Սա հռետորական հարց չէ. սա այսօրվա հումանիտար մտածողության առջև ծառացած խնդիրներից է: Ընդհանրապես, հումանիտար մտածողության որոշակի ճգնաժամ է ուրվագծվում մեր օրերում. գրականագիտության խնդիրը այդ ճգնաժամի արտահայտություններից մեկն է։ Սա նաև հեղինակի առջև ծառացած միանգամայն գործնական հարց է՝ արժե՞ արդյոք գրականագիտական հարցերին նվիրված ժողովածուն հրատարակելը:
Բնական և ճշգրիտ գիտությունների թռիչքաձև զարգացումը փոխեց մարդկության զարգացման ընթացքը և, որ գուցե ավելի կարևոր է, մարդկության և անհատների աշխարհայացքը: Տեխնիկան (իր ամենատարբեր դրսևորումներով) այնպիսի տեղ գրավեց մարդկանց կյանքում, որ մարդկության զարգացման ամբողջ ընթացքում չէր ունեցել: Այսօրվա մարդու կյանքը անչափելիորեն տարբեր է ընդամենը մի 40-50 տարի առաջվա կյանքից: Ժամանակակից մարդը մի քայլ անգամ չի կարող գցել առանց ձեռքի հեռախոսի (ձեռքի համակարգչի), ավտոմեքենայի և այլ և այլ գաջետների (այս բառի տարածվածությունն ինքնին շատ բնութագրական է մեր ժամանակին): Էլեկտրոնային կապի միջոցները և տիեզերագնացության հաջողությունները, Լուսնի և Մարսի վրա տիեզերական սարքեր իջեցնելը, բնական գիտությունների թռիչքաձև զարգացումները խորապես ազդում են մարդկային հոգեբանության վրա:
Բայց այս փոփոխությունները կարող են մակերեսային թվալ այն փոփոխությունների համեմատությամբ, որոնք ներկայացնում է հրեա պատմաբան Հարարին իր «21 դաս քսանմեկերորդ դարի մարդկանց համար» գրքում. բիոտեխնոլոգիաները, բիոքիմիայի հաջողությունները հնարավորություն են տալիս կառավարել մարդկանց հոգեկան պրոցեսները, հետևելով այն բիոքիմիական պրոցեսներին, որոնք առաջացնում են մարդկանց տարատեսակ հույզերը:
Այս փոփոխությունները կարծես թե արժեզրկում են հումանիտար գիտությունները, մասնավորապես՝ գրականագիտությունը: Մարդիկ ժամանակ ու ցանկություն չունեն վերլուծելու մանավանդ դասական գրականության երկերը, որոնք երբեմն այնքան հեռու են թվում մեզնից. ժամանակակից գրականությունն էլ ավելի ու ավելի է վերածվում ռեբուսների հավաքածուի, իսկ դասական պոեզիայի և արձակի գործերը այնքան հին են թվում և միամիտ: Գայթակղությունը մեծ է հարց տալու՝ ի՞նչ է տալու Թումանյանի պարզ ու այնքան առօրեական թվացող գրականությունը այսօրվա մարդուն, որը, պատկերավոր ասած, պատրաստ է «քանդել և հավաքել» մարդու ուղեղը, սիրտը, զգացմունքների ծննդյան մեխանիզմները: Կամ այսօրվա մարդուն՝ տարիքով թե երիտասարդ, պետք է հուզի՞ Թումանյանի քառյակը վիրավոր թռչունի մասին, որը թռչում է «միշտ իր մտքում՝ թևը արնոտ ու մոլոր»: Խնդիրն այն չէ, որ այդ զգացմունքները պարզունակ կամ հնացած են թվում այսօրվա մարդուն: Իրողությունն այն է, որ մարդու հոգում տեղ չի մնում նման զգացմունքների համար: Եվ զգացմունքն ընդհանրապես ինքը հարմա՞ր է այսօրվա մարդուն…
Այս իրականությունը միանգամայն տեղին է դարձնում այն հարցը, որը դրվել է վերնագրում: Բայց այդ հարցը ծնում է մի ավելի մեծ հարց՝ ի՞նչ է կատարվում մարդու մեջ, նրա հոգում բոլոր այդ արմատական փոփոխությունների ազդեցության տակ: Ժամանակակից մարդը հասկանո՞ւմ է իրեն, ճանաչո՞ւմ է իրեն: Կարող է սրան հետևել մեկ ուրիշ հարց՝ այդքան կարևո՞ր է, որ մարդը ճանաչի, ուսումնասիրի իրեն: Առանց այն էլ նրա համար այնքան կարևոր կիրառական գիտելիքները օր օրի, ժամ առ ժամ աճում են, թող նա օգտվի այդ գիտելիքներից և լավացնի իր կյանքը:
Բայց խնդիրն հենց այստեղ է՝ գիտելիքների ավելի ու ավելի արագացող ընդլայնումը, սլացքը դեպի նորանոր հորիզոններ: Անվերջ տարածություններ են գիտության առջև, և պետք է վազել, առաջ վազել այդ տարածություններով… Մինչև ո՞ւր: Այս հարցը այլևս չի դրվում: Մենք չգիտենք՝ մինչև ուր: Այլևս մենք չենք առաջնորդում գիտությունն ու տեխնիկան: Նրանք են առաջնորդում մեզ, ուղղություն և արագություն թելադրում մեզ: Հնարավոր չէ՞ մտածել, որ այդ տարածությունները մի տեղ կվերջանան, մեր առջև կբացվի անդունդը, բայց մենք արդեն չենք կարողանա կանգ առնել: Մեզ վարող գիտությունն ու տեխնիկան չեն սիրում կանգ առնել…
Շատ հոռետեսական պատկեր է: Գուցե այստեղ չափազանցություն կա: Բայց մարդկության այդ խելահեղ վազքի տպավորությունը իմ մեջ շատ ուժեղ է: Մենք այլևս չգիտենք՝ ինչ ենք ուզում, ինչի ենք ձգտում: Մարդը խեղճանում է:
Թվում է, թե այս մթնոլորտում մարդկության միտքը պետք է փորձեր մի պահ հանգստանալ և նայել իրեն՝ մարդկությանը: Բայց հակառակն է տեղի ունենում՝ ինչքան արագանում է իմ հիշած վազքը, այնքան հումանիտար մտածողությունը՝ մարդկային մտքի այն բնագավառը, որ հենց մարդու մասին է, ավելի է խեղճանում, թուլանում, դարձյալ միտելով դեպի կիրառականության փրկարար ափերը: Եթե կիրառական չէ, ինչի՞ է պետք, երբ տեխնիկան ու ճշգրիտ գիտելիքները մարդուն այնքան գործիքներ են տալիս:
Այս բոլոր հարցերը կարող են թվալ զայրացած գրականագետի, պատմաբանի կամ մեկ ուրիշի դժգոհության բռնկում: Բայց դրանք բոլորը ծնվում են այսօրվա իրականությունից, և ոչ թե մեկ, այլ տարբեր երկրներում: Հումանիտար գիտելիքի և մտածողության ճգնաժամը առնվազն համաեվրոպական խնդիր է: Ես, անշուշտ, չեմ պնդում, որ հումանիտար գիտությունները նվաճումներ չունեն ներկա ժամանակներում: Միայն Ումբերտո Էկոյի կյանքն ու գործը բավական են այդպիսի ժխտողականությունը մերժելու համար: Բայց երբ դիմում ենք մարդկային մտքի զարգացման գլխավոր ուղղություններին, անմիջապես աչքի է ընկնում գիտելիքների ոչ հումանիտար բնագավառի աներևակայելի արագ զարգացումը և հումանիտար բնագավառի տեղապտույտն ու մանրաթեմայնությունը: Չի դրվում գլխավոր հարցը՝ ի՞նչ է կատարվում մարդու հոգում ու հարաբերություններում այսօր: Ի՞նչ է կամ ո՞վ է մարդն առհասարակ: Ինչպե՞ս է մարդը փոխվել անցած հազարավոր տարիների ընթացքում և կամ փոխվե՞լ է իրապես:
Այդ բոլոր հարցերը անխուսափելիորեն բերում են հաջորդ հարցին՝ պե՞տք են արվեստն ու գրականությունը այսօր: Անցած, հնացած բաներ չե՞ն դրանք:
Խնդիրն այնպես է դրվում, որ ամեն ինչին նայում ենք մի տեսակետից՝ մարդն ինչքա՞ն է հարմարվում տեխնիկայի այսօրվա զարգացմանը: Մենք միշտ հավատացել ենք, որ գիտությունն ու տեխնիկան զարգանում են մարդուն ծառայելու համար: Մարդն ինքը անխուսափելիորեն փոխվում է գիտատեխնիկական զարգացման ազդեցությամբ: Բայց կա ավելի արմատական փոփոխությունը՝ հիմա կարծես թե մարդն է սկսում ծառայել գիտությանը: Զարգացումը այնքան տպավորիչ է և այնքան պարտադրող, որ մենք չենք կարող կտրվել դրանից և մի քիչ մտածել մեր մասին: Հարարիի գիրքը, որը վերջին տարիների ամենակարդացված գրքերի թվում է և մի շարք արժանիքներ ունի, զարմանալիորեն չի հասնում բուն մարդու խնդրին: Նա այնքան հստակ և տպավորիչ է ներկայացնում հատկապես բիոքիմիայի և էլեկտրոնիկայի նվաճումները, որ սկսում ես մտածել՝ մարդն իբրև տեսակ կպահպանվի՞: Եվ հետաքրքրականն այն է, որ թեև Հարարին հենց հումանիտար բնագավառի մասնագետ է՝ պատմաբան, մարդն այնպես էլ չի դառնում նրա խորհրդածությունների կենտրոն: Ոչ մի անգամ չի դրվում հարցը՝ մարդն ի վիճակի՞ է զսպելու, դանդաղեցնելու, ի վերջո, ճշգրտելու այս կատաղի վազքը դեպի անդունդ: Արդյոք մենք գիտակցո՞ւմ ենք այնքան հստակ, ինչքան գոնե Վերածննդից հետո, որ մարդն է այս մշակույթն ստեղծել, մարդն է երկրագունդը դարձրել այսքան հարմարավետ իր բնակության համար, ոչ ոք նրան չի նվիրել պատրաստ երկիր: Եվ վերջապես մարդն է ստեղծել այդ զարմանալի գիտություններն ու տեխնիկան՝ իր կարիքներից ելնելով: Եվ ամենակարևորը՝ մարդն է, որ արժևորում է կյանքը: Գուցե դա մարդկային եսասիրություն է՝ պնդել, որ տիեզերքի կենտրոնը մարդն է. բայց դա իրոք այդպես է: Մեզ շրջապատող այդքան գեղեցիկ բնությունը, այդքան սիրելի և ոչ սիրելի կենդանիները արժեք ունեն միայն մարդկային զգացողության, գնահատականի շնորհիվ: Միայն մարդն է լիարժեք վայելում կյանքի գեղեցկությունը: Բուն գեղեցկության իրողությունը գոյություն ունի միայն մարդու շնորհիվ: Բանականությունն ու գիտակցությունն են ստեղծել այդ՝ մարդու համար այնքան կարևոր կատեգորիան: Եվ վերջապես, գոնե մինչև այժմ, գիտության և տեխնիկայի նվաճումները գնահատվել են մարդուն նրանց մատուցած ծառայությունների համար, դրանց օգտակարության չափով:
Այս բոլորից հետևում է, որ մարդը պետք է լինի մարդկային մտքի ուշադրության կենտրոնում: Մարդու միտքը պետք է սևեռված լինի մարդուն, նրա ոչ միայն և ոչ այնքան մարմնին, որքան մարդու հոգուն, այն հսկայական բնագավառին, որն անվանում ենք հոգևոր աշխարհ: Մի անգամ անեմ անհրաժեշտ վերապահումը այն մասին, որ սա ամենևին չի նշանակում մարդու միտքը կտրել գիտական և տեխնիկական խնդիրներից: Դա անհնար է: Բայց մարդուն ստիպել միշտ մտածել իր հոգու և մարմնի, իր կարիքների, իր բուն գոյության մասին: Եթե մարդու միտքը լարված աշխատի նաև այս ուղղությամբ և ոչ միայն նորանոր տեխնոլոգիաների, դրանց զարգացման ուղղությամբ, նա երևի շատ ճշմարտություններ կհասկանա ի՛ր մասին, իր ապագայի մասին, այն մասին, որ այս երկրագնդում ինքը կարո՞ղ է գոյատևել: Գիտության և տեխնիկայի զարգացումները իրեն ավելի վնա՞ս, թե՞ օգուտ են բերում, իրեն առաջնորդում են դեպի անդո՞ւնդ, թե՞ դեպի «լուսավոր հեռուներ»: Մենք հասել ենք մի վիճակի, երբ ոչ շատ ժամանակ առաջ հետադիմություն թվացող այս հարցերը ծառանում են մեր առաջ առանց որևէ ոչնչացնող պիտակի: Խնդիրն այն չէ, որ փոխվի մեր վերաբերմունքը գիտության հանդեպ: Պետք է փոխվի մեր վերաբերմունքը մեր իսկ հանդեպ:
Այս մտորումների ընթացքում երկու դժվարագույն հարցեր են ծագում: Ի վերջո գիտության և տեխնիկայի այս սլացքի սկիզբը հենց մարդու մեջ է, աշխարհի բոլոր գաղտնիքները վերծանելու մարդկային անհագուրդ կրքի մեջ է: Այդ կիրքը մարդուն ուղեկցում է անհիշելի ժամանակներից, այն ծնվել է մարդու հետ միասին՝ իբրև նրա կենսաբանական տեսակի կարևորագույն հատկանիշներից մեկը: Այդ կիրքը որևէ արգելք չի ընդունում: Եվ այդ կիրքն է մինչև այսօր եղել քաղաքակրթության մեծագույն նվաճումների արմատը: Կարո՞ղ է մարդկությունը զսպել այդ կիրքը: Պե՞տք է զսպել այդ կիրքը: Երկու հարցերն էլ առայժմ պատասխան չունեն: Հայտնագործության ուրախությունը, հաճույքը մարդու մեծագույն հաճույքներից մեկն է: Այս կետում դեռ կարելի է համաձայնության գալ: Անհնար է մարդուն զրկել այդ հաճույքից, ինչպես անհնար է սոված կենդանուն զրկել ուտելու անհաղթելի ցանկությունից:
Բայց միաժամանակ մենք ավելի ու ավելի հստակ ենք տեսնում գիտության (և տեխնիկայի) հետագա թռիչքների վտանգները: Դեռ երբ նոր էին ստեղծվել ատոմային, հետո միջուկային ռումբերը, արդեն ծագեց վտանգի հստակ զգացողությունը: Բայց ռումբերի ստեղծումից հետո անցած տասնամյակներում գիտությունը այնպիսի հայտնագործություններ արեց, որ հարցական էին դնում բուն կյանքի, բուն մարդու գոյությունը: Կարո՞ղ է այս իրողությունը ստիպել մարդկությանը կանգ առնել: Գոնե մի պահ: Ես պատասխան չունեմ այս հարցին: Մարդկությունն ի վիճակի՞ է փրկել ինքն իրեն: Մարդկությունը, իբրև հավաքական ամբողջություն, ընդունա՞կ է իմաստավորելու այս ճակատագրական իրողությունը:
Այս կետում մենք արդեն պետք է հարց դնենք հումանիտար մտածողության, հումանիտար գիտելիքի տեղի և անհրաժեշտության մասին մեր գիտելիքների համակարգում: Բայց կա՞ այդպիսի հարց: Մենք սովորել ենք, որ կա գիտելիքների մի ամբողջ բնագավառ, որը վերաբերում է մարդուն: Այդ բնագավառում աշխատել են մեծ գիտնականներ, հզոր ինտելեկտի տեր մարդիկ: Բայց այսօրվա իրականությունը այլ բան է վկայում: Հումանիտար միտքը կորցնում է իր ազդեցությունը մարդու և հասարակության զարգացման վրա: Ճշգրիտ և տեխնիկական մտածողությունը սկսում է անբաժանելիորեն իշխել հասարակության վրա: Այն, որ համալսարաններում շարունակում են դասավանդել հումանիտար առարկաներ, պատրաստել մասնագետներ դրանց գծով, քիչ բան է նշանակում: Հումանիտար գիտություններն իրենք վերածվում են կիրառական գիտելիքների հավաքածուի: Մարդու մտածողությունն ինքնին կորցնում է իր հումանիտար արմատները, մարդու էության, մարդկային հասարակության մասին ընդհանրացումներ անելու, այսինքն՝ դրանք հասկանալու ձգտումը և ընդունակությունը:
***
Ես մտածում եմ գրականագիտության մասին ահա այս համատեքստում: Մի կողմից, հասկանում եմ, որ այս գիրքը մեր օրերում կարող է արժանանալ ընդամենը մի քանի տասնյակ մասնագետների և, գուցե մի քիչ ավելի, բանասեր ուսանողների ուշադրությանը, բայց, մյուս կողմից, չեմ կարող ինձ թույլ տալ մասնակից լինել, թեկուզ պասսիվ, գրականագիտության աստիճանական մահացմանը:
Ինչո՞ւ չպետք է գրականագիտությունը մահանա: Այս հարցը ենթադրում է մեկ ուրիշ՝ ավելի ընդհանուր հարց, թե գրականությունը (ինչպես և մյուս արվեստները) գիտության այսպիսի զարգացման պայմաններում մահանալո՞ւ են կամ կարո՞ղ են պահպանել իրենց արժեքը մարդկության համար: Ինձ թվում է, այս հարցին պատասխանելն այնքան էլ հեշտ չէ: Մեր աչքի առջև պրոցեսներ են տեղի ունենում, որոնց վերջնարդյունքները մի սերնդին տեսանելի չեն: Բայց մենք տեսնում ենք, որ նորագույն ժամանակներում գրականությունն ու արվեստը համեստաբար հեռանում են դեպի մեր գոյության ետնաբակերը: 20-րդ դարի սկզբին սիրահարները իրար նվիրում էին Տերյանի բանաստեղծությունների առաջին բարալիկ գիրքը: Այսօր ուրիշ նվերներ են ասպարեզ գալիս՝ այֆոնից մինչև ավտոմեքենա: Եվ երիտասարդ մարդիկ հիմա իրենց հուզող հարցերի պատասխանները այլևս վեպերում ու բանաստեղծական ժողովածուներում կամ թատերական սրահներում չեն որոնում։ Կան ավելի ճշգրիտ ու հստակ միջոցներ, մանավանդ որ հենց հարցերի բնույթն է էականորեն փոխվել: Գրականության՝ մարդու կյանքում գրաված տեղի փոքրացման կամ անհետացման այս պայմաններում միանգամայն բնական է թվում, որ գրականագիտությունն էլ պետք է մահանա կամ գիտությունների շարքում անցնի երկրորդական – երրորդական պլան:
Իհարկե, ամեն ինչ այսքան պարզ չէ: Եթե անգամ ընդունենք, որ ընթացիկ գրականությունը կորցնում է իր դերը և անցնում հոգևոր կյանքի խուլ անկյունները, ապա, իբրև իրողություն, մնում է հազարամյակների ընթացքում ստեղծված գրականությունը, այսինքն՝ արժեքներ, որոնք վավերացվել են այդ նույն հազարամյակների և հարյուրամյակների ընթացքում և որոնք դարձել են մարդկության հոգևոր կյանքի մի կարևորագույն մասը: Դրանք շրջանցել հնարավոր չէ մարդկության պատմությունն ուսումնասիրելիս (եթե, իհարկե, մարդկությունը չհրաժարվի այդ պատմությունն ուսումնասիրելուց):
Ժամանակի ընթացքում այդ գրքերի մասին կարծիքներ են արտահայտվել, մտքեր են բախվել, և սա էլ ինքնին ձևավորել է մարդկության հոգևոր կյանքը: Բայց ամբողջ բանն այն է, որ մինչև այժմ արտահայտված կարծիքները ամենևին չեն սպառել այդ հսկայական գրադարանի հարստությունը, նոր դարերի մարդիկ շարունակում են երկխոսությունը հին հեղինակների հետ, նոր կարծիքներ են արտահայտում, ընդունում ու մերժում են այդ անվերջ հատորները: Մեր օրերում պիտի շարունակվի՞ այդ երկխոսությունը, արժեքների ընդունումն ու մերժումը: Մի քանի տասնամյակ առաջ այդ հարցերին առանց տատանվելու դրական պատասխան կտրվեր: Եվ գրականագիտությունը չէր ափսոսա իր ջանքերը այդ ուղղությամբ: Այսօր կասկածներ են առաջանում: Պե՞տք է մենք շարունակենք մեր ջանքերը դասական գրականության ուսումնասիրության ուղղությամբ, թե՞ արդեն ամեն ինչ ասված է, ավարտված է, փակված է:
Ոչինչ ավարտված չէ: Ժամանակակից մարդը իր հարցերն ունի դասականներին՝ անտիկ էպիկական պոեմներից սկսած մինչև 19-20-րդ դարերի հեղինակները: Հենց այդ հարցերը դադարեն գոյություն ունենալուց՝ կմեռնի և՛ այդ ահռելի գրադարանը, և՛ մարդու հոգին: Քանի դեռ մարդը մտածում է աշխարհի և իր մասին, այդ հսկայական գրադարանը անսպառ և անփոխարինելի է:
Բայց մեր օրերում մարդը փորձո՞ւմ է և կարողանո՞ւմ է մտածել իր մասին: Այն բոլոր խնդիրները, որոնց մասին խոսվեց վերևում, բերում են մի եզրակացության, որ մարդկությունը կորցնում է հետաքրքրությունը իր իսկ հանդեպ: Ավելին՝ նա կորցնում է իր հետաքրքրությունը մտածելու, առօրյա կոնկրետ խնդիրներից բարձրանալու հանդեպ: Նա միտում է դառնալ մեքենայական աշխարհի մասնիկներից մեկը: Գրականագիտությունը փորձում է այս կործանիչ գործընթացի դեմն առնել: Երկխոսությունը մեռած և կենդանի հեղինակների հետ վերաբերում է մարդու էությանը, նրա հոգևոր աշխարհին:
Ընդ որում, չպետք է մտածել, որ այդ հազարավոր հատորները վարվեցողության դասագրքեր են, որտեղից մենք պետք է սովորենք ինչ անել կամ ինչ չանել, այսպես անել, այնպես անել: Դա շատ պարզունակ մոտեցում է գրականությանն ու գրականագիտությանը: Այդ հատորները մեզ օգնում են հասկանալ մարդկությանը, նրա պատմությունը, եթե կուզեք՝ նրա էությունը: Հասկանալու այս հրամայականը ծնվել է մարդու հետ և գործում է բոլոր գիտություններում: Բայց հասկանալը այլ է տեխնիկական, բնական գիտություններում, այլ՝ հումանիտար գիտություններում: Բնական գիտությունները ձգտում են ճշգրիտ և վերջնական ձևակերպումների (որոնք, ի վերջո, ծնում են մարդկանց անհրաժեշտ նյութական առարկաներ): Հումանիտար գիտությունները, այդ թվում և գրականագիտությունը, հավակնություն չեն կարող ունենալ այդպիսի ձևակերպումների, որոնք բնական գիտություններում ի վերջո հանգում են մաթեմատիկական բանաձևերի: Հումանիտար մտածողի եզրակացությունները երբեք այնքան ճշգրիտ չեն լինի, ինչքան Էյնշտեյնի բանաձևերը, և միշտ վիճելի են լինելու (վիճելիությունը ոչ թե նրանց թերությունն է, այլ նրանց գոյության միակ ձևը): Դա գալիս է հումանիտար գիտությունների գլխավոր առարկայից՝ մարդուց, որը երբեք հավասար չէ ինքն իրեն, միշտ հոսող ու փոփոխվող է: Հասկանալը այս դեպքում իսկապես անվերջ պրոցես է ոչ միայն իր ամբողջության մեջ, այլև ամեն առանձին դեպքում: Նապոլեոնի անձը միշտ կլինի պատմաբանների, գրողների, հոգեբանների անվերջ վեճերի առարկան, և չպետք է սպասել որևէ գիտության վերջնական վճռի նրա անհատականության մասին: Կարող են ճշգրտել այսինչ կամ այնինչ ճակատամարտի օրը, մասնակիցների թիվը, նույնիսկ՝ հաղթանակ է եղել այդ ճակատամարտը, թե պարտություն, բայց ի վերջո ո՞վ էր Նապոլեոնը՝ մարդ, որն իր փառասիրությանը հագուրդ տալու համար հարյուրհազարավոր կյանքե՞ր խորտակեց, թե՞ հանճարեղ գործիչ, ով փոխեց Եվրոպայի զարգացման ընթացքը: Այս հարցը երբեք վերջնական պատասխան չի ստանա: Բայց մենք միշտ փորձելու ենք, ձգտելու ենք հասկանալ դա, ստանալ այդ հարցի պատասխանը: Ե՛վ Նապոլեոնի էությունը, և՛ մեր անվերջ հետաքրքրությունը մեզ շատ բան են տալիս՝ մարդու և աշխարհի մասին ինչ-որ բան հասկանալու համար, և դա է ամենամեծ նվաճումը, որը մարդուն սպասում է այս բնագավառում:
Իրավունք ունենք ասելու, որ գրականությունը բոլոր ժամանակներում եղել է տվյալ ժողովրդի, տվյալ հասարակության մտքերի, տրամադրությունների, վիճակի ամենահուսալի և վստահելի դրսևորումներից մեկը: Եթե այս բոլորը հետաքրքրում են ժամանակակից մարդուն, ապա գրականագիտությունը պետք է իր տեղն ունենա գիտությունների շարքում՝ իբրև հումանիտար մտքի (humanities) բաղադրիչներից մեկը:
Ընդ որում, պետք է ճիշտ հասկանալ գրականագիտության նպատակն ու առանձնահատկությունները: Շատ հաճախ գրականագիտությունը շփոթում են ընթացիկ գրական պրոցեսում կատարվող վերլուծությունների ու գնահատականների, այսինքն՝ գրական քննադատության հետ: Մտածում են, որ գրականագիտությունը պետք է պրոպագանդի իր ժամանակի գրականությունը: Հնարավոր է, այստեղ որոշ ճշմարտություն կա: Պատ չկա գրական քննադատության և գրականագիտության միջև: Բայց միշտ պետք է նկատի առնել գրականագիտության այն գլխավոր նպատակը, որի մասին խոսեցի վերևում՝ վերլուծել և հասկանալ մշակույթի այն հզոր շերտը, որն ստեղծվել է իբրև գրականություն մարդկության պատմության ողջ ընթացքում: Այս գործընթացում գրականագիտությունը պետք է դիմի նաև տվյալ ժամանակահատվածում ստեղծվող գրականությանը:
Իհարկե, գրականագիտությունը պետք է հրաժարվի որոշ վատ սովորություններից՝ կղզիանալ այս կամ այն գրողի, այս կամ այն ազգային գրականության սահմաններում, մանր հարցերի վրա շատ ճիգ ու ջանք թափել: Դատողությունները այս կամ այն մեծ գրողի կամ մեծ երկի մասին միշտ էլ հետաքրքրական կլինեն, եթե դրանք ոչ թե նկարագրություններ են կամ հիացմունքի արտահայտություններ, այլ հասկանալու ճիգի դրսևորում: Մենք շատ անգամներ գերի ենք մնում հնչած գնահատականների, որոնք ժամանակի բերումով արմատավորվել են մեր մտածողության մեջ: Բայց գրական իրողության ռեալ պատկերը մենք չենք տեսնում, չենք տեսնում այն բոլոր ակնհայտ կամ ոչ ակնհայտ կապերը, որոնք տվյալ երկը, հեղինակին, ազգային գրականությունը կապում են այլ հեղինակների, այլ գրականությունների, այլ մշակույթների հետ: Մի օրինակ, որը մասնակիորեն շոշափվում է այս գրքում՝ Չարենցի ստեղծագործությունը: Չարենցը հայ ընթերցողի հիշողության մեջ է մնում նախ և առաջ «Ես իմ անուշ Հայաստանի…» բանաստեղծությամբ, որն իսկապես հայրենասիրական քնարերգության անգերազանցելի օրինակ է: Սրանով մենք հասկանում ենք Չարենցի հայրենասիրության աստիճանը: Բայց չարենցագիտությունը հաճախ մնում է այդ բանաստեղծության գծած սահմաններում՝ «Էլի ես որբ ու արնավառ իմ Հայաստան յարն եմ սիրում»: Չեն տեսնում նույնիսկ այս բանաստեղծության ներքին հակասական ու բազմազան գույները, արյունը, վերքը, որբությունը: Այնինչ այդ ներքին հակասականությունը Չարենցի աշխարհատեսության գլխավոր արտահայտություններից մեկն էր: Այլապես նա չէր գրի այն մռայլ-ողբերգական պոեմները Հայաստանի մասին, որոնք հրապարակեց «Գիրք