ՏՆԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ / ­Գո­հար ԳԱԼՍՏՅԱՆ

Երբ մեր տու­նը կար, և­ այն­տեղ ա­մեն ինչ դա­սա­վոր­ված էր՝ իմ ներ­սում ևս կար մտքի հստա­կութ­յուն: Ա­մեն բան ու­ներ իր կոնկ­րետ կամ լի­նե­լու ա­մե­նա­հար­մար տե­ղը՝ ան­հ­րա­ժեշտ պա­հին չէիր փնտրում, իսկ հա­սա­նե­լի լի­նե­լը տրա­մադ­րում էր մտքինդ ա­րագ ի­րա­գոր­ծել։ Եվ ինչ­պես որ գրքերս էին ի­րենց հա­վա­նա­կան շար­քե­րում կամ ձեռ­քիս տակ, գրա­սե­ղա­նիս դա­րակ­նե­րում` թղթերս ու գրիչ­ներս, խո­հա­նո­ցում ա­մեն պա­րա­գա հա­սա­նե­լի իր տե­ղում, պա­հա­րա­նում` ա­մեն բան իր հար­կին, այն­պես էլ միտքս ու գոր­ծո­ղութ­յուն­ներս էին՝ հստակ ու ան­կո­րուստ…
Շ­փոթն իմ կյան­քում սկսվեց տան կորս­տից… Մեր տնա­քան­դութ­յու­նից:
Եր­ևա­նի կենտ­րո­նում հին քա­ղա­քի մի ամ­բողջ շերտ կորս­վեց, իսկ բնա­կիչ­նե­րը տնազրկ­վե­ցին հենց մարդ­կանց աչ­քի ա­ռաջ։ Բայց մար­դիկ այդ տա­րի­նե­րին կաշ­կանդ­ված էին։ Կաշ­կանդ­ված էին վա­խով, ա­նօ­րե­նութ­յան պար­տադ­րան­քով, ա­կա­մա ան­զո­րութ­յամբ… Իսկ նրանք, որ կաշ­կանդ­ված չէին՝ ա՛յն մար­դիկ չէին, և ն­րանց հա­մար ա­մեն բան միայն սե­փա­կան շա­հով էր չափ­վում… Ա­հա այդ՝ շա­հի մո­լուց­քով, ի թիվս բա­զում­նե­րի, մեր շեն տունն էլ քանդ­վեց, և մի տուն-ճամպ­րուկ հար­կադ­րա­բար ա­մուս­նուս ու իմ ու­սե­րին դրված՝ մեզ կյան­քի ու­րիշ ըն­թացք պար­տադր­վեց…
Հենց սկզբից հաս­կա­ցել էինք, որ կա­հույ­քի մեծ մա­սից պետք է ա­զատ­վել, և մեզ շատ հար­մար ի­րե­րը, որ տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում ձեռք բե­րել ու գոր­ծա­ծել էինք սի­րով, հի­մա հապ­ճե­պո­րեն ու հնա­րա­վո­րինս ա­րագ բա­ժա­նում էինք աջ ու ձախ… Մենք մեր ու­ժե­րի գե­րագ­նա­հատ­ման տա­րի­քում էինք, ես՝ քա­ռա­սու­նի շե­մը նոր ոտ­նած, ա­մու­սինս՝ դեռ հրա­ժեշտ չտված քա­ռա­սու­նին։ Կ­յանքն ա­սես ա­մե­նա­հա­մով տե­ղում զլա­նում էր մեզ այլևս տալ մեր բա­ժի­նը, նույ­նիսկ մեր տան դրա­մա­կան հա­մար­ժե­քը, և­ այդ ան­հա­մութ­յան պար­տադ­րան­քը բե­րան­նե­րումս՝ մեզ խոր­թաց­նում էր ի­րե­նից…
Ա­ռանց օ­րեն­քի, ա­ռանց տրա­մա­բա­նութ­յան, իսկ ա­վե­լի ճիշտ՝ իշ­խող ու­ժի պար­տադ­րան­քով, մեր սե­փա­կան տան հան­դեպ վճիռ էր կա­յաց­վել որ­պես «գե­րա­կա շահ», և­ ո­րոշ­ված էր, որ՝ խա­ղաղ պայ­ման­նե­րում, օ­րը ցե­րե­կով, մենք ճա­կա­տագ­րով պի­տի զրկվենք մար­դու պես ապ­րե­լու ի­րա­վուն­քից և հե­տա­գա բո­լոր տա­րի­նե­րին (ար­դեն՝ անխ­նա ու ան­սիրտ) պի­տի մեր ստեղ­ծա­ծը կա՛մ քարշ տանք մեզ հետ ա­նո­րոշ հաս­ցե­նե­րով, կա՛մ դրա­նից թե­թևո­րեն ա­զատ­վենք՝ քա­նի որ ու­րիշ թեթև բան մեզ կյան­քում ար­դեն չի սպաս­վում…
Այդ օ­րե­րին դեռ հնա­րա­վոր չէր պատ­կե­րաց­նել ի­րա­կա­նութ­յան ողջ ծան­րութ­յու­նը։ Էութ­յամբ լա­վա­տես՝ մենք դեռ եր­կուսս էլ ի­րար քա­ջա­լե­րում էինք, թե՝ հույս կա ար­դա­րա­դա­տութ­յան… Դե՝ գո­նե Եվ­րա­դա­տա­րա­նում… Դեռ վստա­հութ­յուն ու­նեինք՝ սե­փա­կան ու­ժե­րի լա­րու­մով, անհ­նա­րի­նը հնա­րա­վոր դարձ­նե­լով ոտ­քի կանգ­նել՝ ան­գամ այն ժա­մա­նակ­նե­րում, երբ վաշ­խա­ռո­ւա­կան օ­րենք­նե­րը ո՛չ մի հնար չէին տա­լիս ազ­նիվ ճա­նա­պար­հով, նույ­նիսկ հա­ջո­ղած բիզ­նե­սով հար­ցեր լու­ծել: Կ­լա­նա­յին ցան­ցից դուրս բո­լոր ձեռ­նարկ­նե­րը խեղ­դում էին ուռ­ճա­ցած հար­կե­րի տակ, իսկ վար­կա­յին որ­ևէ բեռ ստանձ­նե­լու դեպ­քում՝ ներ­քա­շում մի այն­պի­սի ո­լո­րա­նի մեջ, որ­տեղ ար­դար վաս­տա­կով փոք­րի­շա­տե հու­սա­լի հա­մար­վող աշ­խա­տա­վարձդ ևս մի օր են­թարկ­վում էր կա­լան­քի։ Ու­րեմն և՝ ո՛չ մի հե­ռան­կար չէր մնում նոր տուն ստեղ­ծե­լու, ա­ռա­վել ևս, երբ հենց նույն օ­րեն­քի ան­կա­տա­րութ­յան պատ­ճա­ռով էլ տնա­զրկված էիր…
Վ­տար­ման պա­հին, ի­րա­կա­նում, մեր ճամպ­րու­կում տան մի­ջուկն էր միայն. հո­գին, որ մեր գրքերն ու ըն­տա­նե­կան լու­սա­նկար­նե­րով ալ­բոմ­ներն էին, սիր­տը, որ հի­շո­ղութ­յան թանկ պատ­մութ­յուն ու­նե­ցող ի­րերն էին՝ շրջա­նա­կով մի եր­կու գե­ղան­կար, սի­րե­լի մարդ­կան­ցից ստա­ցած հիշա­տակ­ներ, մար­մի­նը, որ տնից զրկված­նե­րիս ա­մե­նաանհ­րա­ժեշտ բրդե ան­կո­ղինն էր, գոր­գը, կա­րի մե­քե­նան, խո­հա­նո­ցա­յին ու ճե­նա­պակ­յա սպաս­քը, կեն­ցա­ղա­յին ո­րոշ պա­րա­գա­ներ և, ի­հար­կե, մեր թա­փառ մար­մին­նե­րը բո­լոր պա­րա­գա­նե­րում ար­ժա­նա­վո­րա­պես փա­թե­թա­վո­րող, ար­դեն՝ ի­րա­պես ճամպ­րու­կա­յին, մեր հա­գուս­տը…
Այս­պի­սին էր մեր նոր կյան­քի ու­ղե­բե­ռը, ո­րը տնից տուն բա­զում տե­ղա­փո­խութ­յուն­նե­րի հետ նաև բազ­մա­թիվ փո­փո­խութ­յուն­ներ պի­տի կրեր: Այն բո­լոր հնա­րա­վոր քաշք­շուկ­նե­րում ջարդ­վել ու ման­րա­ցել էր, ա­նե­լա­նե­լի պա­հե­րին՝ վա­ճառ­քի հան­վել, ա­ռի­թից ա­ռիթ՝ նվի­րա­բեր­վել… Ու նոս­րա­ցել էր՝ թեթ­ևա­նա­լով ու պա­կա­սե­լով իր բո­լոր մա­սե­րում, միայն թե նրա ծան­րութ­յու­նը, զար­մա­նա­լիո­րեն, չէր պա­կա­սում… Դեռ ա­վե­լին, բե­ռը թե՛ հո­գե­բա­նո­րեն, թե՛ ֆի­զի­կա­պես ա­վե­լի ու ա­վե­լի ծան­րա­նում էր, և դա պա­րա­դոքս չէր, այլ՝ հատ­կա­պես տան հո­գու և սրտի, այ­սինքն՝ գրքե­րի և հի­շո­ղութ­յան (մա­նա­վանդ՝ ծանր հի­շո­ղութ­յուն­նե­րի) ա­վե­լա­նա­լու հաշ­վին՝ միան­գա­մայն ան­կա­ռա­վա­րե­լի ի­րո­ղութ­յուն։
Գր­քե­րի քա­նա­կը վե­րահս­կե­լու հա­մար՝ դժվա­րութ­յամբ, բայց ընտ­րո­ղա­բար, ո­րոշ գրքե­րից փոր­ձե­ցինք հրա­ժար­վել, այ­նինչ սա էլ ի­րեն մա­սամբ էր ար­դա­րաց­նե­լու։ Նոր լույս տե­սած գրքե­րի հան­դեպ որ­քան էլ ան­տար­բեր ձևա­նա­յի, ինձ թույլ էի տա­լիս եր­բեմն-եր­բեմն սուղ մի­ջոց­նե­րիցս մի բան էլ տրա­մադ­րել գրքե­րին: Մ­յուս կող­մից՝ գրող ըն­կեր­ներս էին ի­րենց նոր գրքե­րը նվի­րում, ո­րոնց նաև անդ­րա­դառ­նալ էր պետք, ու­րեմն դրանք ձեռ­քիս տակ էր պետք պա­հել, և՝ ար­դեն գրքե­րի ու թղթե­րի կու­տա­կու­մով իմ անկ­յու­նում մի նոր բլուր էր գո­յա­նում… Իսկ երբ պա­տա­հում էր այն­պի­սի հրաշք, որ գա­լիս էր իմ նոր հրա­տա­րակ­ված գրքի տի­րա­ժը բե­րե­լու ժա­մա­նա­կը, հաշ­վեկ­շիռն ար­դեն կտրուկ փոխ­վում էր։ Մի խոս­քով, գրքերս շա­տա­նում էին ա­վե­լի ա­րագ, քան ես ինչ-որ գրքից կհրա­ժար­վեի, և­ ա­հա, տան հո­գին, իմ՝ հարս­տա­ցող, որ­քան էլ որ տեղ-տեղ աղ­քա­տա­ցող գրա­դա­րա­նը՝ ու­զածս պա­հին անհ­րա­ժեշտ տե­ղում հա­սա­նե­լի լի­նե­լու փո­խա­րեն, մեր թա­փառ կյան­քի ռիթ­մին հա­մե­մատ, արկ­ղե­րի մեջ էր բանտ­վում, պա­հես­տա­վոր­վում էր ու նոր վար­ձու տան մեջ շատ ան­գամ տեղ ու հնար չէր գտնում վերս­տին դա­սա­վոր­վե­լու:
Հա­ճա­խա­կի դար­ձած տե­ղա­փո­խութ­յուն­նե­րի պատ­ճա­ռով շփոթ էր տի­րում հո­գե­բա­նութ­յանս, հույ­զե­րիս, ան­գամ ջլե­րիս մեջ, և դա ա­մեն ան­գամ սկսվում էր նա­խորդ տու­նը թող­նե­լու լու­րից։ Տան­տի­րոջ կող­մից մեզ տրա­մադր­ված ժամ­կե­տի ըն­թաց­քում, երբ հետ­հաշ­վար­կի ժա­մա­նա­կը սո­րուն ա­վա­զի պես ա­րագ էր հո­սում, իսկ մենք ար­դեն ճամպ­րու­կա­յին վի­ճա­կով ապ­րում էինք ա­սես հրաբ­խի վրա, հեր­թա­կան ան­գամ բո­լոր հրա­տա­պութ­յուն­նե­րը հե­տա­ձ­գե­լու, ա­մեն ին­չում ա­կա­մա թե­րա­նա­լու կամ կի­սատ թող­նե­լու ռիս­կե­րով նախ՝ հնա­րա­վո­րինս ա­րագ, պետք էր նոր տուն գտնել: Իսկ կաշ­կան­դող գու­մա­րա­յին սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րը մեզ դեռ եր­կար վազ­քի մեջ էին պա­հում, մինչ­դեռ՝ պետք էր նաև հասց­նել հնա­րա­վո­րինս ա­րագ տուն-ճամպ­րու­կի մեջ մեր բո­լոր ի­րերն ի մի հա­վա­քել և, բո­լոր ի­մաստ­նե­րով մեզ կուլ տվող այդ ըն­թաց­քի մեջ, գո­նե գա­զօ­ջա­խի կրա­կը կաթ­սա­յի տակ ինչ-որ կերպ վա՛ռ պա­հել…
Նա­խորդ տու­նը ժամ­կե­տի մեջ տան­տե­րե­րին հանձ­նում էինք այն­պի­սի վի­ճա­կում, ո­րը ոչ մի կերպ հա­մե­մա­տե­լի չէր ե­ղած վար­ձա­կալ­նե­րից մեր ժա­ռան­գած խառ­նափն­թոր վի­ճա­կի հետ։ Մեր խնամքն ա­մե­նու­րեք էր, և դ­րա մա­սին եր­բեմն տան­տե­րերն ակ­նար­կում էին, իսկ եր­բեմն՝ միայն շա­ղակ­րատ խոս­քեր ա­սում, թե՝ ափ­սոս, որ տու­նը ստիպ­ված են վա­ճա­ռել, կամ՝ այլ ծրագ­րեր ու­նեն, այ­լա­պես՝ մենք ա­մե­նա­հար­մար վար­ձա­կալ­ներն ենք… Իսկ մենք՝ թեև դրա­նից հե­տո ի­րար մեջ հասց­նում էինք դա­ռը հու­մոր ա­նել, թե՝ փաս­տո­րեն քա­ղա­քում տուն կար­գի բե­րո­ղի լավ համ­բավ ենք ձեռք բե­րել, նաև՝ մեզ հա­շիվ էինք տա­լիս, թե քա­նի՛ տան ար­ժեք կկազ­մեր այդ­քան տա­րի­նե­րի մեր վճա­րած վար­ձը, և թե՝ որ­քա՛ն ու­րիշ կլի­ներ ի­րա­կա­նութ­յու­նը, ե­թե ժա­մա­նա­կին գո­նե հի­պո­թե­կով տներ լի­նեին:
Բայց ա­հա՝ ա­մեն ան­գամ­վա պես նոր ան­ծա­նո­թի տան ներ­քին շփո­թը կար­գա­վո­րե­լուց հե­տո, երբ մի կերպ հաղ­թա­հար­վում էր մեր տնա­փո­խութ­յան ա­ռա­ջին փու­լը և հեր­թը հաս­նում էր հապ­ճե­պո­րեն հա­վաք­ված մեր ի­րե­րին՝ ճամպ­րուկ­նե­րից, կա­պոց­նե­րից, ան­թիվ-ան­հա­մար արկ­ղե­րից ու փա­թեթ­նե­րից՝ մար­մին-սիրտ-հո­գի ե­ռա­միաս­նութ­յամբ դարձ­յալ ի հայտ էր գա­լիս մեր տու­նը, ո­րը, որ­քան էլ որ մեր համ­բե­րան­քի ու գո­հութ­յան կնիքն ու­ներ, նյու­թի աշ­խար­հի մա­սը լի­նե­լով՝ հենց ա­ռար­կա­յա­կան շփոթ էր ինք­նին։ Եվ մենք հնա­րա­վո­րինս չտրվե­լով ի­րե­րի սադ­րան­քին՝ քմա­հա­ճութ­յուն չդրսևո­րե­լով, այլ ա­մեն ին­չին հար­մար­վե­լով, կար­գու­կա­նոն էինք հաս­տա­տում՝ ա­մեն բան ինչ-որ կերպ հար­մա­րեց­նե­լու հնա­րամ­տութ­յամբ…
Տե­ղա­փո­խութ­յու­նից շա­բաթ­ներ անց, երբ բո­լոր անկ­յուն­նե­րում ու ե­ղած պա­հա­րան­նե­րի դա­րակ­նե­րում ա­մեն ինչ դա­սա­վո­րած-վեր­ջաց­րած էինք լի­նում՝ ե­թե ան­գամ գրքերս գո­նե մաս­նա­կի շա­րե­լու հա­մար հա­ջող­ված էր լի­նում տեղ գտնել, ու ես դուրս էի բե­րում դրանք արկ­ղե­րից, միև­նույն է, մտքի շփո­թից չէի ա­զատ­վում։ Ար­դեն որ­քա՜ն եր­կար…
Մ­տա­ծումս իր հստա­կութ­յու­նը սո­վո­րել էր կա­ռու­ցել մտքիս շփո­թից, որ­տեղ մարդ­կա­յին կե­ցութ­յան ա­ռօր­յա հոգ­սե­րի հրմշտո­ցով մեր բո­լոր ան­վեր­ջա­նա­լի պար­տա­վո­րութ­յուն­ներն ու պարտ­քերն էին, մեր տան թար­մաց­ված դա­տա­կան գոր­ծի կամ վար­կա­յին տու­գան­քի հեր­թա­կան ծա­նու­ցում­նե­րը դա­տա­րա­նից, մեր փլուզ­ված ա­ռող­ջութ­յու­նը հո­գա­լու՝ ար­դեն ծայ­րա­հեղ հրա­տա­պութ­յամբ ան­ցած զննութ­յուն­նե­րի լա­բո­րա­տոր պա­տաս­խան­նե­րը… Ո՜վ զար­մա­նար… Ա­մե­նեք­յան ջան­քեր՝ ջան­քից դուրս, և՝ ա­ռանց հան­գա­մանք­նե­րի բա­րե­պա­տե­հութ­յան ակն­կա­լի­քի, այլ հիմ­նա­կա­նում հա­կա­ռա­կը՝ ի հե­ճուկս բո­լոր հան­գա­մանք­նե­րի։ Այ­սօր էլ, հե՛նց հի­մա…
Տասն­յակ տա­րի­ներ ա­ռաջ՝ մի օր, ամ­ռան սկզբնե­րին, մենք՝ ո՛չ մեր կամ­քով, թո­ղե­ցինք մեր տու­նը։ Այդ օր­վա­նից քա­նի՜ տնա­փո­խութ­յուն և դա­տա­կան քա­նի՜ ու քա­նի՜ անվ­ճիռ նիս­տեր են ե­ղել։ Այ­սօր էլ ըն­թաց­քի մեջ են… Հիաս­թա­փութ­յու­նից՝ հիաս­թա­փութ­յուն։ Այդ­պես կյան­քում շատ բան փո­շիա­նում է։ «Ա­մե՛ն ինչ» – գու­ցե ճիշտ լի­նի ա­սել։
Իսկ այդ «ա­մեն ին­չի» հո­գին հի­մա ու­րիշ չափ­ման մեջ է… Իմ այն նոր գրքում, ո­րը գու­ցե մի օր կհանգր­վա­նի մեր նոր տան հո­գին կազ­մող գրա­դա­րա­նի շար­քե­րում։ Բայց ես հի­մա այդ մա­սին չեմ հարց­նում, այլ պատ­րաստ­վում եմ վար­ձով նոր տուն ճա­րել, քա­նի որ այդ­պի­սին է տան­տի­րու­հու կամ­քը։ Մարդն իր տու­նը նո­րո­գե­լու է՝ հե­տա­գա ա­վե­լի բարձր վար­ձա­կա­լութ­յան գնի ակն­կա­լի­քով։ Տերն ի՛նքն է՝ ի՛ր ի­րա­վուն­քը, էն­պես որ՝ մենք հի­մա մեկ­նար­կի վրա ենք…
