Ամերիկահայ ռուսագիր գրող, արմատներով արցախցի Իվետ Ալեքսանդերը 2017 թ. «Ներիր ինձ, Ձմեռ պապ» պատմվածքով դարձել է ռուսաստանյան «Ամանորի և սուրբծննդյան պատմություններ» մրցույթի հաղթող, 2021 թ.՝ «Երջանկության օազիսը» վիպակով՝ «Հայկական մոտիվներ» և քնարական բանաստեղծությունների շարքով՝ «Ռուսական բանաստեղծական տուն» մրցույթների հաղթող: Իսկ «Սերյոժկայի Ամանորի երազները» հեքիաթների ժողովածուի շնորհանդեսը տեղի ունեցավ հետպատերազմյան Արցախում՝ 2021-ի հունվարին գրքի ողջ տպաքանակը սուրբծննդյան նվերների հետ հանձնվեց ստեփանակերտցի փոքրիկներին:
Իվետ Ալեքսանդերի ստեղծագործությունները լույս են տեսել ռուսերեն և անգլերեն: Շուտով առաջին անգամ հայ ընթերցողներին կներկայանա «Կիթառով աղջիկը» վիպակաշարի «Երջանկության օազիսը» ինքնակենսագրական վիպակով, որի ռուսերեն բնօրինակը հրապարակել է «Լիտերատուրնայա Արմենիա» հանդեսը (2020):
Իվետ ԱԼԵՔՍԱՆԴԵՐ
Հեքիաթային ժամանակ էր… Դա շատ վաղուց էր, այն սարսափից շատ առաջ, որը տեղի ունեցավ մեր ժողովրդի, մեր ընտանիքների հետ: Ընտանիքիս հետ: Այնքան վաղուց, որ հիմա դա հորինվածք է թվում: Դա մանկության ու պատանեկության երջանիկ ժամանակ էր, երբ Արցախի աստղալից երկնքի տակ ունեի երջանկության իմ սեփական օազիսը՝ թաքնված բարձր լեռներում, ծածկված վառ կանաչ անտառներով։ Այնտեղ, որտեղ բոլոր ծերերը երիտասարդ էին, երիտասարդները՝ պատանիներ, պատանիները՝ երեխաներ, երեխաները՝ մանկիկներ: Իսկ ոմանք դեռ չէին էլ ծնվել:
Ես հաճախ եմ ինձ բռնում այն մտքի վրա, որ մտովի թափառում եմ իմ արցախցի նախնիների այդ բնիկ հայկական հողի վրա՝ լեռներով, անտառներով, դաշտերով, գետերով: Եղբորս ու քրոջս հետ դիմավորում եմ արոտավայրերից եկող մեր ոչխարներին ու գոմ տանում։ Վազելով կարմունջի տակ՝ գետի մոտ, հենց եզրին հենվում եմ ծալած ձեռքերիս վրա, որպեսզի ջուր խմեմ՝ շուրթերով դիպչելով աղբյուրի հայելային մակերեսին, որը գետնի տակից ցայտող բնական շատրվանիկ է և կարկաչուն առվակով միանում է ընդհանուր հոսքին։ Սարերի աղբյուրներից սառնորակ ջուր եմ տուն բերում, ընկերներիս հետ թարմ հատապտուղներ ու մրգեր հավաքում։ Ծնողներիս ու հայրենակիցներիս հետ բացօթյա խնջույքների եմ մասնակցում։ Հինավուրց բերդեր ու սրբավայրեր գնում։ Վազում եմ գյուղական ակումբի գրադարանը, իսկ վերադարձին, անցնելով բիլիարդի սեղանի մոտով, անպայման վերև եմ նետում երեք նվիրական սպիտակ գնդակները։ Ձեռնածություն եմ անում:
Ահա մենք կինոթատրոնում ենք, ահա՝ անտառում, ահա արդեն՝ գետափին։ Ահա ես վազում եմ, սուզվում սառորակ Սադովնիչի լճի մեջ, որ բնական ավազան է Ներքին ախպուրի կիրճում։ Կանգնում եմ ջրվեժի բարակ շիթի տակ, որը բխում է իմ վերևում գտնվող ժայռի խորշից: Ահա դուրս եմ գալիս ափ և երեսնիվայր պառկում արևից տաքացած ցածրիկ քարաժայռի վրա, որը եզերում է կիրճի ջրի հոսքը: Գրկելով ժայռը՝ ասես պահելով իմ գրկում, ամբողջ մարմնով զգում եմ Երկրի զարկերակը, որը միաձուլվում է սրտիս համառ զարկերի հետ։ Այս գրկախառնության մեջ է հավերժությունը: Հպվելով քարին իմ սառը, թաց այտով՝ ես շնչում եմ այս հինավուրց խորշոմապատ հսկա բեկորի՝ ջերմությամբ, ջրով և բնական փոշով հագեցած աներևակայելի հարազատ բույրը: Աչքերս կկոցելով՝ հազիվ եմ նայում արևին՝ փորձելով որոշել օրվա ժամը, և ժպտում եմ արձակուրդային անհոգությանը:
Աներկյուղ զատկաբզեզը վայրէջք է կատարում քթիս տակ և համարձակ շորորում ժայռի վրայով՝ դեմքիս առջև։ Երբեմն, ցատկելով ավազե բլրակների վրա, մի պահ ինձ ցույց է տալիս իր կապրոնե թևիկները, ճիշտ ինչպես Օդիլիայի սև պարազգեստը բալետի պարուհու վառ կարմիր թիկնոցի տակից: Թարթիչներիս վրա մնացած ջրի կաթիլներից զատիկ-Օդիլիան հսկայական է թվում, ինչպես մանրադիտակի տակ։ Անաղմուկ շարժելով շրթունքներս՝ ես փորձում եմ երգել նրա համար. «Զատի՛կ, զատի՛կ, երկինք թռի՛ր…», բայց գլխումս հնչում է արդեն բոլորովին այլ մեղեդի՝ Օդիլիայի ֆուետեն «Կարապի լճից»: Մտքերս խառնվում են: Ես այստեղ եմ, ես կարող եմ այստեղ լինել որքան ուզեմ և երբ ուզեմ։ Ընկերներիս ձայները լռում են: Ես ամբողջ ծանրությամբ կառչում եմ ժայռից ու քնում։ Ես երջանիկ եմ…
Ահա մտնում եմ մեր այգիները, որտեղ ծառերից թութ են թափ տալիս: Բարձրանում եմ վիթխարի ծառի վրա և նստելով ճյուղերից կազմված իմ սիրելի «բազկաթոռին»՝ ձեռքերով գրկում եմ բունը։ Ես շնչում եմ կեղևի դառնավուն-բուրավետ հոտը և հանգստանում։ Դա անկրկնելի է…
Մթնում է։ Մթնշաղին ես ու փոքր քույրս թափառում ենք այգում՝ հին կերոսինե լամպը բռնած, որը բարակ բռնակի վրա թեթև օրորվում է իմ քայլերից։ Տատիկի լամպը նման է սև մետաղական շրջանակի մեջ դրված ապակե հաստափոր բանկայի: Այն խորհրդավոր լույսով է վառվում, ասես նրա մեջ լուսատտիկների երամ է բնակվել։ Այս կախարդական կրակակիրների առկայծումներով միշտ լեցուն է գյուղի գիշերային օդը։ Նրանք լուսավորում են խմբերով և միայնակ՝ հանկարծակի բռնկվելով հեռվում կամ հենց դեմքիդ մոտ։ Նրանց հետ կարող ես բախվել գրեթե նույնքան պատահական, ինչպես դեմ ես առնում անտեսանելի սարդոստայններին, որոնք ձգվում են թփերի միջև կամ կախվում են ծառից արծաթագույն թելիկով: Մեր այգու շուրջը գտնվող ոռոգման ջրանցքի գորտերի բազմաձայն երգչախմբի ուղեկցությամբ՝ վարդի թփերից ճպուռների հրավիրող փոխկանչերը հազվագյուտ դադարներով են հնչում: Ինչ-որ տեղ՝ հեռվում լսվում է շների փոխադարձ ալարկոտ կաղկանձը։ Դարպասներից դուրս լսվում են դաշտերից վերադարձող գյուղացի տղամարդկանց հանգիստ ձայները։ Նրանց կամացուկ «պարի քիշեր»-«լուսը պարի»-ն, որ միմյանց ասում են տները ցրվելուց առաջ, դեռ երկար ժամանակ սավառնում է օդում: Հարազատ գյուղի մթնշաղի այս բոլոր ականջահաճո ձայները հանգստացնում են և հիշեցնում ընթրիքի համար ընտանիքի երեկոյան հավաքի ժամանակի մասին։ Գյուղը պատրաստվում է քնելու։ Մտնում եմ իմ մանկության տունը. տան բոլոր անդամները դեռ այնտեղ են, և ամեն մեկն իր գործով է զբաղված։ Հենց սա է երջանկությունը…
Լուսանում է, հնչում են մշտապես միացված ռադիոյի ազդականչերը, և հարազատ ձայնը հայտարարում է՝ «Խոսում է Ստեփանակերտը»… Աքաղաղները համառորեն կանչում են և ժամանակից շուտ արթնացնում ինձ։ Նրանք կարծես հորդորում են՝ բաց մի՛ թող արշալույսի ոսկե լարերը՝ նոտակիր տողերի պես ցրված հորիզոնի վրա, որտեղ արևը նստում է երկրորդ օկտավայի «սոլ» նոտայի վրա։ Չկա կեղծիք՝ կա բացարձակ ներդաշնակություն: Փողոցից բուրում է կրակի ծուխը, ծղոտը, գոմաղբը, նոր հնձած ցողախառն խոտը, հողը։ Տանը կաթի, մեղրի, սխտորի, ընկույզի, պանրի, կանաչ սոխի և թուրունի տաք հացի հոտ է գալիս։ Ուտել ես ուզում:
Ես ծուլորեն ազատվում եմ տաք անկողնու հարմարավետ գերությունից։ Ոտքերս կախելով պողպատե գնդիկներով, դատարկ օղակներով և սնամեջ շեղանկյուններով զարդարված հին մետաղյա մահճակալից՝ ճոճվում եմ զսպանակի վրա: Ես ցատկում եմ զոլավոր մոխրագույն տապաստի վրա, կանգնում ոտքերիս ծայրերին և ձեռքերս վեր բարձրացնելով՝ ձգվում եմ որքան կարող եմ։ Բալետի ձողի նման բռնելով մահճակալի թիկնակից՝ երկու ոտքերով մի քանի մեծ բատման եմ անում բոլոր ուղղություններով և մի քանի պիրուետ՝ ի հավելումն առավոտյան վարժությունների: Բացում եմ պատուհանը, խոր ներշնչում ամառվա լուսաբացը և մի քանի րոպե վայելում երկնքի կրակոտ համանվագը։ Առավոտյան զովությունը թռչում է գյուղական սենյակը և պարուրում ինձ: Դողում եմ։ Մի ակնթարթ անց ես նորից ցատկում եմ անկողնու մեջ և փաթաթվում՝ օսլայից ճռճռացող սպիտակ ծրարով բրդյա վերմակը գրեթե աչքերիս մոտ քաշելով: Հաճելի է: Մի քիչ էլ քնեմ…
Փակ դռնից այն կողմ լսվում է չոր վառելափայտի ճրթճրթոցը ուղղանկյունաձև երկաթյա բուրժույկա-վառարանի մեջ, որը հարյուր տարի ապրում է մեր մեծ բաց պատշգամբում՝ սենյակների միջև։ Նրա շիկացած հարթ մակերևույթի վրա ցատկոտում է թեյնիկը՝ իր քթիկից դուրս նետելով եռացող աղբյուրի ջրի թշշացող կաթիլները։ Վառարանի վրա դրված հսկայական թավայի մեջ եփվելու վրա է լոլիկով ձվածեղը, մեծ ալյումինե թավայի մեջ խաշվում է լոբին՝ տատիկը վերադարձել է Քյարիհողից։ Կանանց անհանգիստ շշուկներից և պատշգամբի արտաքին անկյունում գտնվող երկաթե լվացարանի կրկնվող ձայներից պարզ է՝ ընտանիքն արթնացել է։ Մայրիկի ձայնն ավելի զրնգուն է լսվում: Նախաճաշը սեղանին է: Ամեն ինչ ընթանում է իր կարգով:
Եվ ահա, ես նորից թամբում եմ ձին և քրքջալով սլանում Խնձրիստանի լայնարձակ դաշտերով, թեկուզ հայրս հետո ինձ նախատի։ Ես տեսնում եմ սիրելի մարդկանց դեմքերը, ես լսում եմ նրանց ձայները։ Ինչ-որ մեկը իմ ետևից անպայման կբղավի՝ «Բարև՜, Շուրա՛ն ախչիկ»: Եվ ես անպայման կպատասխանեմ՝ գլուխս խոնարհելով.
– Բարև՜ ձեզ:
* Հատված վիպակից
Ռուսերենից թարգմանեց
Արտակ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԸ
