Կա­նանց դե­րը պար­սից գրա­կա­նութ­յան մեջ Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յու­նից հե­տո / ՍԵՅՅԵԴ ՀՈՍԵՅՆ ԹԱԲԱԹԱԲԱՅԻ

ՍԵՅՅԵԴ ՀՈՍԵՅՆ
ԹԱԲԱԹԱԲԱՅԻ
ՀՀ-ում ԻԻՀ դես­պա­նութ­յան
մշա­կույ­թի կենտ­րո­նի խորհր­դա­կան

Ի­րա­նի Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նա­կով, ո­րը տե­ղի ու­նե­ցավ 43 տա­րի ա­ռաջ այս օ­րե­րին` վերջ դնե­լով Ի­րա­նում իշ­խող միա­պե­տա­կան կար­գե­րին, Ի­րա­նի հա­սա­րա­կութ­յան տար­բեր աս­պեկտ­ներ են­թարկ­վե­ցին խո­րը և հա­մա­պար­փակ փո­փո­խութ­յուն­նե­րի:
Ի­րա­նի հա­սա­րա­կութ­յու­նը, որն այդ տա­րի­նե­րին ազ­գա­յին և կ­րո­նա­կան վա­ղե­մի ա­վան­դույթ­նե­րի վրա խարսխ­ված կա­ռուց­վածք ու­ներ, կրո­նա­կան ուս­մունք­նե­րի և բա­րո­յա­կան ար­ժեք­նե­րի վրա հիմն­ված Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նա­կով ո­րա­կա­կան մի նոր ըն­թացք հա­ղոր­դեց երկ­րի ու հա­սա­րա­կա­կան կյան­քի բո­լոր բնա­գա­վառ­նե­րի զար­գաց­մա­նը։ Մի ճա­նա­պարհ, ո­րը, հիմն­ված լի­նե­լով ան­կա­խութ­յան և սե­փա­կան ու­ժե­րի հան­դեպ հա­վա­տի ու ինք­նավս­տա­հութ­յան վրա, հա­կադր­վում էր ներ­մուծ­ված արևմտ­յան մո­դեռ­նիզ­մի ուս­մուն­քին` ըն­թացք, ո­րը հատ­կա­պես Փահ­լա­վի­նե­րի կա­ռա­վա­րութ­յան վեր­ջին տա­րի­նե­րին մեծ ազ­դե­ցութ­յուն թո­ղեց Ի­րա­նի հա­սա­րա­կութ­յան հե­նաս­յու­նե­րը հան­դի­սա­ցող տար­բեր տար­րե­րի վրա։ Հետ­հե­ղա­փո­խա­կան Ի­րա­նում սո­ցիա­լա­կան հիմ­նա­րար փո­փո­խութ­յուն­նե­րից մե­կը գի­տա­կան, մշա­կու­թա­յին, սո­ցիա­լա­կան և քա­ղա­քա­կան տար­բեր ո­լորտ­նե­րում կա­նանց դե­րա­կա­տա­րութ­յան ու զբա­ղեց­րած դիր­քի բարձ­րա­ցումն էր: Չ­նա­յած նրան, որ Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յա­նը նա­խոր­դող տա­րի­նե­րին կա­նայք կար­ծես թե ու­նեին ո­րոշ ա­զա­տութ­յուն­ներ, հատ­կա­պես արևմտ­յան և ներ­մուծ­ված մշա­կույ­թը ըն­դօ­րի­նա­կե­լու հար­ցում, սա­կայն երկ­րի բո­լոր ո­լորտ­նե­րում տի­տա­պե­տող հայ­րիշ­խա­նա­կան հա­յացքն ու վե­րա­բեր­մուն­քը՝ ի­րան­ցի կա­նանց հա­սա­րա­կութ­յան կյան­քում ար­ժա­նի դեր ստանձ­նե­լու ու ի­րենց ողջ նե­րուժն ու աստ­վա­ծա­տուր տա­ղանդ­ներ դրսևո­րե­լու շո­շա­փե­լի հնա­րա­վո­րութ­յուն չէր տա­լիս:
Ի­րա­նի Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յամբ Ի­րա­նի ողջ ժո­ղովր­դի մեջ վե­րածն­վեց ազ­գա­յին ինք­նութ­յան, սե­փա­կան ու­ժե­րի հան­դեպ հա­վա­տի ու ազ­գա­յին ինք­նավս­տա­հութ­յան ո­գին։
Հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նա­կով Ի­րա­նի ժո­ղո­վուր­դը սե­փա­կան աչ­քե­րով տե­սավ ու գի­տակ­ցեց, որ դա­տարկ ձեռ­քե­րով և­ ա­ռանց որ­ևէ օ­տար ու­ժի ա­ջակ­ցութ­յան, միայն իր միաս­նութ­յամբ ու հա­մե­րաշ­խութ­յամբ և սե­փա­կան հաղ­թա­նա­կի հան­դեպ հա­վա­տով ու ինք­նավս­տա­հութ­յամբ կա­րո­ղա­ցավ տա­պա­լել տա­րա­ծաշր­ջա­նի ա­մե­նահ­զոր կա­ռա­վա­րութ­յուն­նե­րից մե­կին՝ լոկ հա­վա­տա­լով ու ա­պա­վի­նե­լով իր բարձր հոգ­ևոր նե­րու­ժին ու իշ­խա­նութ­յա­նը, ուժ, ո­րը սե­րում ու սնվում էր քա­ղա­քակր­թութ­յան բնօր­րան հան­դի­սա­ցող երկ­րի բազ­մա­դար­յա պատ­մութ­յու­նից: Եվ հա­վա­տի հենց այս ո­գին էր, որ Ի­րա­նի և­ ի­րան­ցի­նե­րի հա­մար ա­պա­հո­վեց աճ և հա­մա­կող­մա­նի զար­գա­ցում բո­լոր ո­լորտ­նե­րում, ին­չից մե­ծա­պես շա­հե­ցին նաև ի­րան­ցի կա­նայք:
Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նա­կից հե­տո լայ­նա­ծա­վալ փո­փո­խութ­յուն­նե­րի են­թարկ­ված ո­լորտ­նե­րից մեկն էլ պար­սից գրա­կա­նութ­յան ան­ծայ­րա­ծիր օվ­կիա­նոսն էր, որն ինչ­պես Ի­րա­նի պատ­մութ­յան բո­լոր է­տապ­նե­րում, այդ­պես էլ պատ­մա­կան այս կար­ևոր շրջա­փու­լում աչ­քի ըն­կավ իր ա­ռանձ­նա­հա­տուկ փայ­լով ու դե­րա­կա­տա­րութ­յամբ: Ի­րան­ցի­նե­րը միշտ հպար­տա­ցել են ի­րենց փա­ռա­վոր գրա­կա­նութ­յամբ և­ այդ գրա­կա­նութ­յան երկ­նա­կա­մա­րում փայ­լա­տա­կող այն­պի­սի աստ­ղե­րով, ինչ­պի­սիք են Ֆեր­դու­սին, Խայ­յա­մը, Սաա­դին, Հա­ֆե­զը և Ռու­մին:
Այս­պի­սով, կա­րող ենք վստա­հո­րեն փաս­տել, որ գրա­կա­նութ­յու­նը՝ իբրև Ի­րա­նի հա­րուստ մշա­կույ­թի կար­ևո­րա­գույն բա­ղադ­րիչ­նե­րից մե­կը, իր ու­րույն և կար­ևոր տեղն է զբա­ղեց­նում ի­րան­ցի­նե­րի կյան­քում։
Ի­րա­նա­կան դա­սա­կան գրա­կա­նութ­յու­նը, շատ այլ երկր­նե­րի նման, ըստ էութ­յան, ա­ռա­վե­լա­պես ա­րա­կան-մե­նաշ­նոր­հա­յին բնույթ ու­ներ, և ն­շա­նա­վոր կին բա­նաս­տեղծ­նե­րի կամ գրող­նե­րի ա­ռա­վել հազ­վա­դեպ էինք հան­դի­պում։ Սա­կայն, դեռևս Սահ­մա­նա­դրա­կան հե­ղա­փո­խութ­յու­նից սկսած, Ի­րա­նում տե­ղի ու­նե­ցած զար­գա­ցում­նե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված, կա­նայք աս­տի­ճա­նա­բար սկսե­ցին մուտք գոր­ծել գրա­կա­նութ­յուն և­ ի­րենց հետ­քը թող­նել թե՛ պոե­զիա­յի, թե՛ ար­ձա­կի զար­գաց­ման վրա։ Թեև այս կա­նանց թի­վը շատ չէր, սա­կայն բա­վա­րար էր ի­րա­նա­կան գրա­կա­նութ­յան մեջ կնոջ ներ­կա­յութ­յան տա­բո­ւին վերջ դնե­լու հա­մար։
Այս շրջա­նի պոե­զիա­յի ա­մե­նաակ­նա­ռու կին դեմ­քե­րից, թերևս, կա­րե­լի է հի­շել Փար­վին Է­թե­սա­միին, իսկ ար­ձա­կա­գիր­նե­րից՝ Սի­մին Դա­նեշ­վա­րին։ Ի­րա­նի ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նութ­յան այս եր­կու ակ­նա­ռու կա­նայք այ­սօր էլ շա­րու­նա­կում են մնալ ա­մե­նա­սիր­ված­նե­րը, իսկ նրանց ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը՝ ու­նե­նալ ըն­թեր­ցող­նե­րի բազ­մա­հա­զա­րա­նոց լսա­րան։ Այս­պի­սով, Սահ­մա­նադ­րա­կան հե­ղա­փո­խութ­յու­նից ի վեր՝ մինչ Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յա­նը նա­խոր­դող տա­րի­նե­րը, տա­րեց­տա­րի է՛լ ա­վե­լի ակ­տի­վա­ցավ կին գրող­նե­րի, այդ թվում՝ բա­նաս­տեղծ­նե­րի և­ ար­ձա­կա­գիր­նե­րի ներ­կա­յութ­յունն ու գոր­ծու­նեութ­յու­նը: Այս շրջա­նի այն­պի­սի կին ստեղ­ծա­գոր­ծող­ներ, ինչ­պի­սիք են Ֆո­րուղ Ֆա­րոխ­զա­դը, Մահ­շիդ Ա­միր­շա­հին և Շահր­նուշ Փար­սի­փու­րը, ի­րենց ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում ար­ծար­ծած՝ կա­նանց հա­տուկ և տար­բեր­վող աշ­խար­հըն­կալ­մամբ, գրա­կան ո­ճով և կ­նոջն ա­ռանց­քա­յին դարձ­նե­լու ձգտու­մով ու­շա­դրութ­յան ար­ժա­նի ար­ժե­քա­վոր գրա­կան գո­հար­ներ կեր­տե­ցին:
Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նա­կով պայ­մա­նա­վոր­ված՝ ի­րան­ցի գրող­նե­րի աշ­խար­հըն­կալ­ման մեջ ու աշ­խար­հա­յաց­քում տե­ղի ու­նե­ցած հիմ­նա­րար փո­փո­խութ­յուն­նե­րը հան­գեց­րին նրան, որ կին գրող­նե­րը ևս սկսե­ցին նոր ի­րո­ղութ­յա­նը հա­մար­ժեք գրա­կան նոր տեն­դենց­նե­րով և մո­տեց­մամբ մուտք գոր­ծել գրա­կան աս­պա­րեզ և տար­բեր­վող ու ար­դիա­կան թե­մա­նե­րով գոր­ծեր ստեղ­ծել:
Քն­նութ­յան են­թար­կե­լով այդ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը՝ նկա­տում ենք, որ դրանք մե­ծա­պես ազդ­ված են այդ տա­րի­նե­րին երկ­րում տի­րող մթնո­լոր­տից և հատ­կա­պես Ի­րա­նի դեմ Ի­րա­քի պար­տա­դ­րած պա­տե­րազ­մի ապ­րում­նե­րից: Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րի Ի­րա­նի հա­սա­րա­կութ­յու­նում մթնո­լոր­տը տար­բեր­վող գույն, համ ու հոտ ստա­ցավ, ուս­տի՝ պա­տե­րազ­մին, անձ­նա­զո­հութ­յանն ու նա­հա­տա­կութ­յանն առնչ­վող թե­մա­նե­րը, ի լրումն ի­րա­նա­կան գրա­կա­նութ­յու­նում տի­րող հոգևոր և բա­րո­յա­կան սկզբունք­նե­րի վրա հիմն­ված թե­մա­նե­րի, ա­ռա­վել հա­ճախ սկսե­ցին ար­ձակ, չա­փա­ծո, պիես ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի ա­ռանց­քը կազ­մել: Ի­րա­նում այս ի­րա­վի­ճա­կը շա­րու­նակ­վեց մինչև 1990-ա­կան­նե­րի կե­սե­րը, սա­կայն պա­տե­րազ­մի ա­վար­տով, ո­րին հա­ջոր­դեց Ի­րա­նի ներ­քին և­ ար­տա­քին կա­ռու­ցո­ղա­կան ու պրագ­մա­տիկ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան որ­դեգր­ման շրջա­փու­լը, գրա­կա­նութ­յան մեջ ձևա­վոր­վե­ցին նոր մո­տե­ցում­ներ և հո­սանք­ներ, ո­րին ի­րենց գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րով սկսե­ցին հետ­ևել նաև ի­րան­ցի կին գրող­ներն ու բա­նաս­տեղծ­նե­րը։
1990-ա­կան­նե­րի վեր­ջին և հատ­կա­պես 21-րդ դա­րի ա­ռա­ջին տաս­նամ­յա­կում տե­ղի ու­նե­ցած սո­ցիա­լա­կան կար­ևոր փո­փո­խութ­յուն­նե­րի ֆո­նին` կին ար­ձա­կա­գիր­ներն ի­րենց պատմ­վածք­նե­րում ձգտում էին ար­ծար­ծել ի­րան­ցի կնոջ ինք­նութ­յանն ու ազ­գա­յին հո­գե­կերտ­ված­քին, հա­սա­րա­կութ­յու­նում տե­ղին ու դե­րին առնչ­վող հար­ցեր, ինչ­պես նաև վե­րա­բա­ցա­հայտ­ման այս դե­գե­րում­նե­րը հա­մադ­րել՝ կնո­ջը կա­րե­լի­նե­րի ու ան­կա­րե­լի­նե­րի շղթա­նե­րի շղար­շով կաշ­կան­դած հայ­րիշ­խա­նա­կան հա­սա­րա­կութ­յան քննա­դա­տութ­յամբ: Հենց այս ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում է, որ կին գրող­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում քա­նա­կա­կան ու ո­րա­կա­կան կտրուկ ա­ճի մի­տում է նկատ­վում, և ն­րանց պատմ­վածք­նե­րը կա­մաց-կա­մաց վե­րած­վում են ար­ձա­կի ան­կախ ուղ­ղութ­յան: Կին հայտ­նի ար­ձա­կա­գիր­նե­րի ա­վագ սերն­դի կող­քին, վեր­ջին եր­կու տաս­նամ­յա­կում կտրուկ ա­ճել է նոր սերն­դի ար­ձա­կա­գիր­նե­րի և ո­րակ­յալ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի թի­վը:
Ըստ վեր­լու­ծա­բան­նե­րի` ինն­սու­նա­կան թվա­կան­նե­րը թե՛ սո­ցիա­լա­կան, թե՛ գրա­կան ա­ռու­մով հա­սա­րա­կութ­յու­նում ի­րան­ցի կա­նանց կա­յաց­ման պատ­մութ­յան լու­սա­վոր ժա­մա­նա­կաշր­ջան է հա­մար­վում, մի շրջան, երբ ա­մե­նից շատ ենք հան­դի­պում տար­բեր ո­լորտ­նե­րում կա­նանց ի­րա­վունք­նե­րի ի­րաց­ման և հա­սա­րա­կութ­յան մեջ նրանց կա­յաց­ման ու դիր­քե­րի ամ­րապնդ­ման հա­մար ջան­քեր գոր­ծա­դրող կին ակ­տի­վիստ­նե­րին, մի բան, որն ի­րան­ցի կին գրող­նե­րի գոր­ծու­նեութ­յան վրա ևս­ ան­մի­ջա­կան ազ­դե­ցութ­յուն ու­նի։ Հենց սրա­նով է պայ­մա­նա­վոր­ված, որ այս տաս­նամ­յա­կում կա­նանց ի­րա­վունք­նե­րը, նրանց դերն ու կշի­ռը՝ տար­բեր քա­ղա­քա­կան ու հա­սա­րա­կա­կան աս­պա­րեզ­նե­րում, ա­ռա­վել հա­ճախ է կին գրող­նե­րի բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րի ու պատմ­վածք­նե­րի սյու­ժե­տա­յին ա­ռանց­քը կազ­մում՝ զարկ տա­լով մնա­յուն գրա­կան գոր­ծե­րի կտրուկ ա­ճին։ Այս մի­տու­մը հան­գեց­րել է նրան, որ ի­րան­ցի կին գրող­նե­րի վե­րոնշ­յալ խումբն իր ու­րույն և կա­յուն տե­ղը գրա­վի պար­սից գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նութ­յան սրտում, և­ ի­րենց նոր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի հա­մար ընտ­րե­լով պատմ­ված­քի նոր կա­ղա­պար­ներ՝ գրա­կա­նութ­յան ա­րա­հե­տով ա­ռա­վել ինք­նավս­տահ ու հա­մա­քայլ եր­թով հա­մըն­թաց ըն­թա­նան տղա­մարդ գրող­նե­րին:
Ե­թե նա­խա­հե­ղա­փո­խա­կան գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նութ­յան մեջ կի­նը հիմ­նա­կա­նում ըն­կալ­վում և հան­դի­պում էր իբրև հայտ­նի վի­պա­սան­նե­րի պատմ­վածք­նե­րի բա­ցա­սա­կան հե­րոս, ա­պա Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նա­կից հե­տո գրա­կան աս­պա­րեզ մտած աշ­խա­տա­սեր ու ստեղ­ծա­րար գրող­նե­րի ջան­քե­րով ի­րան­ցի կա­նայք, վե­րագտ­նե­լով ի­րենց ի­րա­կան, բարձր ար­ժեքն ու կեր­պա­րան­քը պատմ­վածք­նե­րում, ըն­թեր­ցա­սեր­նե­րին սկսե­ցին ներ­կա­յաց­վել ի­րենց հա­տուկ՝ ի­րա­կան, վեհ ու բարձր ար­ժեք­նե­րով օժտ­ված, և­ ինչ­պես լա­վա­գույնս կա­նանց բնու­թագ­րել է ԻԻՀ հիմ­նա­դի­րը. «Տ­ղա­մար­դը երկ­նա­յին ար­քա­յութ­յուն է համ­բարձ­վում կնոջ փե­շից»։
Այս փու­լում ի­րա­նա­կան գրա­կա­նութ­յու­նում լա­վա­գույն ար­տա­ցո­լան­քը գտավ նաև մեկ այլ՝ կա­նանց հիմ­նա­րար ի­րա­վունք­նե­րի պաշտ­պա­նութ­յա­նը ա­ջակ­ցե­լու թե­ման: Հայտն­վե­լով պատ­մա­կան այս շրջա­նում՝ ստեղ­ծա­գործ կին ար­ձա­կա­գիր­նե­րը կենտ­րո­նա­կան կեր­պար դարձ­րե­ցին կնո­ջը՝ գրա­կա­նութ­յան ա­ռանց­քա­յին թե­մա­յի վե­րա­ծե­լով նրան: Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յու­նից հե­տո կա­նայք փայ­լել են ի­րա­նա­կան գրա­կա­նութ­յան տար­բեր ժան­րե­րում՝ բա­զում ար­ժե­քա­վոր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­ներ հանձ­նե­լով Ի­րա­նի քմա­հաճ, գրա­կա­նա­սեր ըն­թեր­ցո­ղի դա­տին:
Ժա­մա­նա­կա­կից ի­րա­նա­կան պոե­զիա­յում, հատ­կա­պես վեր­ջին եր­կու տաս­նամ­յա­կում, դե­պի ի­րենց գրա­վե­լով բազ­մա­թիվ ըն­թեր­ցա­սեր­նե­րի ու­շադ­րութ­յունն ու սրտե­րը՝ ա­ռանձ­նա­հա­տուկ փայ­լով սկսե­ցին շո­ղալ նշա­նա­վոր բա­նաս­տեղ­ծու­հի­ներ։
Չ­նա­յած Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նա­կին հա­ջոր­դող ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րին պարս­կա­կան պոե­զիա­յի դա­սա­կան դպրո­ցի հետ­ևորդ այն­պի­սի բա­նաս­տեղ­ծու­հու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում, ինչ­պի­սին է Սե­փի­դեհ Քա­շա­նին, ա­ռա­վել շեշ­տադր­վում և­ ու­շադ­րութ­յուն է դարձ­վում իս­լա­մա­կան թե­մա­նե­րին` անձ­նա­զո­հութ­յանն ու նա­հա­տա­կութ­յա­նը, բայց հենց այս տա­րի­նե­րին է նաև գրա­կան երկ­նա­կա­մա­րում սկսում վառ փայ­լել Թա­հե­րեհ Սա­ֆար­զա­դե­հը, ով իր ա­վան­գարդ հա­յացք­նե­րով ու մո­տեց­մամբ ըն­թեր­ցո­ղին ներ­կա­յա­նում է իբրև «Ս­պի­տակ բա­նաս­տեղ­ծութ­յան» ա­մե­նաու­ժեղ բա­նաս­տեղ­ծու­հի­նե­րից մե­կը:
Ժա­մա­նա­կա­կից մե­թոդ­նե­րի և մո­տեց­ման այս մի­տու­մը շա­րու­նակ­վում է նաև հա­ջորդ տա­րի­նե­րին և­ աս­տի­ճա­նա­բար դառ­նում է գե­րիշ­խող ի­րան­ցի բա­նաս­տեղ­ծու­հի­նե­րի պոե­զիա­յում՝ ի հայտ բե­րե­լով ա­կա­նա­վոր նոր դեմ­քե­րի և սե­փա­կան ու­րույն ոճն ու­նե­ցող բա­նաս­տեղ­ծու­հի­նե­րի, ո­րոն­ցից կա­րե­լի է ա­ռանձ­նաց­նել Սե­դի­ղեհ Վաս­մա­ղիին, Չիս­թա Յաս­րա­բիին, Էր­ֆան Նա­զա­րա­հա­րիին և Շի­վա Ա­րաս­թու­յին: Գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նութ­յան մեջ, հատ­կա­պես 1990-ա­կան­նե­րի կե­սե­րից, հան­դի­պում ենք կին գրող­նե­րի նոր ա­լի­քի, ով­քեր աս­տի­ճա­նա­բար հա­տուկ գրա­կան հո­սանք են ստեղ­ծում պար­սից գրա­կա­նութ­յու­նում և պարզ ու հա­սու լեզ­վով պատ­մում են ի­րան­ցի կնոջ մա­սին՝ նրան պատ­կե­րե­լով իր բո­լոր խնդիր­նե­րով, ա­ռօր­յա բո­լոր մտա­հո­գութ­յուն­նե­րով ու հոգ­սե­րով:
Գու­ցե հայ ըն­թեր­ցող­նե­րի հա­մար հե­տաքր­քիր կլի­նի ի­մա­նալ, որ գրա­կա­նութ­յան այս տե­սա­կի ա­ռա­ջա­մար­տիկ ի­րա­նա­հայ հայտ­նի կին գրո­ղը Զո­յա Փիր­զադն է, ով իր՝ «Ես մա­րում եմ ճրագ­նե­րը» գրա­կան գլուխ­գոր­ծո­ցով Ի­րա­նի կա­նանց գրա­կա­նութ­յուն է ներ­մու­ծել գրա­կան նոր ժանր, ո­րը հասցրել է գտնել նաև շատ հետ­ևորդ­ներ։ Ի­հար­կե, դրանց շար­քում եր­բեմն հան­դի­պում են նաև մա­կե­րե­սա­յին և գ­րա­կան ար­ժեք չներ­կա­յաց­նող կրկնօ­րի­նա­կում­ներ:
Այս ժան­րից զատ, ո­րը տա­րի­ներ շա­րու­նակ վե­րած­վել էր ի­րան­ցի կին գրող­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում գե­րիշ­խող ժան­րի, ի­րան­ցի կին գրող­նե­րի շրջա­նում ձևա­վոր­վեց բո­ղո­քի ու քննդա­տութ­յան գրա­կա­նութ­յու­նը, ո­րը, մե­րօր­յա Ի­րա­նի քա­ղա­քա­կան ու սո­ցիա­լա­կան խնդիր­նե­րը հա­մա­պար­փակ վեր­լու­ծութ­յան են­թար­կե­լով, քննա­դա­տում է հա­սա­րա­կութ­յու­նում հան­դի­պող Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հիմ­նա­կան գա­ղա­փար­նե­րին հա­վա­տա­րիմ չմնա­լու և դ­րանց ու­շադ­րութ­յուն չդարձ­նե­լու ա­րա­տա­վոր եր­ևույթ­նե­րը:
Մե­րօր­յա Ի­րա­նում այս ժան­րով ստեղ­ծա­գոր­ծող­նե­րից ո­մանք ու­նեն ըն­թեր­ցող­նե­րի մեծ բա­նակ, իսկ ա­մե­նա­հա­ջող­նե­րից և­ ա­մե­նա­շա­տը ըն­թերց­վող­նե­րից է հա­մար­վում Բել­ղեիս Սո­լեի­մա­նին:
Բա­նահ­յու­սութ­յա­նը մոտ կանգ­նած ու հա­սա­րա­կա­կան տար­բեր խա­վե­րի հա­մակ­րան­քը վա­յե­լող գրա­կա­նութ­յան աս­պա­րե­զում ևս կին գրող­նե­րը մեծ հա­ջո­ղութ­յուն­ներ են գրան­ցել, ո­րոն­ցից ա­մե­նա­հայտ­նին Ֆաթ­թա­նեհ Հաջ Սեյ­յեդ Ջա­վա­դին է, ում «Ար­ևա­ծա­գի զարթ­խու­մը-խու­մա­րը» Ի­րա­նի ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նութ­յան ա­մե­նա­վա­ճառ­վող պատմ­վածք­նե­րից է հա­մար­վում:
Ամ­փո­փե­լով կա­րե­լի է փաս­տել, որ Ի­րա­նի Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նա­կից հե­տո ի­րան­ցի կա­նայք, քաջ գի­տակ­ցե­լով ու ճիշտ ըմբռնե­լով հա­սա­րա­կութ­յու­նում առ­կա ի­րո­ղութ­յուն­նե­րը, մշա­կու­թա­յին և սո­ցիա­լա­կան այլ ո­լորտ­նե­րին զու­գա­հեռ, գրա­կա­նութ­յան մեջ ևս­ ու­շադ­րութ­յուն դարձ­նե­լով սո­ցիա­լա­կան և մ­շա­կու­թա­յին զար­գաց­ման հար­ցում կնոջ կար­ևոր և կա­ռու­ցո­ղա­կան դե­րին, մեծ և­ արդ­յու­նա­վետ քայ­լեր ձեռ­նար­կե­ցին՝ մշա­կույ­թի ան­ծայ­րա­ծիր դաշ­տում ի­րենց հա­մա­տա­րած ներ­կա­յութ­յու­նը ա­պա­հո­վե­լու՝ փորձ ա­նե­լով ի­րենց տա­ղան­դի ու գրչի ու­ժով ներ­կա­յաց­նել և գտնել կնո­ջը հու­զող բո­լոր հար­ցե­րի պա­տաս­խան­նե­րը:
Դա­սա­կան, ա­վան­դա­կան պոե­զիա­յից մինչև պոե­զիա­յի ա­մե­նա­ժա­մա­նա­կա­կից ու ա­վան­գարդ մե­թոդ­նե­րը և խո­հա­փի­լի­սո­փա­յա­կան լուրջ թե­մա­ներ ար­ծար­ծող, խորն ու ժա­մա­նա­կա­կից գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նութ­յու­նից մինչև լայն լսա­րան ու­նե­ցող և մեծ ժո­ղովր­դա­կա­նութ­յուն վա­յե­լող բա­նահ­յու­սութ­յան մո­տե­ցող մատ­չե­լի գրա­կա­նութ­յու­նում, ար­ժա­նի տեղ զբա­ղեց­նե­լու ճա­նա­պար­հին, կա­նայք սե­փա­կան նե­րու­ժի ինք­նա­բա­ցա­հայտ­ման մեծ ու­ղի են ան­ցել, ինչն էլ հան­գեց­րել է այն պարզ ճշմար­տութ­յան գի­տակց­մա­նը, որ կա­նայք ոչ թե կի­սա­բա­ցա­կա և լու­սանց­քում մնա­ցած են­թա­կա սեռ են, այլ տղա­մարդ­կանց կող­քին՝ հա­մար­ժեք ու հա­մըն­թաց, Ի­րա­նի հա­սա­րա­կութ­յան ճա­կա­տագ­րի ո­րո­շիչ բա­ղադ­րի­չը և­ ազ­դե­ցիկ մա­սը: Եվ հենց Ի­րա­նի Իս­լա­մա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան հաղ­թա­նակն է ա­նու­րա­նա­լի դեր խա­ղա­ցել ի­րան­ցի կա­նանց սե­փա­կան ար­ժե­քի վե­հութ­յան ըմբռն­ման գոր­ծում:

Թարգ­մա­նիչ՝
Ար­մի­նա ՍԱՐԳՍՅԱՆ