ա­պա­կու վրա չեն քայ­լում, դա մո­լա­գա­րի բնազ­դի բոր­բո­քում ու փսոր­ված վարք է, որ, ինչ­պես միշտ, խա­վա­րա­ծին դո­ղէ­րոց­քով ու մահ­վան սար­սու­ռով է ամ­փոփ­վում:
Ան­ճա­րի բո­ղոք ու թշվա­ռի մղկտոց չէր, աչ­քա­ռաջ հյուս­վող մղձա­վանջ էր, ու մենք, մի տե­սակ չե­զոք ա­մա­յութ­յուն մղված, ա­կա­նա­տեսն ու վկան էինք այդ ա­մե­նի, ձեր վար­քի ա­նըմբռ­նե­լի թա­փից կու­չու­ձիգ ե­կած՝ ա­մո­թից սսկվե­ցինք ու դեռ ջու­րը չտե­սած՝ բո­բի­կա­ցանք, դեռ չսկսված՝ ա­վարտ­վե­ցինք, դեռ չմե­ծա­ցած՝ ծե­րա­ցանք…
Հա­րա­մե­ցիք, տղե՛րք, հա­րա­մե­ցիք: Ե­րա­զան­քով հյուս­ված մեր մի պուտ ու­րա­խութ­յու­նը էս ո՜նց հա­րա­մե­ցիք: Ձեր բե­րած ա­ղետն իբր քիչ էր, ձեզ­նից ետ չմնա­լով, ձեր թի­կուն­քը պա­հե­լով ու ձեր թի­կուն­քին շնչե­լով՝ ի­գա­կան մի այն­պի­սի՜ շա­ռա­չուն ե­րախ բաց­վեց, որ զար­ման­քը զար­ման­քից քա­րա­ցավ. սրբա­պատ­կե­րի պես նա­յող ե­րեկ­վա ան­մեղ­նե­րը հան­կարծ ու միան­գա­մից այն­պե՜ս կեր­պա­փոխ­վե­ցին, որ քսան­մե­կե­րորդ ան­վար­տիք դարն ան­գամ ա­մո­թից պա­պանձ­վեց: Ե­րեկ­վա ծպտյալ լրբե­րը կար­ծե­ցին, թե տղա­մար­դու էն ի­քից ի­րենք էլ ու­նեն ու էն ի­քի թվաց­յալ զո­րութ­յամբ ու­շուն­ցի ժան­գոտ դար­բաս­նե­րը այն­պի­սի՜ վայ­րագ թա­փով բա­ցե­ցին, որ նրանց ա­կան­ջա­լուր խեղճ հա­լի­վոր­նե­րի ոս­կոր­նե­րը սարս­ռե­ցին…
Այդ այդ­պես ե­ղավ, ու դուք մո­լոր­վա­ծին ու քոք­վա­ծին հա­վա­սա­րա­պես խա­բե­ցիք, և ձեր հող­մապ­տույտ տա­րեր­քի մեջ չա­րութ­յան խոր­շա­կը խան­ձեց ա­մեն ինչ՝ սիրտ ու հո­գի, խիղճ ու հա­վատ: Բո­լոր սրբութ­յուն­նե­րը ծաղ­րե­ցիք, ա­պա­կա­նե­ցիք, տա­կե­տակ ջնջե­ցիք ու տա­կը թո­ղիք ՈՉԻՆՉԸ: Եվ հի­մա Հա­յոց աշ­խար­հում ա­մե­նա­մեծ ար­ժե­քը ՈՉԻՆՉՆ է: Ինքն ի­րե­նով սնվող, ինքն ի­րե­նով փքվող ու ո­չինչ չա­սող ո­չին­չը: Ու ծնվեց մի նոր ա­ղանդ՝ ոչն­չա­պաշ­տութ­յուն: Եվ հի­մա հա­մա­տա­րած ոչն­չա­պաշ­տութ­յու­նը թխսա­վա­րի փե­շե­րը փռել ու մեր շնչի վրա ծան­րա­ցել է:
Իսկ մենք դեռ ե­րա­զում ենք: Ծո­վից ծով ե­րա­զե­ցինք ու քսան­մե­կե­րորդ դա­րում մեկ լճի հույ­սին մնա­ցինք: Հա­մա­հա­վաք միաս­նութ­յան մեջ անվ­տանգ ու ա­պա­հով կյանք ե­րա­զե­ցինք՝ յա­թա­ղա­նի սար­սափն ու մահ­վան սև ճի­չը թի­կունք­նե­րիս՝ մաս­նատ­վե­ցինք: Եր­կիր շե­նաց­նող թա­գա­վո­րի ու­ժեղ կամք ե­րա­զե­ցինք, բայց հի­շե­ցինք, որ բո­լորս ենք թա­գա­վո­րա­ցու, ու մեր ե­րա­զան­քը ոտ­քի տակ փո­շիաց­րինք… Թե չէ՝ հա­մաշ­խար­հա­յի՜ն, տիե­զե­րա­կա՜ն… Մի պուտ կյանք է՝ ապ­րեք, է­լի: Անխ­ռով ու հա­մով ապ­րեք: Աստ­ված ին­քը կա­սի՝ հա­մաշ­խար­հա­յին ենք, թե հա­մաշ­խար­հա­յին չենք… Միայն թե ձեր չա­րա­մաղձ ինք­նա­հո­շոտ­մա­նը մեզ մաս­նա­կից մի՛ դարձ­րեք ու մեր ե­րա­զան­քը մի՛ փո­շիաց­րեք: Իսկ մեր ե­րա­զան­քը անթև-ան­փե­տուր էր. ե­րա­զում էինք ձի ու­նե­նալ՝ ձի չու­նե­ցանք: Ձի չու­նեինք՝ ձիա­վոր չդար­ձանք: Եվ քա­նի որ ձիա­վոր չդար­ձանք ու ձիու սլաց­քին ան­հա­ղորդ մնա­ցինք՝ սկսե­ցինք մեր է­շը քշել: Բայց ու­շա­ցել էինք, շատ էինք ու­շա­ցել. ի­րենց է­շը քշող­նե­րը, բթա­միտ հա­մա­ռութ­յամբ, եր­կի­րը վա­ղո՜ւց մեջ-մեջ էին ա­րել ու է­շութ­յու­նը հռչա­կել էին ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան խորհր­դա­նիշ: Եվ մենք մեր զար­ման­քի մեջ մո­լոր­վե­ցինք ու վեր­ջա­պես հաս­կա­ցանք, որ մենք ո՛չ ձիա­վոր էինք, ո՛չ էլ՝ է­շա­վոր. մենք ըն­դա­մե­նը ո­տա­վոր էինք, և­ որ­պես­զի ձիա­վո­րի ու հատ­կա­պես է­շա­վո­րի սմբակ­նե­րի տակ շունչ­ներս չփչեինք՝ լուռ ու անն­կատ մեր իսկ ստվեր­նե­րի մեջ ներ­քաշ­վե­ցինք: Ու աս­պա­րե­զը մնաց համ­բակ­նե­րուն: