Կյանքում արյունն է շատ, արվեստում՝ կարմիրը։
Հ. ԱՖՅԱՆ
Կարմիրը գույն է՝ որդի, խնձորի, բոլշևիկների, արյունի ու պատերազմի, սիրո ու կրքի գույնը։
Պատերազմը պայքար է՝ ինչ-որ բան ոչնչացնելու, կործանելու, խլելու, կռիվ՝ դրանից երբևէ չհագենալու, արյունի կարմիրը տարածելու վերջ չունեցող պայքար։
Սերը զգացմունք է՝ կապվածության խորը զգացում, հակում, ձգտում, անգամ՝ պատերազմի հետ ու կողքին ապրեցնելու խլրտուք։
Վեպում այս երեք խորհրդանիշերի միահյուսումն ընթերցողի համար ստեղծում է հունց ու շաղախ՝ ծեփելով ու արարելով հերոսներին, որոնց անունները հիշվող են ու հասարակ, որոնք մեզ նման են՝ նույն միս ու արյունից, նույն հոգուց ու սրտից, որոնք սարսափում ու ատում են պատերազմը, բայց սեր են ապրում պատերազմի մեջ ու… հետո, որովհետև պատերազմի ու սիրո գույնը կարմիրն է, որովհետև բոլորն էլ «մի» պատերազմի էին մասնակցում ու մի խաղաղություն երազում։
Ընթերցողի առջև կինոժապավենի նման դանդաղընթաց, ուղղահայաց սև ու սպիտակ եզրագծերի միջով շարժվում է բալագույն ավտոբուսը՝ իր հետ տանելով պարուհի Արուսին, որը աշխարհի ու սիրո չափ սիրում է կյանքը, կյանքին գույն տվող երեխաներին, որոնցից գոնե մեկին սեփական կրծքի տակ կյանք տալու բախտին չի արժանացել։
Իսկ երեխաները շարունակում են պարել, պարում են անվերջ, անդադար, որովհետև պատերազմից առաջացած շանթածին ամպերը ցրելու միակ ձևը երեխաները գիտեն։ Իսկ դա մեծերը չեն ընդունում կամ չեն ցանկանում հասկանալ։
Շարժվում է ժապավենը։ Երևում են պատերի՝ անհամաչափ, բարակիրան ու հաստլիկ մեխերից կախված, երեխաներին պարուրած տասներեք կտավները, որոնց այտերին Արամը գրեթե ամեն օր կարմիրի թեթև երանգ է ավելացնում, որովհետև պատերազմ է, որովհետև «մարդը նկարում է ոչ թե այն, ինչը տեսնում է, այլ այն, ինչը հիշում է»։
Ժապավենը դառնում է խոսուն։ Գոգոլյան Ռևիզորն ուսերին է գցում ռուսական դպրոցի տնօրեն Լյուդմիլա Հմայակովնայի մորթե վերարկուն, որը թանկ արժե, պատերազմից էլ թանկ։
Պատերազմը զորեղ է, այն օրացույցի հերթական էջերն առանց պատռելու կարողանում է ծերացնել մարդկանց, իսկ ծերության ժամանակ «դու ամեն ինչ գիտես, բայց ոչ ոք քեզնից ոչ մի բան չի հարցնում, դրա կարիքը չունի»։
Ասում են՝ միակ ոտքը երրորդն է, որը երբեք չի ծերանում։ Ժապավենը կարողանում է տանել անգամ Ֆրունզի կորցրած ոտքին փոխարինող չժանգոտվող հենակները։ Տանում է, տանում… «Թշնամին Ֆրունզին չի կրակում, կաղ Ֆրունզը թշնամու ինչի՞ն է պետք», թշնամուն գյուղն է պետք։
Ժապավենը սկսում է պայծառանալ՝ Շուշանի անուշ երգերի ու աճեցրած ծաղիկների համը զգալով։ «Շուշանի արտասուքը սպառվել է։ Աչքերի տակ պեպեններ են դուրս եկել, քիթը մեծացել է, թշերը քաշվել են, բայց Շուշանը էլի երգում է, եթե չի երգում, ուրեմն աղոթում է»։ Աղոթում է աչքերը բաց. «պատերազմ տեսած մարդն ամենաշատը վախենում է աչքերը փակելուց»։ Բայց մեկ է, հրանոթները շարունակում են չգրանցված արագությամբ դատարկել իրենց արկախեղդ ու տռզած որովայնները։
Ժապավենն ազգություն չի ճանաչում, ժապավենը կքել է միմյանց պետությունների եզրագծած սահմաններից փախչող Լեյլայի ու Վահագնի՝ պատանեկան կյանքի ծնունդ առած սերը, սեփական արյունի չորությունից կծկված դիերը։ Ժապավենի վրա հումանիզմ է քսվում, կամ՝ ջնջվում առհավետ։ Ու «թող ոչ մեկը չիմանա, որ պատերազմի ժամանակ սերը մեռնում է»։
Ժապավենին ապրում են մյուս հերոսները ևս։ Ու (երևի թե) չես էլ կարողանում գուշակել՝ հեղինակը որին է ավելի շատ սիրել, որին դեռևս լիովին չարարած՝ նրա նկատմամբ կարոտ ապրել։
Ի դեպ, հերոսների մասին ընդհատումներով պատմելը ավելացրել է ընթերցողին լարված պահելու ջիղը, ինչը գրողական վարպետության լավագույն օրինակ է։
Խորն ու բազմաշերտ ասելիքը հեղինակը ներկայացրել է նաև հետաքրքիր հակադրությունների միջոցով։ Ասենք՝ «Խաբում են իմաստունները՝ գիտակցաբար, չիմաստունները՝ ակամա»։ «Եթե աշխարհը փրկողը գեղեցկությունն է, ապա մեզ կործանողը՝ հուսալքությունը»։
Հետաքրքիր են նաև հանդիպող բառախաղերը՝ «Ջահելները կա՛մ կռիվ էին փախել, կա՛մ կռվից էին փախել»։ «Մարդիկ իրար սիրում են, որ պատերազմ չլինի՞, թե՞ պատերազմ կա, որ մարդիկ իրար սիրեն»։ «Պատերազմ գնում են կա՛մ երեխաները, որ մեծանան, կա՛մ էլ հանուն երեխաների, որ մեծանան»։
Ոչ ծավալուն վեպն առանձնանում է նաև երբեմն հանդիպող միակազմ նախադասություններով (Անխոս։ Հոգնած։ Ապրած։ Կարմիր։), որոնց հեղինակը վերջակետել է ճիշտ տեղում՝ ընթերցողին տվյալ տողից դժվար հեռացնելու ու երկար խորհրդածելու պահեր պարգևելով։
Ինչ խոսք, պատերազմների մասին պետք է գրվեն միշտ, պետք է գրվեն շատ՝ այլևայլ առիթներով, տարբեր ժանրերով, բովանդակային կամ ոճական այս կամ այն յուրահատկությունները հաշվի առնելով, բայց թող այդ ամենը լինի արդեն իսկ զգացածի ու ապրածի մասին, իսկ նոր պատերազմներ թող որ երբեք չծնվեն, ու թող հայրենիքը կարմրի միմիայն կյանքի ու սիրո կենսածին հավերժության խորհուրդն ապրելով։