ճանապարհի»-ում, չէր գրի «Պատմության քառուղիներով» պոեմը՝ հայ բանաստեղծության ամենաողբերգական և ամենաուժեղ գործերից մեկը, որը չի տեղավորվում հայրենասիրության մեր պատկերացումների մեջ: Այսպիսի հայրենասիրությունը ժամանակի և չարենցյան անհատականության դրսևորումներից մեկն էր, և դա հասկանալու համար անպայման պետք է դիմել Տերյանի և Բլոկի, ուրիշների հայրենասիրական բանաստեղծություններին, չվախենալ տեսնել այն մեծ, երբեմն շատ սկզբունքային տարբերությունները, որ կան այս խնդրում Չարենցի, մի կողմից, և Թումանյանի, Իսահակյանի, Վարուժանի միջև մյուս կողմից:
Եվս մի հայ գրողի մասին. Թումանյանը երևի ամենասիրված բանաստեղծն է հայ նոր գրականության մեջ: Նրա ստեղծագործությունները և՛ մեծերի, և՛ փոքրերի համար են, և՛ գեղջուկի և՛ գիտնականի համար են: Բայց թումանյանագիտությունը կարծես խուսափում է նրան համաշխարհային-համաեվրոպական շրջագծում քննարկելուց, թեև դեռ Չարենցն էր ասել, որ նա «Հոմերի, Գյոթեի հետ նստել է քեֆի»: Թումանյանն իր գործերի «անհավակնոտության» սահմաններում քննում է մարդու էության և գոյության ամենահամամարդկային, ամենակարևոր հարցերը՝ մարդ և Աստված, մարդ և տիեզերք, մարդ և բնություն, մարդու պարտքը ուրիշների հանդեպ և այլն, և այլն, հարցեր, որ հուզել և հուզում են մտածող մարդկանց աշխարհի ամենատարբեր անկյուններում: Այդ ամենը գրվել է այն ժամանակ, երբ չկային ո՛չ այսօրվա խելագար արագությամբ զարգացող կապի ու տրանսպորտի միջոցները, ո՛չ այսօրվա արհամարհանքը մարդկային կյանքի նկատմամբ (հիմա, երբ գրում եմ այս տողերը, հաղորդեցին, որ Ամերիկայի մի քաղաքում մեկը գնդակահարել է ութ մարդու և ինքնասպանություն գործել): Բայց այդ թումանյանական հայացքը հուշում է մի քիչ ետ գնալ և տեսնել, թե մարդն ինչպես էր նայում մարդուն ու աշխարհին, և մտածել, թե որն է այսօր ամենատարածվածը՝ Թումանյանի՞ հայացքը, թե՞ ութ պատահական մարդ գնդակահարած մարդու հայացքը: Մա՞րդն է արդյոք մարդկության հոգսերի կենտրոնը, թե՞ անթիվ-անհամար խելոք մեքենաները: Թումանյանը իր քառյակներից մեկում այսպիսի տող ունի՝ «Արևմուտքի ստրուկները մեքենայի և ոսկու…»: Մարդու այս բնութագիրը հենց ժամանակակից մարդու մասին է: Բայց ինչպե՞ս է լինում, որ ընդամենը մի քանի տասնամյակ մեզանից առաջ ապրած բանաստեղծը զգում է մարդկության գլխին կախված ամենամեծ վտանգներից մեկը՝ «մեքենային և ոսկուն ստրուկ» դառնալը… Եվ այսօր մարդկության գլխավոր խնդիրներից մեկը այդ ստրկությունից փրկվելը չէ՞: Սա չէ՞ մարդկային մտքի գլխավոր խնդիրներից մեկը՝ անվերջ փնտրել այս հարցերի պատասխանները: Ի վերջո, հենց այդ փնտրտուքն է մարդուն մարդ պահում՝ փրկելով նրան մեքենայի ստրուկ դառնալուց: Գրականագիտությունը ընդամենը մարդուն օգնում է այս փնտրտուքի մեջ:
Նաև այս մտքերն էին, որ ինձ ստիպեցին մի գրքում հավաքել վերջին տարիներին իմ գրած հոդվածներն ու ուսումնասիրությունները, այն հույսով, որ դրանք թեկուզ մի փոքր կօգնեն ընթերցողին այս որոնումների մեջ կամ, ավելի ճիշտ, կհուշեն դրանց անհրաժեշտությունը:
