Ականջս միշտ Վալերի Պարանյանի բանաստեղծական աշխարհի առվաձայն գլգլոցին ու քչքչոցին է եղել։ Սիրտս նրա տողերի հետ վերուվար է արել նույն առվի մեջ ընկած գլաքարերի, խիճ ու ավազի վրայով, կրկին նրա սահուն հունն ընկել, ափերին կանգառումներ արել՝ խորհելու գիշերով նրա մեջ ընկած աստղ ու լուսնի մասին, ցերեկով՝ ջրերի սահանքին ծաղկաթերթերի բարությամբ տրված գեղեցիկ ապրումների, երկիր ու երկինք իրար միացնող գրկախառնումների մասին…
Հիմա էլ ահա, իր հոսանքին տրված, կրկին առաջ է շարժվում Վալերի Պարանյան ստեղծագործողի խոհերի առուն, որ այս անգամ գեղարվեստի նոր հնարանքների շավիղներն է մտել։ Այդ շավիղները Փարաջանովի լույսի տակ ընկնող շառավիղներ են, որոնց մեջ Պարանյան-Հրանտը կոլաժներ է տեղադրում։ Նրա նոր՝ «Առվաձայն վկայումներ» գրքի մուտքն էլ հենց այդպես է սկսվում՝ «Հրանտը նոր գյուտ արածի ոգևորությամբ կոլաժներ էր գրում։ Անհավանական էր, բայց որպես գրական ժանր, այն բոլորովին անծանոթ էր իրեն։ Իմացածը կինոռեժիսոր Սերգեյ Փարաջանովի՝ կերպարվեստում ու կինոարվեստում ստեղծած գործերն էին»։ Այսպես, երբ Հրանտը «նոր աշխարհամաս հայտնաբերած ծովագնացի ապրումներ ունեցավ» և ոգևորվեց, դա միայն Աստծով էր։
Կարդալով Վալերի Պարանյանի «Առվաձայն վկայումները», ես հենց այդպես էլ հասկացա, որ ներդաշնակությունների գերագույն վարպետ Աստծո ձեռքով փարաջանովյան կոլաժների ոճը գրականության մեջ ևս փնտրելու է բերրի դաշտերի միջով, քար ու քռի վրայով, թե՝ ծաղկահովիտ սահանքների միջով հոսող, բայց ոճականորեն իր հետ ներդաշնակվող գրական առուների։ Ու կան այդ առուները, որոնց լինելության մասին մի վկայություն է առվաձայն խոխոջացող այս գիրքը։
Վալերի Պարանյանի գրական կոլաժները, էտյուդները, նրա կարճ պատմվածքներն ու գրքում տեղ գտած արձակ ու չափածո պատմությունները, բոլորը՝ խտացված ոչ միայն առվաձայն, այլև ակնատես միջուկներ ունեն։ Դրանք շոշափելի լինելու չափ դիտելի ու աչքի ընկնող ասելիքներ են, որոնք արձակ տողերից դեպի վեր՝ ընթերցողի տեսադաշտ են եկել կյանքի մեջ արմատավորված պատկերացումների, սովորույթների՝ իրենց դիրքերից չշեղվող կրկնությունների համառոտագրված, պատկերագրված նոր ներկայացումներով։ Այդպիսին է Պարանյանի գրականության մեջ նրա կոլաժային խոսքը, որի թեմաները իրար հերթ չեն տալիս մտնելու «Առվաձայն վկայումների» մեջ։
Կյանքը լի է սովորություն դարձած կրկնություններով, որոնք երբեմն այնքան են մտնում առօրյայի մեջ ու դառնում նրա մի մասը, որ այլևս վերանում են ինքնուրույնությունից, կորցնում իրենց դեմքն ու դիմագիծը, ձուլվում, անհետանում, կորչում ընդհանուր հոսանքի մեջ, ասես թե բոլորովին չեն էլ եղել։ Ահա այստեղ է, որ մարդ անհատ Պարանյանն զգացել է իր խոսքի, մտքի, երևակայության ու պատկերացումի զինանոցը բացելով որոշ կորուստներ փրկելու, ջրի երես հանելու կարիքը։ Փրկարարի այդ գոտին նրան Աստծով է շնորհված, ու նա այնքան պատրաստակամորեն, սրտացավորեն, նվիրումով, ասել է թե՝ «առվաձայն վկայումներով» արևի երես հանում, առվի եզրերին է շարում շատ բաներ, որոնք կարող էին կորչել ամեն ինչ համահարթեցնող առօրեականության մեջ։ Դրանք թանկագին մասունքների պես են, որովհետև աչքի առաջ են բերում, տեսանելի տեղում ցուցադրում սովորության թեթև ձեռքով կորստյան մատնվող բարոյական որակներ, բարին ու գեղեցիկն ընկալելու շնորհներ, սեր, հույս ու հավատ և այլ անհրաժեշտություններ, որոնց օգնությամբ է, որ կյանքն իր վեհության մեջ է մնում։
«Աստծո անունն անընդհատ բերանդ մի՛ առ»։ Այս խոսքը ես շատ վաղուց եմ լսել, և շատերն էլ, անշուշտ, ինձ նման շատ լսած կլինեն։ Բայց մեր բազմազբաղ, թե՝ արդեն ընդարմացված առօրյայի մեջ ո՞վ է, որ նստել ու լրջորեն մտածել է դրանց նշանակության մասին։ Առաջին իսկ պահին և լավագույն դեպքում, գուցե, մտածել ենք, որ դա շատախոսության թեմայի մեջ է, և ոչ ավելին։ Բայց, սիրելի՛ ընթերցող, վերցրու Վալերի Պարանյանի «Առվաձայն վկայումները», բացիր իր գեղեցկագույն իմաստնությամբ այն գլխավորող «Քրիստոսը, Բախը, վիրավոր թռչունը» գրական կոլաժը և մարմին սարսռացնող զգացումով կհասկանաս, թե ինչպես է գրողը երկու բառով մորթվող թռչուն նկարագրելով, միևնույն ժամանակ խոսում թե՛ քեզ, թե՛ թռչունին, թե՛ մեր հավատն ու էլի շատ բաներ կորստից փրկելու, կյանք վերադարձնելու կարևորության մասին։ Հանում է մեզ մի ճանապարհ, որտեղ մեզ ընդարմացնող առօրյայի երախից դուրս պրծնողի պես մտածելու ենք այնտեղ կուլ գնացող ճշմարտությունների մասին։ Չես կարող չմտածել կուլ գնացող ճշմարտությունների մասին, երբ տեսնում ես արվեստի գլուխգործոց դառնալու հավակնող գրական այս կոլաժը՝ քարքարոտ սարալանջին ընկած այգի, անկյունում, խոտերի մեջ ընկած վիրավոր թռչուն, տարբեր անկյուններից նրան նայող աչք ու ականջները սրած մի շուն ու մի կատու։ Կենտրոնում՝ այգու տերը, կողքին՝ աշխատանքային գործիքների մոտ ընկած նույն թռչունի արդեն պոկած գլուխը, ձեռքին՝ խորովելու համար փետրահան արվող թռչունը։ Ու այս ամենը՝ բակունցյան հոգեպարար քնարականության ուղիղ սրտին հարվածող Բախի ազդու հնչյուններով։
Ճնշող, մղկտացնող ապրումներ… Բայց ինչո՞ւ որոշեց վիրավոր թռչնի միս ճաշակել այգու տեր Առաքելը, կամ ի՞նչ կապ ունի այստեղ մարդկության Փրկիչը՝ Հիսուս Քրիստոսը։ Այս կապը պահողը երգահան Ժիրայրն է, որ սիրում էր խոսել «երաժշտությունից՝ Բախի, Աստվածաշնչից՝ Քրիստոսի մասին»։ Առաջին անգամ նրան լսելուց հետո Առաքելը կրկին նրան լսելու ցանկություն է զգում, կրկին գնում է նրա մոտ, բայց երգահանի խոսքն այլևս գրավիչ չէր։
«Ի՞նչ էր եղել։ Ընդամենն ասված խոսքը կրկնվել էր։ Բայց հո իմաստը չէ՞ր փոխվել։ Չէ՛, չէր փոխվել, բայց տպավորությունն այնպիսին էր, որ կրկնվելուց իմաստն ասես թառամել էր, մաշվել»։ Ահա թե որտեղ է թաքնված շան գլուխը, կամ՝ ահա թե ինչու, ինչ ապրումներ ու մտքեր ետ գնացին և իրենց տեղը ինչ զգացումների զիջեցին՝ ստիպելով Առաքելին պոկել թռչունի գլուխը։
Ո՞րն էր Առաքելի մեղավորությունը, կամ մեղավո՞ր էր, ընդհանրապես, Առաքելը, որն այգի մտնելիս դռնակի մոտ ընկած թռչուն էր տեսել։ «Կարծեց, որ մոտենա, կթռչի-կգնա։ Մոտեցավ, բայց խեղճը տեղից չշարժվեց, միայն մի թեթև թփրտաց ու նորից անշարժացավ»։ Առաքելը նույնիսկ ձեռքերը թափահարելով «թը՜ռ, թը՜ռ, քը՜շ, քը՜շ» էր անում, նույնիսկ մտածեց, որ հոգնած է, կհանգստանա՝ կթռչի, ու ինքը գնաց իր գործին։ Նույնիսկ իր գործի մեջ էլ խղճմտանքն իրեն հանգիստ չէր տալիս, ու ետ գնաց տեսնելու, թե ի՞նչ եղավ խեղճը։ Այդքանից հետո ինչո՞ւ որոշեց իր ընդմիջումը նրանով անել։ Բայց ի՞նչն ստիպեց նրան, որ ընթրիքն արդեն նրանով անի. «Առաքելը մոտեցավ արդեն սառչող թռչնին ու ձեռքերի մեջ առնելով՝ մտավ այգի…»։ Փետրահան անելիս խիղճը նվում էր։ «Խիղճը նվում էր, բայց չէ՛, այլևս չէր տանջում»։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև «Ամբողջ օրը նույն իրողության մասին մտածելուց զգացողությունը թուլացել էր, ճիշտ այնպես, ինչպես երգահան Ժիրայրի՝ երաժշտությունից՝ Բախի, Աստվածաշնչից՝ Քրիստոսի մասին մեկնությունների տպավորությունը»։
Ամեն ինչ պարզ է՝ սովորությունը, կրկնությունը, մոտիվացնող ընդարմացումը մահ է։ Մահ է բոլոր նրանց համար, ովքեր իրենց ներսում շարժվելու, թևավորվելու, երգելու ձգտող թռչուններ ունեն։
Այն, որ «անտառ հոշոտողներով լեցուն է ներկան», ցավոք, շատ սովորական դարձած իրողություն է մեզ համար, հատկապես ձմռանը, երբ սկսվում են ծառահատումները։ Սա անընդհատ կրկնվող մի սովորություն է, որն, անշուշտ, ունի իր պատճառները, այնուամենայնիվ, գրականության լեզվով խոսուն մի կոլաժային պատկեր է ստեղծել Վալերի Պարանյանը՝ «Սև շրջանակ՝ կանաչին» վերնագրի ներքո։ Պատկերն այսպիսին է՝ կավացեխոտ ճամփին ծառեր բարձած բեռնատարներ են կանգնած, նրանց կողքին՝ «Ճամփեզրին մի ցեխոտ գերան էր ընկած։ Գերանին՝ գլուխն ափերի մեջ առած… Հովհաննես Թումանյանն էր նստած»։ Մեծ Լոռեցու մտքում իր եղբայր Ռոստոմն էր։ Ինչո՞ւ։ «Նրա հայրենյաց Մոտկորի անտառը նույնպիսի կատարյալ սրիկաների հույսին էր թողնված։ Թե փրկեր՝ անձնուրաց անտառապետը միայն։
Այդ հոգսի տակ մտնելու համար Հովհաննեսն իր հարազատ Ռոստոմ եղբորն էր խնդրել։ Հետո՞ […] Հետո անտառագողերն սպանեցին Ռոստոմին»։ Իսկ դրանից հետո, Պարանյանի Արամն ինքն էլ, գլուխն ափերի մեջ առած, նստեց գերանին՝ «մեղավոր Հովհաննեսի» կողքին։
Երկու հարյուր և ավելի պատմություններ են առվակի պես խոխոջալով անցնում գրքի էջերով։ Տարբեր անուններ, տարբեր ոլորտներ, տարբեր վայրեր ու իրադարձություններ, անհայտ շինականից մինչև տաղանդավոր ու հայտնի անհատներ… Գալիս ու անցնում են, գալիս ու անցնում են՝ վկայելով, որ Սևանի ափին հանդիպած ճայերի տագնապագույժ կռինչ ճի՜վ, ճի՜վերի տպավորությունը ծանոթ է եղել նաև Վինսենթ Վան Գոգին, որ Հաղբատավանքի զանգերի ղողանջներին ուժ տվողը հայրենյաց սար ու ձորից առած արձագանքներն են, որ թե՛ դրախտ, թե՛ դժոխք տանող հուշեր կան մարդկանց ներսում, որ ծաղկազարդ բացատում աշխատող նկարչի հայրն ու մայրը կարող են ուղեկցել արևին ու նրա հետ երկնքից իջնել ճիշտ իրենց որդու կողքին…
Այսպես, Վալերի Պարանյանի պատմությունները, իսկապես, մեր կողքով հոսող ջրեր են, որոնց մեջ ընկնող նրա խորաթափանց մտքի ուռկանը մի փոքր ու գեղեցիկ խեցու մեջ ամբողջացնելով հոսող ջրի երկար պատմությունը, այնտեղից հանում է տարբեր գույներով շողացող ասելիքի միջուկ մարգարիտը ու դնում մեր առջև։ Այո՛, առուների մեջ էլ կա՛ն մարգարիտներ, որը վկայում եմ առանց վարանելու, երբ ընթերցում եմ մեր՝ մարդկային աշխարհի մասին Վալերի Պարանյանի գունեղ վկայումները։
Իսկ գույների խաղը ղեկավարողը դարձյալ ու դարձյալ Սերգեյ Փարաջանովն է, որն իր «թավջութակի նռագույն լարերի վրա» չի դադարում նվագել Պարանյան ստեղծագործողի ներքին աշխարհներում։
