Ոմանք գուցե կծիծաղեն ինձ վրա, կասեն՝ հիմարությամբ է զբաղված: Սակայն ես արդեն երևի կես տարի է, ինչ Նորքի Ս. Աստվածածին եկեղեցու երիտասարդաց միության անդամների հետ կատարում եմ աշխատանք, որի մասին էլ ուզում եմ պատմել: Գաղտնիք չէ, որ երիտասարդությունը հիմա քիչ է հետաքրքրվում կամ ընդհանրապես չի հետաքրքրվում արվեստով, դասական երաժշտությամբ և գրականությամբ: Նրա համար հիմա արժեք է ներկայացնում միայն տեղեկատվական գրականությունը, ավելի քիչ՝ ֆենտըզի, էրոտիկ կամ սարսափի գրականությունը: Դասական գրականությունը, պոեզիան, դասական երաժշտությունը ձանձրալի են կամ անհասկանալի, անհաղորդ են իրենց համացանցա-տեղեկատվականա-սմարտֆոնային ապրելակերպին: Ես մեր եկեղեցու երիտասարդաց միության պատասխանատուն եմ և դասերի ընթացքում, բացի հոգևոր քարոզներից և ուսուցումներից, խոսում եմ գրականության, արվեստի, երաժշտության մասին: Դասական երաժշտություն եմ միացնում կրիչով և հարցնում՝ ինչ զգացողություններ ունեցան նրանք, կամ էլ ընթերցում եմ որևէ բանաստեղծի գրվածքի առաջին տողերը և խնդիր դնում, որ վերջին տողը կամ տողերն իրենք հորինեն: Հետո իրենց գրվածքները համեմատում ենք հեղինակի գրածի հետ: Այս վակուումային իրականության պայմաններում իմ նախաձեռնած փորձ-խաղի ընթացքում նպատակ ունեմ բացահայտել երիտասարդների երևակայությունը, ստեղծագործական հակումները, ազատել նրանց համացանցային կախվածությունից, հիշեցնել, որ իրենք հոգի ունեն և զգացողություններ: Երիտասարդները սիրում են այդ փորձերը, որոնց ընթացքում մենք հանգեցինք հետաքրքիր արդյունքների. ես հայտնաբերեցի ինձ համար կարևոր մի երևույթ՝ դասական երաժշտություն լսելիս երիտասարդները հետաքրքիր զգացողություններ են ունենում: Նրանք տեսնում են կամ զգում որոշակի պատկերներ: Իսկ առավել զարմանալին այն է, որ չիմանալով երաժշտության գրելու պատմությունը կամ հանգամանքը, նրանք ասում են այն, ինչ մտածել է կամ զգացել կոմպոզիտորը: Բերեմ օրինակներ՝ Ռիմսկի-Կորսակովի «Հեքիաթ Սալթան թագավորի մասին» օպերայի մեղվի թռիչքը լսելուց հետո Նունեն գրեց իր տպավորությունը. «Մեղուն արագ թռչում է լճի վրայով» (օպերայում մեղուն թռչում է ծովի վրայով): Շոպենի «Անձրևի կաթիլները» պրելյուդը լսելուց հետո Նունեն գրեց. «Ես պատկերացնում եմ ճրագ, որ պահպանում է ընտանիքի միությունը և օգնում հաղթահարել բոլոր փորձությունները»: Շոպենն այդ ստեղծագործությունը գրել է հոգևոր ծանր տվայտանքների մեջ, երբ շրջապատում բոլորը քննադատում էին իր և սիրուհու՝ Ժորժ Սանդի կապը, մեղադրում անբարոյականության մեջ: Բեթհովենի «Լուսնի սոնատը» լսելուց հետո Էմման գրեց. «Ես պատկերացնում եմ երկու կարապների պար՝ մայրամուտվող լճի վրա», Հերմինեն գրեց. «Երեկոյան կամ գիշերային ծով ու լուսին, ճայեր, որ իջնում են ջրի վրա», Միլենան գրեց. «Գիշեր, լուսին և միայնակ մարդ, որ հին նկարներ է տնտղում, հիշում», Անին գրեց. «Մայրամուտ, ալիքներին նավի վրայից նայում եմ», Մուշեղը գրեց. «Կարապների շարժ ու ձև լուսադեմի ջրերի վրա»: «Լուսնի սոնատ» անունը ստեղծագործությանը տվել է Բեթհովենի բանաստեղծ ընկերներից մեկը: Իրականում սոնատը գրվել է, երբ Բեթհովենի սիրած աղջկան՝ Ջուլիետա Գվիչչիարդիին, նրա հայրը ամուսնացրեց հարուստ մարդու հետ՝ փշրելով կոմպոզիտորի սիրտը: Երիտասարդների զգացողություններն էլ համապատասխանում են այն պատմություններին, որոնք կապված են այդ սոնատի հետ: Բիզեի «Կարմեն» օպերայից «Արագոնյան պարը» լսելուց հետո Լիլիթը գրեց. «Պատկերացնում եմ ցուլ և մատադոր՝ կարմիր շորերով»: Լիլիթը տասնամյա կրթություն ունի: Նա ընդհանրապես կա՛մ չի լսել «Կարմենը», կա՛մ չի հիշում այնտեղից որևէ մեղեդի: Երիտասարդներից ոչ ոք չգիտեր լսած ստեղծագործությունների գրման շարժառիթները կամ նախապատմությունները: Երբ ուսումնասիրում էինք ճապոնական հոքքուներ, երիտասարդները, իմ հանձնարարությամբ, գրում էին հոքքուների վերջին տողերը, և, ասեմ, հաճախ նրանց գրածը շատ հետաքրքիր էր և լիովին կարող էր լինել Բասյոյի կամ Իսսայի ստեղծագործությունների վերջին տող: Իհարկե, դա չի նշանակում, որ մեր երիտասարդները բանաստեղծներ են և կարող են գրել մնայուն գործեր:
Ստեղծագործողներն այն մարդիկ են, որոնք ստեղծագործելիս ընկնում են հոգևոր որոշակի դաշտի մեջ: Ունկնդիրները կամ ընթերցողները ևս կարող են զգալ այդ դաշտը և մտնել ստեղծագործողի հոգեվիճակի մեջ: Այդ հոգևոր դաշտը Աստծո տնօրինության ոլորտն է, այն միջոցներից մեկն է, որի շնորհիվ նա հաղորդակից է դարձնում իր սիրուն, մաքրությանը, լույսին, խաղաղությանը, նույնիսկ ծրագրերին: Ինձ հաճախ երգի տեքստի պատվիրատուները խոստովանում էին, որ ես գրել եմ այն, ինչ իրենք են զգացել: Երգահան Իրինա Մալխասյանը զարմանում էր. «Ինչպե՞ս ես հասկացել, թե ինչ էի ես մտածում»։ Արթուր Գրիգորյանը մի անգամ ինձ ասաց. «Իմ մեղեդու վրա գրած քո տեքստը կարծես իմ միջից դուրս եկած լինի, կարծես այն ես եմ գրել»։ Արթուր Իսպիրյանն իր հերթական ձայնասկավառակի համար երգեր էր ձայնագրում։ Նրանցից մեկը գրել էր Արման Ղազարյանը։ Ես գրեցի տեքստ, այն երեք վառվող մոմերի մասին էր, որոնք խորհրդանշում էին հույսը, հավատը և սերը։ Արթուր Իսպիրյանն այդ ընթացքում տանը մտածում էր ինչպես ձևավորել ձայնասկավառակի ծրարը։ Նա նկարում է երեք վառվող մոմ։ Ես զանգահարում եմ նրան և հայտնում, որ երգի տեքստը գրել եմ, և այն կոչվում է «Երեք մոմ»։ Արթուրն ապշում է և հայտնում իր նկարի մասին։ Ես էլ, ինքն էլ գտնվում էինք Աստծո առաջնորդության մեջ, հոգևոր հաղորդակցական կապի մեջ: Ձայնասկավառակն այդպես էլ կոչվեց «Երեք մոմ», և ծրարի վրա երեք մոմ էր նկարված։
Ստեղծագործողը կարող է դառնալ նույնիսկ հայտնատես (իհարկե, պարտադիր չէ, որ նա այդ նկատի կամ գիտակցի): Հիշենք 20-րդ դարի սկզբի ռուս բանաստեղծ Ալեքսանդր Բլոկի «Տասներկու» պոեմը: Համարվում է հեղափոխական պոեմ: Տասներկու բանվոր քայլում են հեղափոխության թոհուբոհի մեջ կորած քաղաքով, որտեղ տիրում է կատարյալ սոդոմգոմոր, և կարգուկանոն հաստատում: Պոեմն ունի անսպասելի, շշմեցուցիչ ավարտ՝ կարծես մտնես ուրիշ աշխարհ, կարծես քնից հետո արթնանաս.
Սպիտակ վարդեր իր գլխին՝//Առջևում` Հիսուս Քրիստոսը:
Խորհրդային գրաքննությունը պահանջեց, որ այդ երկու տողը բանաստեղծը հանի, իբր այն բոլորովին կապ չունի պոեմի հետ, տասներկու հեղափոխական բանվորների հետ, որոնք նոր աշխարհ են կառուցելու կործանված հին աշխարհի ավերակների վրա: Ալեքսանդր Բլոկն ասել է. «Ես չեմ կարող հանել, ես այդպես լսեցի»: Իսկ իր օրագրում գրել է. «Այսօր ես հանճար եմ»: Խորհրդային գրաքննությունը ստիպված Հիսուս Քրիստոսին ներկայացրեց որպես նոր կյանքի խորհրդանիշ: Իհարկե, որպես սոցիալիստական հասարակարգի խորհրդանիշ Հիսուս Քրիստոս, մեղմ ասած, հարմար չէր և պոեմից զատվում էր, ինչպես «անհաջող ավարտ»: Բայց տարիների ընթացքում բացահայտվեց, որ Բլոկի պոեմին շունչ, կենդանություն և իմաստ տալիս են հենց վերջին երկու տողերը. տասներկու բանվորը տասներկու առաքյալներն էին, որոնց առջևից սպիտակ վարդերով ծաղկեպսակով գնում էր Հիսուս Քրիստոսը: Պոեմի ժամանակաշրջանը ոչ միայն 1918 թվականն էր, այլև 20-րդ դարը, նաև մեր ժամանակը, Պետրոգրադի գիշերը և դժոխային անկարգությունը՝ այն բոլոր փորձությունները, որ բաժին հասան Ռուսաստանին և ԽՍՀՄ-ին դարի ընթացքում, գուցեև հետո, Հիսուս Քրիստոսի սպիտակ ծաղկեպսակը Սպիտակ Գառան հաղթանակն է Գազանի հանդեպ, դատաստանի պսակը (Հովհաննու հայտնություն): Գուցեև Բլոկը չգիտեր՝ ինչ է ինքը գրել, գիտեր ընդամենը, որ չի կարող ջնջել վերջին տողերը, քանի որ այդպես լսել է: Հաճախ գրողը (իսկ բանաստեղծն առավել ևս) չի կարող գնահատել իր գրածը, երգահանը չի կարող գնահատել իր երաժշտությունը, նկարիչը՝ իր նկարը: Ստեղծագործողը դառնում է հայտնատես, Աստծո ծրագրի փոխանցող, լոկալ մարգարե:
Նկարիչ և բանաստեղծ Գևորգ Համբարձումյանը 1980-ական թվականների կեսերին մի բանաստեղծությունում գրել է.
Դու ինձ դարձրիր//Մարտիկ քո զորքի,//Եվ ես քայլում եմ//Դժվար տեղերով,//Բայց դիմանում եմ//Պարզ, թեթև սրտով:
1985 թվականի մեկ ուրիշ բանաստեղծությունում, որն ուղղված է, կարծում եմ, կնոջը, նա գրել է.
Երկրում էլ չենք տեսնի իրար,//Եվ թվում է՝ բաժանումն այս//Շատ-շատերի համար նշան,//Ու անմեկին խորհուրդ է խոր…
Գևորգը ո՛չ պատրաստվում էր ինչ-որ տեղ մեկնել, ո՛չ զորքի մարտիկ լինել։ Գուցեև ոչ ոք չէր հասկանա՝ ինչ է նա գրել, եթե չանցնեին տարիներ, և ամեն ինչ պարզվեր։ 1985 թվականին Խորհրդային Միության խաղաղ տարիներն էին, և ո՞վ պետք է իմանար, որ ապագայում լինելու է Արցախի գոյամարտ, և շատերի նման Գևորգ Համբարձումյանն էլ հերոսաբար զոհվելու է պատերազմի դաշտում։ Ի դեպ, Գևորգի այս քառատողի վրա հիշենք նաև Գիյոմ Ապոլիների տողերը.
Ես պոկեցի ցախի մի շիվ,//Հուշերի բույր, ցախի մի շիվ։//Երկրում էլ չենք տեսնի իրար։//Եվ սպասում եմ քեզ, հիշիր։
Նույն զգացողությո՞ւնը։ Ապագայի կանխատեսո՞ւմ։ Այս բանաստեղծությունից մի քանի տարի անց սկսվեց Առաջին աշխարհամարտը։ Գիյոմ Ապոլիներին մահվանից մի քանի տարի առաջ սյուրռեալիստ նկարիչ Պիկաբիան նկարել էր քունքին գնդակի արնահոսող վերքով: 1918 թվականին ռազմի դաշտում Ապոլիները զոհվեց հենց այդ վերքից:
Վերջապես ի՞նչ եմ ուզում ես պարզել կամ ապացուցել։ Գուցե երիտասարդների հետ կատարվող մեր պարապմունքները հակահարված են և պաշտպանական քայլ նոր աշխարհակարգ ստեղծել ցանկացող հրեշավոր արարածների դե՞մ, որ կրում են «գլոբալիստ» անունը։ Գուցե այս ամենը բողո՞ք է «արհեստական ուղեղ» ստեղծողների դեմ, որոնք ակնկալում են մոտ ապագայում ընդհանուր վերահսկողության տակ պահել մարդկային զանգվածների ելումուտը, գործողությունները, մարդկանց վերածել կառավարելի ռոբոտների կամ կիբորգների, ընդհատել մեր թափանցումը հոգու, արվեստի և գրականության աշխարհ: Գուցե այս ամենը ըմբոստություն է Հարարիի «21 դաս քսանմեկերորդ դարի մարդկանց համար» գրքում զետեղված բիոտեխնոլոգիական, բիոքիմիական հաջողությունների շնորհիվ մարդկանց հոգեկան պրոցեսները, մտքերը, ծրագրերը շուտով կառավարել շտապող սարքավորումների և համակարգերի դե՞մ: Տեխնոլոգիական բոլոր ծրագրերը դեմ են մարդուն՝ գիտակցական անձին, նրա հոգևոր անհատականությունը բնութագրող երկու երևույթներին՝ հոգուն և կրոնական պատկանելությանը։ Այս ամենը ոմանց տեսանկյունով համարվում են առաջընթացին խանգարող հանգամանքներ, ժամանակակից զարգացած հասարակարգին ոչ հարիր հնոտիքներ, ատավիզմ: Քվանտային համակարգիչների կազմակերպման ընկերության հիմնադիր (կենտրոնը՝ Վանկուվերում), հայտնի գլոբալիստ Ջորդի Ռոուզն իր ելույթներից մեկի ժամանակ ասաց. «Կներեք, բայց մարդը խիստ տհաս է ռոբոտի համեմատ և արժանի չէ երկրի տեր կոչվելու»:
Դարերի ընթացքում գիտնականները, փիլիսոփաները, առաջընթացի ջատագովները փորձել են ազատվել Աստծո ներկայությունից և ղեկավարող էությունից։ Հեղափոխությունները, որ կոչված էին լուծելու այդ հարցը, ոչինչ չկարողացան անել։ Գլոբալիստները հասկացել են՝ ինչու։ Որովհետև ամեն մարդ ունի հոգի և գիտակցություն։ Գաղափարախոսությունները, մարդու ազատության և փրկության ծրագրերը, հեղաշրջումները ոչ այլ ինչ էին, եթե ոչ «բռնության փոխարինում բռնությամբ» (Մեֆիստոֆելի խոսքից, «Ֆաուստ»)։ Ամեն այդպիսի իրադարձության վերջում մարդը կրկին ստիպված էր լինում ապավինել Աստծուն, փնտրել նրան։ Գլոբալիստները գտել են, ըստ իրենց, մարդուն Աստծուց «ազատելու» լավագույն լուծումը՝ վերացնել հոգին, անջատել գիտակցությունը։ Չկա հոգի, չկա Աստված, և նա արդեն կառավարելի չէ Աստծո կողմից, ինչպես կառավարելի չէ հարբեցողը կամ թմրամոլը, քանի որ անջատված է նրա գիտակցությունը։ Մարդը հոգով է ընկալում Աստծուն, նկատում նրա ներկայությունը, և Աստված ինքն էլ հոգի է։ Ուրեմն պետք է վերացնել հոգին։ Դա, իհարկե, հնարավոր չէ, բայց գոնե չեզոքացնել, քնեցնել այն նրանք կարող են։ «Ձեր ինչի՞ն է պետք հոգին, իմ համակարգիչները նրան կփոխարինեն»,- իր ելույթներից մեկում ասաց գլոբալիզմի կարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը՝ Բիլ Գեյթսը։ Գլոբալիզմը մարդուն Աստծուց չեզոքացնելու համար մոտավորապես գծել է այսպիսի սխեմա՝
բնություն – հոգի – Աստված։
Կտրել մարդուն բնությունից, քանի որ բնության մեջ բացվում է մարդու հոգին ամենակատարյալ ձևով։ Դրա համար ապագայի համար նոր աշխարհակարգի ջատագովները ծրագրում են մարդկանց կուտակել մեգապոլիսներում։ Երկրագունդը պետք է բաղկացած լինի մեգապոլիսների կուտակումներից, որտեղ էլ պետք է ապրեն ապագայի մարդիկ։ Բնությունը, որպես հոգին վերգտնելու միջոց, պետք է մարդազերծվի, դատարկվեն գյուղերը, անտառամերձ բնակավայրերը։ Հիշենք ամերիկացի ֆանտաստ Ռէյ Բրեդբերիի «451 աստիճան ըստ Ֆարենհայթի» վեպը։ Այո՛, գրվածքները կատարվում են. գրողը տաղանդավոր հայտնատես էր։
Մեգապոլիսներում կուտակված, չիպ-միկրոսխեմաներով շրջող, համացանցի բազմապրոֆիլ սայթերում և համակարգերում վիզուալ իրականությամբ շրջապատված և այդ իրականության մասնիկ դարձած մարդու հոգին անջատված է լինելու, թմրեցրած, բթացրած… Մի խոսքով՝ չի գործելու այն, և մարդը «ազատված» կլինի մտածելու հոգսից, որոշելու, ընտրելու պարտականությունից։ Բնականաբար չի լինի սեր (այնպիսին, ինչպիսին Աստված է մեզ տվել), չեն լինի ստեղծագործական երկունք, պոեզիա, թատրոն, հայրենիքի գիտակցություն, հոգևոր և դասական երաժշտություն, բնականաբար՝ եկեղեցի, բայց փոխարենը չեն լինի նաև ապստամբություններ, հեղափոխություններ, պատերազմներ, բողոքներ, ընդհարումներ, քանի որ այդ ամենն Աստծո կողմից մարդուն տված ազատության, ազատ կամքի դրսևորումներն են։ «Մենք չենք ուզում մարդկանց օգնել,- ասում է Բիլ Գեյթսը,- մենք ուզում ենք նրանց ավելի լավը դարձնել»։ Ուրեմն՝ լավ մարդը նա է, ով խնդիրներ չի ստեղծում հասարակության համար, ենթակա է կառավարող համակարգերին և, պտուտակի կամ գլանի նման, աշխատում է ջանադրությամբ պետության կամ համակարգի բարօրության համար։ Եվ ուրեմն՝ մեր ինչի՞ն է պետք հոգին։
Այն պետք է, որ մինչև կյանքի վերջին շունչը հաստատենք Աստծո ներկայությունը մեր կողքին և մեր մեջ, այն պետք է հաղորդակցության համար, պետք է սիրելու համար, բնությունը և աշխարհը վայելելու համար, միմյանց երեսին նայելու համար, դիմացինի աչքերի մեջ մեզ տեսնելու համար, երեխաների ծնունդով և մեծանալով հրճվելու համար, աշխարհը նորովի հայտնաբերելու և ուզած կերպով ձևակերպելու համար, հույզեր, զգացմունքներ ունենալու և պարզապես մարդավարի ապրելու համար։ Եվ մենք՝ ես և իմ երիտասարդները, պայքարելու ենք, թույլ չենք տալու փոխել Աստծո ստեղծած աշխարհը: Ես մաքսիմալիստ չեմ, ես հավատում եմ, որ ծովի մեջ նետած ավազահատիկը բարձրացնում է ծովի մակարդակը: Ես փորձում եմ սովորել մրջյուններից և մեղուներից: Նրանք առանձին իրենցից ոչինչ չեն ներկայացնում, բայց միասին կարող են հաստաբուն ծառ շուռ տալ կամ հսկա արջին քշել տարածքից: Երբեմն թելը շենք է պահում, իսկ գառը մռնչում է առյուծի նման, մանավանդ եթե Աստված է նրան առաջնորդում: Եվ ուրեմն ծովի մեջ նետած մեր ավազահատիկն էլ իր գործը կանի: Ես դրան հավատում եմ։