Իմ քա­ղա­քում մի տուն ևս հի­շո­ղութ­յանս մեջ կմնա որ­պես ծա­նոթ հաս­ցե.- ապ­րած ու վատն­ված տա­րի­նե­րիս մեջ՝ որ­պես քա­ղա­քա­կան ցնցում­նե­րի, ա­մուս­նուս սիր­տը ստեն­տա­վո­րե­լու, ոտքս կոտ­րե­լու ու քո­վիդ հաղ­թա­հա­րե­լու, որ­պես Տա­վուշ­յան և 44 օ­րե­րով չա­վարտ­վող պա­տե­րազմ վե­րապ­րե­լու կոոր­դի­նատ, բայց և՝ որ­պես ա­ղոթք­նե­րիս վե­րա­ռաք­ման վայր, միամտ­ված պա­հե­րիս՝ եր­գե­ցիկ թռչուն­նե­րի ու ծղրիդ­նե­րի ըն­կե­րակ­ցութ­յամբ հե­քիաթ­ներ, օ­րո­րո­ցա­յին երգ գրե­լու և բա­նաս­տեղ­ծե­լու, այն­տեղ գրածս բո­լոր տեքս­տե­րի ու նաև ա՛յս տեքս­տի գրութ­յան վայր…
Մենք նո­րից կանց­նենք մեր՝ բազ­միցս ան­ցած փոր­ձութ­յան բա­վիղ­նե­րով, և կ­լի­նեն վար­ձու տան տե­րեր, որ գո­նե մի քա­նի րո­պեով իշ­խա­նիկ կխա­ղան մեր գլխին՝ մինչև որ ի­րենց «ա­մե­նա-ա­մե­նա» բնա­կա­րա­նի ա­մե­նա­սո­վո­րա­կան պայ­ման­նե­րը կներ­կա­յաց­նեն մեզ որ­պես չտեսն­ված-չլսված մի բան… Տան­տերն ի՛նքն է՝ կմտա­ծես -­ ի՛նչ կու­զի, կա­նի…
Մար­դու ու մար­դու հա­րա­բե­րութ­յան մեջ, ա­հա, տի­րոջ ի­րա­վուն­քը սրբա­զան է, գո­նե քեզ հա­մար՝ հաս­տա՛տ։ Ու թեև հարց կա­ռա­ջա­նա՝ «­Բա իմ տան տերն ո՞վ էր, բա ո՞նց ե­ղավ էս­պես», կգի­տակ­ցես նաև, որ քո տան պատ­մութ­յու­նը մի մեծ ա­նար­դա­րութ­յան մասն է միայն… Կ­լուծ­վի մե­ծը՝ քո՛նն էլ կլուծ­վի՝ կմտա­ծես ա­ռանց ներ­քին շփոթդ հաղ­թա­հա­րե­լու, և նույն պա­հին էլ կպայ­ծա­ռա­նաս ու կհաս­կա­նաս, որ՝ չէ՛, ի­հար­կե՝ հա­կա­ռակն է ճիշտ։ Մե­ծի լու­ծու­մը հենց մա­սե­րի ար­դար լու­ծու­մից է սկսվում, միայն այդ­պես կա­րող է ար­դա­րութ­յունն ի­րա­կա­նա­նալ։
Իսկ ա­ռայժմ՝ մի քիչ էլ կհամ­բե­րես… Ի մի կբե­րես փոր­ձա­ռութ­յունդ՝ սփո­փան­քի պես ինքդ քեզ հա­մո­զե­լով, որ այ­ցե­լածդ տնե­րից բա­ցի, քա­ղա­քում վար­ձով ու­րիշ բնա­կա­րան­ներ էլ կան, և ցու­ցա­կիդ հաս­ցե­նե­րի շար­քում` դրանք հստակ են ու անշ­փո՛թ…

6.05.2020/6.02.2022