Հերթական ուղևորությունից նոր էի վերադարձել: Երկրից բացակայությանս ընթացքում, ըստ ամենայնի, շատ բան էր փոխվել: Այդ իմաստով ամեն բան ինձ հետաքրքրում էր՝ առկա քաղաքական ուժերի դասավորություն, ժողովրդի սոցիալական վիճակ, տնտեսություն, կրթական բարեփոխումներ, մշակութային նորություններ… Մի խոսքով, ես կամենում էի արագ հարմարվել ազգային գոյաբանության նորօրյա ռիթմին: Ինձ առաջինը հանդիպած վաղեմի բարեկամս, որը մշտապես քաղաքական գործընթացների կիզակետում էր եղել, հիասթափությամբ ասաց, որ առանձնապես ոչինչ էլ չի փոխվել, և ամեն ինչ գրեթե նույնն է մնացել: Անկեղծ ասած, դա ինձ շատ զարմացրեց, և տարակուսած ասացի. «Եղբա՛յր իմ, բայց համացանցն այլ բան է վկայում…»:
Մեր զրույցը շարունակվեց մոտակա սրճարաններից մեկում: Վաղեմի բարեկամս, մեկ գավաթ սուրճի հետ, հնարավորինս հակիրճ ներկայացրեց երկրում ողջ կատարվածն ու առկա իրավիճակը: Հետո կտրուկ ընդհատեց ասելիքն ու հապշտապ անցավ մեկ այլ թեմայի: Երբ դեռ առաջաբանն էր ներկայացնում, ինձ թվաց, թե նա փորձում է պարզել իմ քաղաքական հայացքներն ու կողմնորոշումս ընդհանրապես: Այդ պահին ես ընդհատեցի նրան և ուղիղ աչքերի մեջ նայելով՝ ասացի.
– Լսի՛ր, եղբա՛յր իմ, ես և դու միմյանց լավ ենք ճանաչում, այնպես չէ՞: Գուցե հարկ չկա՞ ինձ նման «միամիտ» մարդուն քննել՝ նոր ու նորագույն հեքիաթներ պատմելով:
Նրա աչքերում ափսոսանք նշմարվեց, հետո հետ քաշվեց ու կտրուկ ընդհատեց իր պատմությունը: Այնուհետ ծխախոտ վառեց ու մեղավորի պես ասաց.
– Չէ՛, դու ինձ լավ չհասկացար, եղբա՛յր: Ես խնդրում եմ փոքր-ինչ համբերատար լինես ու լսես ինձ: Չկարծես, թե ես քեզ, այսպես ասած, «օդում կախված» լուրեր եմ հրամցնում: Այն, ինչ պատմելու եմ՝ եղելություն է, գուցե փոքր-ինչ զարմանալի ու տարօրինակ: Կարծում եմ՝ այն քեզ պետք է որ կհետաքրքրի: Խնդրում եմ, լսիր մինչև վերջ: Ենթադրություններ, դատողություններ, հետևություններ կանես միայն վերջում, լա՞վ: Մի բան էլ խնդրեմ՝ ինձ սուտ ու կեղծ լուրեր տարածող մարդ կամ բանսարկու չհամարես: Այն, ինչ պատմելու եմ, իմ և հանրաճանաչ մեկի հետ է կապված:
Իբրև համերաշխության նշան՝ մենք ժպտացինք միմյանց, ու նա փոքր-ինչ հուզախռով շարունակեց կիսատ թողած պատմությունը:
– Ուրեմն՝ այսպես: Ես երկար ժամանակ անգործ ու առանց աշխատանքի մնացի,- շարունակեց նա,-ոչ ոք չէր կամենում անգամ ինձ լսել, ուր մնաց՝ աշխատանք առաջարկել: Ռաֆայել Դադյանին հիշո՞ւմ ես, գուցե նույնիսկ շփվել ես նրա հետ, նաև՝ համագործակցել…
– Դադյա՜ն, Դադյա՜ն… դու նկատի ունես երբեմնի մեր քաղաքապետի՞ն,- հարցրեցի ես:
– Այո՛, հենց նրան:
– Իհարկե, հիշում եմ: Սակայն, անկեղծ ասած, վերջին ժամանակներս նրա մասին ոչ մի տեղեկություն չունեմ: Ամոթ չլինի հարցնելը, նա դեռ ո՞ղջ է:
– Նա իհարկե ողջ է, բայց ողջ է այնքան, որքան պետք է մեռած չլինելու համար,- ասաց բարեկամս ու խորամանկ ժպիտը դեմքին՝ կրկին դադար առավ:
– Այսինքն, ի վերջո, նա ո՞ղջ է, թե՞ մեռած:
– Շարունակեմ, շուտով ինքդ կհասկանաս ողջ է, թե մեռած: Դու պիտի հիշես նաև, որ Դադյանը դեռ քսան տարի առաջ ինքնակամ հրաժարական տվեց ու հեռացավ քաղաքական, վարչական ակտիվ գործունեությունից:
– Այո՛, այդ էլ չեմ մոռացել: Բայց գիտես հիշում եմ նաև ոմանց, ովքեր արցունքն աչքերին ճանապարհ էին դնում իրենց «կուռքին»,- ասացի ես՝ բազմանշանակ նայելով զրուցակցիս դեմքին:
– Հեգնում ես, հա՞: Ճիշտ է, այդ ժամանակ, անշուշտ, ես նրա յուրայինն էի, բայց բնավ ոչինչ չեմ արել հօգուտ Դադյանի: Ոչ էլ արցունք եմ թափել, հավատա՛: Ուրեմն՝ այսպես, Դադյանն իր պաշտոնաթողությունից առաջ, նոր իշխանությունների հետ կարողացել էր գործարք կնքել: Նա պահանջել էր, որ իր ընտանիքին հարմարավետ մի առանձնատուն հատկացվի կամ նորը կառուցելու միջոցներ հատկացվի:
– Ես այդ առանձնատան տեղն էլ լավ գիտեմ, իսկ գործարքի մասին, կներես, տեղյակ չեմ եղել:
– Երկար քննարկումներից հետո, ի վերջո, «նորերը» համաձայնել էին և քաղաքի՝ քո իմացած գեղատեսիլ վայրում կառուցել մեզ հայտնի այդ առանձնատունը: Եթե նկատել ես, գրեթե ամբողջությամբ սև տուֆից է կառուցված: Չե՞ս գտնում, որ այդ կառույցն ընդհանուր լանդշաֆտից մի տեսակ կտրված է և հիշեցնում է քրեական մեկուսարան կամ ինչ-որ մենաստան:
– Ճիշտ ես, իրոք նման է մեկուսարանի: Նաև ինչ-որ վանող բան կա այդ շինության և դրա համատարած գորշության մեջ:
– Դե, լսի՛ր, շարունակեմ,- ասաց զրուցակիցս,- որքան էլ պաշտոնաթող, Դադյանը մինչ օրս էլ չի դադարել քաղաքականությամբ զբաղվել: Նա դեռևս պատրաստակամորեն անդամակցում է իր իսկ հիմնած կուսակցությանն ու ակտիվորեն մասնակցում ներկայիս քաղաքական անցուդարձին՝ իհարկե հիմնականում անլեգալ ձևով:
– Հիշում եմ, պաշտոնաթող լինելուց հետո նա կարծեմ երկու անգամ փորձեց վերադառնալ գործնական քաղաքականություն, սակայն այդպես էլ չհաջողեց: Մի դեպքում՝ ընտրություններում անփառունակ պարտություն կրեց, մյուս դեպքում՝ էքսցեսներ հրահրելով, կրկին անհետացավ քաղաքական ասպարեզից:
– Ճի՛շտ ես, սակայն, համոզված եղիր, որ նա երբեք չի դադարել միջամտել քաղաքական գործընթացներին:
– Մի՞թե այդ մարդն անցյալից դասեր չի քաղել: Հավանաբար մամուլը, լրատվամիջոցները ավելորդ են համարում լրջորեն անդրադառնալ ծերուկի նեոազգայնական բարբաջանքներին:
– Այսօր շատերին թվում է, թե Ռաֆայել Դադյանն իր քաղաքական կյանքը վաղուց է ավարտել ու գետնի տակն անցել… Մինչդեռ, բոլորովին էլ այդպես չէ: Նրա պաշտոնաթողությունից հետո, այնուամենայնիվ, ես մնացի իր կողքին և ստանձնեցի նրա անձնական գրասենյակի կառավարչի պաշտոնը: Հինգ տարի շարունակ, առավոտյան ժամը ութից մինչև երեկոյան ժամը տասը՝ բանտարկյալի պես փակված էի այդ գրողի տարած զնդանում: Դադյանն օրնիբուն տանն էր, իր աշխատասենյակում: Նա շարունակ կարդում, գրում, երբեմն էլ հեռախոսով խոսում էր ոմանց հետ: Առանձնատունը նա հազվադեպ էր լքում: Եվ այդ մասին թե՛ տան անդամները, թե՛ կուսակիցներն անմիջապես տեղեկանում էին և փորձում ինչ-որ կերպ ծառայել նրան: Դառնալով նրա գործերի կառավարիչը՝ ես շատ բան տեսա ու հասկացա: Կարողացա մոտիկից ճանաչել այդ ժուժկալ մարդու նիստուկացը, նորահայտ բնավորության գծերն ու անթաքույց արհամարհական վերաբերմունքը կյանքի ու մարդկանց հանդեպ: Այդ ամենը գերազանցեց իմ սպասելիքները: Դադյանն արթնանում էր առավոտ վաղ՝ դեռ լուսումութին: Ինքն իր ձեռքով սուրճ էր եփում, նստում գրասեղանի առաջ, վառում ֆրանսիական ծխամորճին ամրացված գլանակն ու մտքերի մեջ խորասուզված՝ ծխում ու ծխում: Հավանաբար այդ պահերին նա քննում, ծանրութեթև էր անում իր ապրած կյանքն ու անցած քաղաքական-վարչական անհարթ ճանապարհը… Ամեն անգամ, երբ ոտք էի դնում Դադյանի առանձնատուն, ինձ պաշարում էր մի ծանր ու ճնշող զգացում: Ակամա մտածում էի. «Կկարողանա՞մ արդյոք այս անգամ էլ դուրս պրծնել այդ անհրապույր ու վանող առանձնատնից, կկարողանա՞մ կրկին կյանք վերադառնալ՝ հարազատներիս, ընկերներիս մոտ, թե՞ շունչս կփչեմ, կմնամ այդ առանձնատանը»: Մուտքի հսկայական երկաթյա դռան ճռինչն ու դրա շրխկոցն ինձ վերջնականապես անջատում էին, զատում արար աշխարհից: Ես լավ էի ծառայում թե՛ նրան, թե՛ նրա ընտանիքի անդամներին: Աշխատում էի ջանադրաբար, կատարում նրա բոլոր հանձնարարականներն ու կարգադրությունները: Կարճ ժամանակամիջոցում հասցրել էի տիրապետել առանձնատան բոլոր գրված ու չգրված օրենքներին, քողարկված գաղտնիքներին: Միայն բացառություն էր առաջին հարկի միջանցքի ծայրում՝ նկուղի սանդուղքների վերևում եղած փայտյա նախշազարդ դուռը: Այն կաղնու փայտից պատրաստված մի հնաոճ ու գեղեցիկ դուռ էր: Միայն այդ դուռն ու դրանով բացվող սենյակն էին մնացել անիմանալի, խորհրդավոր մի գաղտնիք: Օրվա ընթացքում չէիր տեսնի գեթ մեկին, ով կգնար դեպի այդ դուռը, կբացեր այն: Հավանաբար երբեք չէր էլ բացվում կամ բացվում էր դեպքից դեպք և մեկ մարդու ձեռքով:
Դադյանի աշխատասենյակը գտնվում էր երկրորդ հարկի ընդարձակ միջանցքի ծայրում, աջ անկյունում, որի պատուհանները բացվում էին շենքի ետնամասի փոքրիկ այգու կողմը: Աշխատասենյակի հսկայական գրասեղանը մշտապես ծանրաբեռնված էր զանազան գրքերով, թղթապանակներով ու գրառված թղթերով: Բացի գրքերը, ինչ ասես, որ չկար այդ սեղանին, իսկ թիկունքում երկար եռահարկ գրապահարաններն էին, որոնցում խնամքով շարված էին գեղարվեստական ու փիլիսոփայական գրքերի հատորյակներ: Սեղանի ձախ անկյունում մշտապես դրված էր շքեղ պղնձաձույլ կազմով հնագույն Աստվածաշունչը, աջ կողմում՝ հեռախոսի ստեղնաշարերով ապարատը: Որքան էլ ամեն ինչ պարզ էր ու տեսանելի, այնուամենայնիվ, եկածս օրվանից երկու իրողություն ինձ հանգիստ չէր տալիս: Մեկը՝ Դադյանի (հատկապես երեկոյան, ուշ ժամերին) չգիտես ո՞ւմ հետ խոսակցություններն էին (երբ այդ ընթացքում առանձնատանը հյուրեր անգամ չկային, իսկ տանեցիներից ոչ ոք նրան չէր այցելում): Երկրորդն այն էր, որ նա հանկարծ առանձնատանը կորչում, անհետանում էր: Այո՛, այո՛, անէանում էր: Որքան էլ ես համոզված էի, որ տանն է, այնուամենայնիվ ոչ մի տեղ նրան գտնել հնարավոր չէր: Նա պարզապես ցնդում էր, անհետանում, ու վերջ: Ես որոշեցի հետամուտ լինել և, ինչ գնով էլ լինի, պարզել այդ գաղտնիքները: Մի երեկո, երբ Դադյանը դեռ հյուրասենյակում ընթրում էր, ես աննկատ մտա աշխատասենյակ ու թաքնվեցի դռան մոտ տեղադրված անկյունաձև գրապահարանի հետևում: Քիչ անց, նա լուռումունջ ներս մտավ, տեղավորվեց իր թիկնաթոռին, վառեց ծխախոտն ու խորասուզված սկսեց կարդալ: Լսելի էր միայն ժամանակ առ ժամանակ գրքի թերթվող էջերի շրշյունը: Նա մի պահ բարձրացրեց գլուխը, նայեց պատուհանի կողմը, ապա հայացքը պտտեցրեց սենյակով մեկ ու հառեց առաստաղին: Հետո աջ ձեռքը դրեց գրքի բացված էջին ու սկսեց ինքն իրեն խոսել: «Լսի՛ր, լսի՛ր…» ասելով՝ նա դիմում էր ինչ-որ մեկին կամ ավելի ճիշտ՝ ոմանց, հետո ինքն էլ պատասխանում: Երբեմն նաև անուններ էր արտաբերում, ոգեկոչում դրանց տերերին: Իսկ ամենակարևորը՝ շուտով նրա լեզուն ու խոսքը դարձան անհասկանալի, անըմբռնելի: Դա մի տարօրինակ լեզու էր: Հնչում էր կարճ բառակապակցություններով և քմային սուր շեշտադրությամբ: Տևական ժամանակ նա խոսում էր ինձ անծանոթ այդ տարօրինակ լեզվով: Ընկալեցի որոշ հայտնի անուններ միայն: Ինչպես. «Օ՜, Կյուրո՜ս, Օ՜, Տիգրա՜ն, Ալեքսա՜նդր փառահեղ…»: Ակամա մտքովս անցավ. «Չլինի գոյություն ունի նաև ժամանակային ու տարածական մի անհայտ լեզու, որով հնարավոր է շփվել մեռած տիրակալների հետ»: Ավաղ դեպքերն այնպիսի ընթացք ունեցան, որ չհասցրեցի վերջնականապես պարզել նման լեզվի գոյության առեղծվածը: Ինձ անսպասելիորեն ազատեցին աշխատանքից: Սակայն մինչ այդ գոնե ինձ հաջողվեց, երկար ու տևական «հետախուզական» աշխատանքի շնորհիվ, պարզել մյուս՝ Դադյանի անհետացման առեղծվածը: Այդ օրը առանձնատանը հազվադեպ պատահող խնջույք կար, և ստիպված էի մինչ ուշ գիշեր ներկա գտնվել: Արդեն կեսգիշերին մոտ էր, երբ հյուրերը հրաժեշտ տվեցին ու հեռացան: Ես նկատեցի, որ Դադյանը վերջին հյուրին ճանապարհելուց հետո ոչ թե բարձրացավ իր ննջարան կամ աշխատասենյակ, այլ ուղղվեց դեպի ներքնահարկի խորհրդավոր դուռը: Միջանցքի երկու պատերի անկյունում մեխվեցի ու լուռ հետևում էի: Նա մոտեցավ դռանը, շրջվեց, ետ նայեց, գիշերազգեստի գրպանից հանեց բանալին, անաղմուկ բացեց դուռն ու ներս սահեց: Անցավ հինգ րոպե, ևս՝ տասը, իսկ նա չկար ու չկար: Ո՛չ մի ձայն, ո՛չ մի շշուկ լսելի չէր ներսից: Երբ զգացի, որ նա շատ է ուշանում, ես թաթերի վրա, մոտեցա դռանը: Այն կողպած չէր: Թեթևակի հրեցի, և դուռն անաղմուկ բացվեց: Զգուշությամբ ներս սողոսկեցի:
Իմ առջև բացվեց մի զարմանալի տեսարան: Դա ցածր առաստաղով ընդարձակ սենյակ էր: Աջ ու ձախ պատերին զուգահեռաբար վառվող նեոնային լամպեր կային: Սենյակի հենց կենտրոնում տեղադրված էր ոչ շատ բարձր, սեղան հիշեցնող մի մարմարյա հարթակ, վրան՝ եգիպտական փարավոնների սարկոֆագ հիշեցնող մի արկղ… դագաղ: Դագաղի երկու ծայրերին կային նաև ոսկեզօծ զույգ էլեկտրական աշտանակներ: Մի պահ տեղում քարացա, մոռացա, թե որտեղ եմ: Հետո զգուշությամբ մոտեցա այդ սարկոֆակ-դագաղին ու վեր ձգվելով՝ ներս նայեցի… Ա՜յ քեզ բան, դագաղի մեջ՝ ձեռքերը կրծքին խաչած, պառկած էր մեկը: Երբ ավելի ուշադիր նայեցի՝ զարհուրեցի: Այնտեղ պառկած էր ինքը՝ Դադյանը: Թուքս չորացավ: Ոտքերս դողում էին: Չէի հասկանում՝ դա իրականությո՞ւն է, թե՞ երազում եմ: Ակնթարթորեն շրջվեցի և այն է՝ ուզում էի ծլկել, երբ թիկունքիցս լսեցի Դադյանի բամբ ձայնը. «Հը՜, մե՛ր տղա, շա՞տ վախեցար…»: Կանգ առա, շրջվեցի ու նայեցի սարկոֆագի կողմը: Այդ պահին Դադյանը արմունկներով հենվեց դագաղի կողերին, բարձրացավ ու տեղում նստեց: Հետո զգուշությամբ մի ոտքը ցած կախեց ու տնքալով դուրս եկավ այնտեղից: Նա կանգնել էր մարմարյա հարթակի մոտ ու մեռելային սառնությամբ նայում էր ինձ: Վերջապես կոկորդը մաքրեց ու խռպոտ ձայնով ասաց. «Լսի՛ր, դո՛ւ, հմո՛ւտ խուզարկու, ես այս երկրում վաղուց եմ ապրում, իսկ այս տանը՝ մի կարճ ժամանակ: Այս առանձնատունն ինձ անչափ հոգեհարազատ է դարձել, հասկանո՞ւմ ես, այն ինձ շատ է դուր գալիս: Ես չեմ կամենում, որ ինձանից հետո այստեղ ուրիշներն ապրեն: Ես ուզում եմ հենց այստեղ՝ իմ այս նվիրական առանձնատանը հավիտենանալ: Պա՞րզ է: Սա իմ դամբարանը պիտի լինի, հասկացա՞ր։- Հետո ավելացրեց՝ հիշի՛ր, դու այստեղ երբևէ չե՛ս եղել, ոչինչ չե՛ս տեսել, չե՛ս լսել: Ոչ ոք չպե՛տք է իմանա սրա մասին, հասկացա՞ր,- դարձյալ հարցրեց նա:- Հետո, երբ ժամանակ անցնի, դու և քո նմաններն իմ մասին ավելին կուզենան իմանալ: Հետո բոլորդ կիմանաք ողջ ճշմարտությունն այս երկրի և իմ ապրած ժամանակի մասին: Ի վերջո, կիմանաք նաև, թե ես՝ իբրև ձեր ազգի ֆենոմեն, որտեղ եմ հանգչում: Հասկացա՞ր… Այժմ դուրս արի այստեղից ու կորի՛ր աչքիցս: Նաև ասեմ՝ իմ քաղաքական փորձն ու հմտությունները միայն դո՛ւ, դո՛ւ կարող ես օգտագործել ու շարունակել կիսատ գործս: Միայն թե փորձիր ինքդ քեզ վերաիմաստավորել և գտնել քո, միայն քեզ տրված կյանքի ճանապարհը… Հա՛, չմոռանամ ասել՝ դո՛ւ այսօրվանից ազատված ես աշխատանքից»:
Առանց ետ նայելու, առանց մի բառ անգամ արտաբերելու, հապշտապ դուրս թռա դամբարանից, սանդուղքներով բարձրացա, բացեցի մուտքի երկաթյա դուռն ու դուրս նետվեցի:
Գիշերային զով քամին ինձ փոքրիշատե սթափեցրեց, և ես զգացի կյանքի, ապրելու ողջ քաղցրությունը: Իսկ իմ դիմաց հսկայական քաղաքն էր՝ իր վառվռուն գովազդներով, բազում լուսարձակներով ու չգիտես թե ուր շարունակ շտապող, անտեղյակ ու անգետ մարդկանցով…
