ՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է
արձակագիր, թարգմանիչ
Արամ Արսենյանին
ծննդյան 70-ամյակի
առթիվ
«Գրական թերթը» միանում է
շնորհավորանքին
ԼԱՑԿԱՆԸ
Մականունը կպել էր շենքի բակում և ավելի ամուր դաջվել էր դպրոցում, որտեղ դասատուի նույնիսկ ամենամեղմ սաստող հայացքից արցունքները վրխկալով հոսում էին ոսկրոտ այտերով դեպի առեղծվածային կիսանուրբ շուրթերը, միաձուլվում քթից ընդհատ դուրս ցայտող փսլինքին, ապա կառչում ոչ մի տեղից հայտնված թարախադեղին լեզվից ու ակնթարթորեն անհետանում թքառատ բերանի մեջ: Ու բազմապատկվում էր թուքը, նախանձի ու վրեժի բջիջներն էին հազարապատկվում ուղեղում, մաղձի լափն էր եռ գալիս հոգում, իսկ գանգի մեջ անվերջ պտտվում էր ընդամենը մեկ նախադասություն՝ «Դեռ կտեսնե՜ք, քթներիցդ բերելու եմ»:
Եվ գուցե բնական էր, որ նրա իսկական անունը ոչ ոք չգիտեր, թեև մեկ-երկուսը մի կերպ հիշում էին, բայց հիշոցներով համեմված: Իսկ անունը շա՜տ հետաքրքիր էր, պարզապես զարմանալի՝ Մաղաս: Լսած կա՞ք: Ահա այդ հազվագյուտ, անկրկնելի անվան պատմությունը:
Լացկանն այս աշխարհ ժամանեց անցյալ դարի վերջին 90 թվի ամառնամուտից առաջ, ամպամած, անթթվածին մի օր: Բայց նախքան կծնվեր, մայրն ինն ամիս շարունակ բողոքեց.
– Տե՜ր Աստված, էս ի՜նչ պատիժ է, օր չկա, որ սիրտս չխառնի:
– Մի՛ նեղվիր,- հանգստացնում էին հարազատներն ու հարևանուհիները,- բնության օրենքն է, կանցնի:
– Ե՞րբ կանցնի, Աստված սիրե՛ք, արդեն ութ ամիսը լրանում է, ներսումս էլի ոնց որ խորխ ու խլինք լինի, դուրս թքել չի՛ լինում:
– Դիմացի՛ր,- շարունակում էին սփոփել,- հենց որ ծնվեց, ուրախությունից գլուխդ կկորցնես:
Եվ եկավ երանելի օրը՝ անարև, անօդ: Ու ծննդկանը հիվանդանոց չհասավ, հենց իրենց շքամուտքի դռան մոտ գոռաց ու ճղղաց, և նորածնի գլուխը երևաց՝ թարախադեղին ու շա՜տ փոքրիկ, ասես խակ կանաչ լոբու լխկած պատիճից դուրս թռած հատիկ՝ պոչից չգիտես ինչի բավական խոշոր պալար կախված: Իսկ մայրը երանելի ժպիտը դեմքին անմիջապես ուշագնաց եղավ:
Բայց մինչև ուշագնաց լինելը լսեց, որ երեխան կյանքի ճիչ չարձակեց, դրա փոխարեն նոթերը կիտած լռեց ու չարացած հայացքով շուրջը նայեց: «Լույս աշխարհ գալն էլ չի ուրախացնում: Սրա վերջը լավ չի լինելու»,- մտածեց մայրը:
Իսկ հորն ասես ամբողջ աշխարհն էին նվիրել, փողոցում ում բռնում՝ տուն էր բերում, որ մի թաս աչքալուսանքի առիթով խմեն: Հայրը խմում էր, մայրը՝ քնում, իսկ նորածինը լաց չէր լինում, որ գոնե հյուրերն իմանային, որ նոր շունչ կա տանը:
Մի քանի օրից հարևան-բարեկամ հավաքվեցին, որ անուն ընտրեն: Ում մտքով ի՜նչ անցավ՝ առաջարկեցին, բայց հայրը իրենը պնդեց:
– Ամենալավ անունը Աղասն է: Աղասիին հիշո՞ւմ եք, ի՜նչ տղա էր, Խաչատուր Աբովյանի ընկերն էր: Բա Աղասի Խանջյանը, կարգի՜ն հայրենասեր էր, դրա համար էլ գլուխը կերան: Համ էլ՝ փոքր ժամանակ կասենք՝ Աղաս, ձին տակդ խաղաս, իսկ որ մեծանա՝ կդառնա Աղասի Վազգենիչ, կարգին պաշտոն կունենա, մեր նման միամիտ չի լինի:
Փաստարկներն այնքա՜ն ծանրակշիռ էին, որ սեղանի ոտքերը ճռռացին, ու բաժակներն իրար զարկվեցին:
Օրերն անցնում էին, բայց Վազգենի տնից այդպես էլ երեխայի ճիչ չէր լսվում:
– Աղջի՛, սրանց էրեխին հո բան-ման չի՞ էղել,- իրար էին հարցնում ամենատես հարևանուհիները:
– Չէ՜ հա, դրա գլխի ձևից երևում ա, որ առնող ա, տվող չի,- իր համար հասկանալի, մյուսների համար անհեթեթ միտք արտահայտեց ամենատարեցը:
Աղասի լռության ծեսն ավարտվեց երեք տարին լրանալուց հետո, երբ արդեն ամուր կանգնում էր ոտքի վրա և նույնիսկ բակ էր իջնում՝ երեխաների հետ խաղալու: Բայց նրա խաղը պայմանական էր, հիմնականում ուզում էր խլել մյուսների խաղալիքները: Ճակատը կնճռոտում էր, հայացքը սրում, նախանձի ու մաղձի առաջին և երկրորդ արագությունները միացնում, ակնթարթորեն հարձակվում էր զոհի վրա ու խլում իր կարծիքով իր հասանելիքը: Եթե դիմացինը չէր երկնչում և մի հարվածով դիմակայում ու գետին էր տապալում նրան, Աղասը բարձրաձայն լալիս էր, ճղճղան ձայնով ապացուցում, որ ինքն անմեղ է, հանիրավի են մեղադրում, ինքը բոլորովին մեղավոր չէ, մյուս բոլորն են մեղավոր:
Բակի երեխաները շուտ գլխի ընկան, թե իրականում ո՞վ էր Աղասը, և ձեռք առնելու համար սկսեցին վանկարկել՝ Աղա՜ս-Մաղա՜ս: Հետո քիչ-քիչ մոռացան իսկական անունը և մշտապես կանչում էին Մաղաս:
Անունը շալակած դպրոց գնաց: Դպրոցն էլ բակի կատարելագործված տեսակն է՝ իր բյուր և բազմազան հնարավորություններով:
Գրեթե ամեն օր Մաղասը լաց էր լինում: Մի օր աղջիկներից էր նեղանում, մյուս օրը նախանձից էր իրեն ուտում, երրորդ օրն էլ դասատուներից մեկի հանդեպ էր թարախ շնչում: Եվ այդպես ամսվա քսանհինգ օրը: Մնացածը նրա հանգստյան օրերն էին, մնում էր տանն ու ներքին մաղձի պաշարը բազմապատկում:
Ավարտական երեկոյի ընթացքում այդպես էլ աղջիկներից ոչ մեկը (քիչ էր մնում հեռուստահայերեն ասեի՝ ոչ մեկ) նրա հետ չպարեց, պարզապես տղաները խղճացին ու իրենց հետ տարան ծխելու: Բայց հինգ րոպե էլ չէր անցել, դպրոցի տնօրենը հայտնվեց նրանց գլխավերևում, և նոր միայն նկատեցին, որ Մաղասն անհետացել էր:
Հակառակ երեխաների, դպրոցի տնօրենը լա՜վ գիտեր մաղաս բառի իմաստը, դրա համար էլ դիմեց տղաներին.
– Աշխատեք կյանքում երբե՛ք մաղաս չլինել:
Իսկ տղաներին թվաց, թե պետք է Մաղասի պես չլինեն, ինչը վաղո՜ւց ականջներին օղ էին արել և մի բան էլ իրենք էին ուրիշներին խորհուրդ տալիս, մեկ-մեկ էլ մի քիչ կոպիտ բառերով դաստիարակում դժվար հասկացողներին:
Հետո Մաղասը գնաց համալսարան, այստեղ էլ ամեն առիթով մռթավորվում ու լաց էր լինում և մտքում անվերջ կրկնում. «Բոլորիդ հախից գալու եմ: Ձեր քոքն եմ կտրելու: Այսօրվա ամեն արցունքահատիս համար պատասխան եք տալու: Դեռ չգիտեք ձեր գլխի գալիքը»:
Եվ աշխատեց հազար ու մի տեղ, հազար ձևի մաշկը փոխեց, մեկի մոտ լաց եղավ, մյուսից դժգոհեց, երրորդին ահաբեկեց, բայց ներքին թույնը գնալով ոչ թե պակասում, այլ ավելանում էր երկրաչափական պրոգրեսիայով:
Շատ զարկվեց այս ու այն կողմ և ի վերջո իր տեղը գտավ: Մի հիմնարկ կար, որ կեղծ լուրեր ու ստեր էր տարածում և մարդկանց համոզում, որ միայն իրենք են արդար ու ազնիվ, և ոչ ոք չկա իրենցից զատ, որը կարող է լինել բարձունքում: Եվ այդ կեղծ լուրերի ու ստի մեջ անսպա՜ռ էր մաղձն ու թարախը և նաև մաղասը: Տեսա՞ք, որ դա իսկը մեր Մաղասի տեղն էր:
Եվ գործեց Մաղասը թևերը քշտած, իր տարերքն էր, այդքա՜ն տարի սպասել էր, հո առիթը բաց չէր թողնելու, բոլորը հատ-հատ պատասխան են տալու, իր արցունքները հենց այնպես չե՜ն կորչելու:
Հրաշալի մերվել էր թիմին, որովհետև բոլորն էին մաղաս, կես բառից հասկանում էին իրար, ու եթե այլոք փորձեին վիրավորել իրենցից մեկին, բորենիների ոհմակի պես հարձակվում էին ու պատառոտում: Իսկական պայքարը սա է, արդարությունն ու ճշմարտությունը կեղծ կատեգորիաներ են, ճիշտը մեկն է և այդ ճիշտը մեկ հոգու մոտ է:
Ու եթե դևերը անցք բացեցին Պանթեոնի տանիքին ու փախան եկեղեցուց, քանի որ Պապն օծել էր այն, Մաղասն ու իր ընկերները հակառակն արեցին՝ անցք բացեցին, որ մտնեն եկեղեցի ու ապականեն այն: Որովհետև իրենք դևերից էլ հզոր են:
Բայց որքան էլ հզոր լիներ Մաղասը, պատահում էր, որ առանձնանում էր բոլորից ու մի երկու արցունքահատ կորզում աչքերից, որովհետև երբեմն խղճի մի աննշմար կաթիլ հոսում էր քթից և կախվում բեղի ծայրից:
Ու այդպիսի մի օր էլ նա հրաժեշտ տվեց այս կյանքին, ատելի աշխարհին և պատրաստվում էր գնալ դևերի մոտ՝ որակավորումը բարձրացնելու: Թեև պսակաժահրի օրեր էին, սակայն որոշվեց, որ թաղման հանդիսավոր արարողություն անպատճառ կազմակերպվելու էր, այն էլ՝ բարձրագույն մակարդակով:
Հավաքվեցին բոլոր ջոջերն ու նրանց պոչերը, մի մասը նույնիսկ երեխաներին էր հետը բերել, որովհետև արևոտ, պայծառ օր էր, և արարողությունից հետո ճոխ կերուխում էր լինելու: Եվ գերեզմանոցում իրար գլխի հավաքված սպասում էին բոլորը, և ոչ ոք լաց չէր լինում: Մեկը, որ ամբողջ կյանքն ապրել էր առանց բարոյական օրենքների, հռհռում էր նորանշանակ հայտնության հետ: Քիչ հեռվում երկու երկվորյակակերպ մաղասներն էին՝ երկու գունդ, մեկի վերևում աչքերը պլշած էին, մյուսինը՝ կիսախուփ: Սրանք ժամանակին նույն տիրոջն էին քծնում, հիմա էլ երկուսով նոր տիրոջն էին ծառայում: Այս երկուսը լուրջ էին, ո՛չ լաց էին լինում և ո՛չ էլ ծիծաղում, նրանց գործը նյութ հավաքելն էր՝ թե՛ թշնամիների և թե՛ թիմակիցների մասին:
Էլի շա՜տ մաղասներ կային՝ կրկնակի, եռակի, քառակի ճամբարափող, ասում են նույնիսկ հնգակի էլ կար, բայց շատ էին նաև հավատավոր օտարապաշտները, հակահայրենասերները, աշխարհաքաղաքացիները, փողասերները, պաշտոնամոլները, քծնամեռուկները, հաճկատարները, և ոչ ոք չէր լալիս: Ախր մեր Մաղասը ջահել էր, լեզուս չի պտտվում, որ ասեմ՝ ափսոս էր, բայց գոնե հարազատ ընկերները սգային:
Հանկարծ աչքս ընկավ դագաղի շուրջը խմբված հարազատներին: Հայրն ու մայրն էին տխուր կանգնած, քույրն ու եղբայրները, մյուս բարեկամները:
Եվ միայն հանգիստ պառկած Մաղասի աչքերից էր զույգ արցունքակաթիլ հոսել, նստել քթի ծայրին: