ՌԱԶՄԻԿ ԴԱՎՈՅԱՆ

­Ցա­վով տե­ղե­կա­ցա բա­նաս­տեղծ Ռազ­միկ Դա­վո­յա­նի մահ­վան մա­սին:
Պա­րոն Դա­վո­յա­նը ժա­մա­նա­կա­կից հայ գրա­կա­նութ­յան նշա­նա­վոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ էր, ա­վե­լի քան 40 ժո­ղո­վա­ծո­ւի և գրքե­րի հե­ղի­նակ, ում ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը տպագր­վել են նաև ար­տերկ­րի մի շարք պար­բե­րա­կան­նե­րում: Մեծ է նրա ներդ­րու­մը հայ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կա­նութ­յան զար­գաց­ման գոր­ծում:
Իմ խո­րին ցա­վակ­ցութ­յուն­ներն եմ հայտ­նում պա­րոն Դա­վո­յա­նի հա­րա­զատ­նե­րին ու գոր­ծըն­կեր­նե­րին:

ՀՀ ­Վար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շին­յա­ն

***

­Խոր ցավ եմ ապ­րում՝ իմ բազ­մա­թիվ հայ­րե­նա­կից­նե­րի հետ միա­սին սգա­լով մեր նո­րա­գույն գրա­կա­նութ­յան լա­վա­գույն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից մե­կի՝ բա­նաս­տեղծ, հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ Ռազ­միկ Դա­վո­յա­նի կո­րուս­տը։
Ռազ­միկ Դա­վո­յա­նի ստեղ­ծած գրա­կա­նութ­յունն ինք­նա­տիպ ճա­նա­պարհ է դե­պի մարդն ու մարդ­կա­յի­նը՝ ի սկզբա­նե հա­մա­հունչ լի­նե­լով ժա­մա­նա­կին և­ ի­րա­կա­նութ­յա­նը։
Ա­վե­լի քան վեց տաս­նամ­յակ նրա յու­րա­հա­տուկ ու բազ­մա­շերտ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յու­նը որ­պես պոե­զիա ու ար­ձակ, որ­պես եր­գի վե­րած­ված բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն ու հրա­պա­րա­կա­խո­սութ­յուն, որ­պես մարդ­կա­յին զգաց­մունք և քա­ղա­քա­ցիա­կան մտա­հո­գութ­յուն ու­ղեկ­ցում է մեզ։
Այն շա­րու­նա­կե­լու է այդ­պի­սին մնալ նաև հե­տա­գա ժա­մա­նակ­նե­րում, քան­զի Ռազ­միկ Դա­վո­յա­նը ստեղ­ծա­գործ ան­հատ էր ու հայ­րե­նի­քի ճա­կա­տագ­րով ապ­րող քա­ղա­քա­ցի։
Ցա­վակ­ցութ­յան և մ­խի­թա­րան­քի խոս­քերս եմ հղում Ռազ­միկ Դա­վո­յա­նի ըն­տա­նի­քին և հա­րա­զատ­նե­րին, նրա գրչա­կից ըն­կեր­նե­րին և ն­րա գրա­կա­նութ­յու­նը գնա­հա­տող­նե­րին։

ՀՀ նա­խա­գահ Ար­մեն Սարգս­յա­ն

***

ՀԳՄ նա­խա­գահ Էդ­վարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆԻՆ

Ան­վա­նի հայ բա­նաս­տեղծ, Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցի ՌԱԶՄԻԿ ԴԱՎՈՅԱՆԻ մահ­վան կա­պակ­ցութ­յամբ հայտ­նում եմ խո­րին ցա­վակ­ցութ­յունս ըն­տա­նի­քին ու մտե­րիմ­նե­րին:
Ն­րա բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րը նրա հի­շա­տակն են, ո­րը միշտ կլի­նի մեզ հետ:

Ժուռ­նա­լիստ­նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան
Մե­դիա­կոնգ­րե­սի նա­խա­գահ, Ռու­սաս­տա­նի ժուռ­նա­լիստ­նե­րի
միութ­յան քար­տու­ղար
Ա­շոտ ՋԱԶՈՅԱՆ

***

ՀԱՅՐԵՆԻՔՆ ԻՐ
ԶԱՐԿԵՐԱԿՈՎ ԿՐՈՂԸ

Երկ­րի նժարն է­լի դա­տարկ­վեց, երկն­քինն ա­վե­լա­ցավ… Հայ­րե­նիքն իր զար­կե­րա­կով այս կրողն էլ չդի­մա­ցավ (հան­կարծ նկա­տե­ցի, որ նա­խա­դա­սութ­յուն­նե­րի վեր­ջին բա­ռերն ա­վարտ­վել են նույն վան­կով-ցավ)։ Մենք, այս հեր­թա­կան մեծ ցա­վը, մեծ կո­րուս­տը շա­լա­կած, դեռ եր­կար պի­տի հեր­թա­պա­հենք հայ գրա­կա­նութ­յան դա­տարկ­վող մի­ջանցք­նե­րում…
Տ­խուր ստաց­վեց։ Տ­խուր, որ­քան մեծ պոե­տի կո­րուս­տը… Տ­խուր, որ­քան նրա վեր­ջին ճա­նա­պար­հի՝ նրան ոչ վա­յել ան­շուք հրա­ժեշ­տը։
Բայց ճշմա­րիտ բա­նաս­տեղ­ծը չու­նի վեր­ջին ճա­նա­պարհ. նրա յու­րա­քանչ­յուր բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն իր ճա­նա­պարհն է (ո­մանք ու­զե­նան, թե չու­զե­նան), Ռազ­միկ Դա­վո­յան եր­ևույ­թի դեպ­քում՝ նաև մեր ճա­նա­պարհն է։
…­Մենք ան­փույթ ենք։ Մեզ թվում է՝ մե­ծե­րը միշտ մեր կող­քին են լի­նե­լու։ Մենք սո­վո­րույ­թի ու­ժով մսխում ենք նրանց ներ­կա­յութ­յու­նը։ Ռազ­միկ Դա­վո­յա­նի ներ­կա­յութ­յունն էլ կա­րո­ղա­ցանք մսխել, իսկ մեզ որ­քա՜ն էր անհ­րա­ժեշտ նրա խոսքն այ­սօր, որ­քա՜ն է անհ­րա­ժեշտ վա­ղը։
Վա­ղը… այ­սօր… ե­րեկ…
Ե­րեկ մեզ թվում էր՝ պոե­զիան հա­վերժ է, ու հան­կարծ ժա­մա­նակն ամ­լա­ցավ մեր աչ­քե­րի ա­ռաջ… Բայց միև­նույնն է, պոե­զիան հա­վերժ է՝ վկա­յութ­յու­նը՝ դա­վո­յա­նա­կան բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը։
Վա­ղը… այ­սօր…
Այ­սօր, երբ ար­ժող-չար­ժող­նե­րը քար են շպրտում ճշմա­րիտ ար­ժեք­նե­րի վրա, վեր­ջին­ներս խռո­վում, հե­ռա­նում են մե­զա­նից կամ պար­զա­պես խլա­ծաղ­կի նման փշրվում են օ­դում…
Բայց գա­լու է, ան­շուշտ, փշուր­նե­րը հա­վա­քե­լու ժա­մա­նա­կը, վերս­տին գա­լու է Ռազ­միկ Դա­վո­յան բա­նաս­տեղ­ծի ժա­մա­նա­կը, գա­լու է բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ժա­մա­նա­կը…
Իսկ դա ար­դեն վա­ղը։

Անդ­րա­նիկ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

Ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րի հիա­նա­լի ԸՆԿԵՐԸ

Ու­սա­նո­ղա­կան հինգ տա­րի­նե­րին Ռազ­միկ Դա­վո­յա­նը շատ սիր­ված էր կուր­սե­ցի­նե­րից: Չ­նա­յած 50 ու­սա­նող­նե­րից բաղ­կա­ցած Խ. Ա­բով­յա­նի ան­վան մայր ման­կա­վար­ժա­կան բու­հի պատ­մա­լեզ­վագ­րա­կան ֆա­կուլ­տե­տի մեր կուր­սի ու­սա­նող­նե­րից շա­տե­րը չա­փա­ծո գրել գի­տեին, սա­կայն բո­լորս էլ հա­մոզ­ված էինք, որ կուր­սից բա­նաս­տեղծ, այն էլ շատ տա­ղան­դա­վոր, կդառ­նան եր­կու­սը՝ Ռազ­միկ Դա­վո­յանն ու Ար­մեն Մար­տի­րոս­յա­նը:
Ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րին Ռազ­մի­կը պաշ­տում էր Կո­մի­տա­սին, սքան­չա­ցած էր Զ­վարթ­նո­ցի ճար­տա­րա­պե­տութ­յամբ: Ն­րա ջան­քե­րով ա­ռա­ջի­նը մեր ինս­տի­տու­տում կազ­մա­կերպ­վեց Պա­րույր Ս­ևա­կի «­Մար­դը ա­փի մեջ» գրքի քննար­կու­մը, որն ըն­թա­ցավ լեփ-լե­ցուն դահ­լի­ճում և­ անն­կա­րագ­րե­լի ջերմ ու բա­նաս­տեղ­ծա­կան խոս­քի ար­ժե­քը գի­տակ­ցող­նե­րի մթնո­լոր­տում:
Ռազ­մի­կի մեզ­նից հե­ռա­նա­լու ցա­վա­լի լու­րը ինձ հայտ­նեց իմ հա­մա­կուր­սե­ցին:
­Ռազ­մի­կին հատ­կա­պես շատ էին գա­նա­հա­տում ՀՀ ԳԱԱ ան­դամ­ներ և մեր սի­րե­լի դա­սա­խոս­ներ Մո­րուս Հաս­րաթ­յանն ու Ա­շոտ Աբ­րա­համ­յա­նը:
1963-ին, երբ Ռազ­մի­կը չոր­րորդ կուր­սում էր, լույս տե­սավ նրա «Իմ աշ­խար­հը» գիր­քը, ո­րը կար­ծես նվեր էր բո­լո­րիս: Հե­տո նա շատ-շատ գրքեր հրա­տա­րա­կեց, ո­րոնց մեջ հատ­կա­պես կա­ռանձ­նաց­նեի հուժ­կու տա­ղան­դով գրված «­Ռեք­վիե­մը»: Դա­վո­յա­նը գրել է փի­լի­սո­փա­յա­կան-մեկ­նո­ղա­կան գրքեր, փոր­ձել է վե­րա­կանգ­նել մի­ֆա­կան ժա­մա­նակ­նե­րի մեր է­պո­սը՝ «­Ծո­վի­նա­րը»: Ն­րա պոե­զիան սե­րում է գող­թան եր­գե­րից, շա­րա­կան­նե­րից, Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցուց, Պա­րույր Ս­ևա­կից:
­Միկ­րո­կոսմն ու մակ­րո­կոս­մը, մար­դը և տիե­զեր­քը, Աստ­ված և չա­րը շա­րու­նակ փի­լի­սո­փա­յա­կան ազ­դե­ցիկ խո­հեր են դառ­նում Ռազ­մի­կի պոե­զիա­յում:
Մի ան­գամ Մա­տե­նա­դա­րա­նում Ռազ­մի­կը հարց­րեց, թե 12-րդ դա­րում Հա­յաս­տա­նում արդ­յոք կա­ղամբ ա­ճել է: Եվ բա­ցատ­րեց, թե մի վեպ է գրում, ո­րում Կի­լիկ­յան Հա­յաս­տա­նի ար­քան խո­սում է նա­խա­րար­նե­րի հետ և մի պահ սրա­հում մարդ­կա­յին գլուխ­նե­րի փո­խա­րեն տես­նում է կա­ղամ­բե գլուխ­ներ:
­Հայ­րե­նի­քի ճա­կա­տա­գի­րը նրան հու­զում էր դեռ ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րից: Ե­թե մե­կի պաշ­տա­մուն­քը Կո­մի­տասն էր, այլ կերպ չէր կա­րող լի­նել:
Իմ սի­րե­լի «­Ռեք­վիեմ» պոե­մում, ո­րը մշտա­պես մնա­լու է հայ գրա­կա­նութ­յան գան­ձե­րի մեջ, Դա­վո­յա­նի գե­րա­գույն պատ­գամն է.
Դուք մեր տոհ­մա­ծա­ռը թո­ղե՛ք կան­գուն…
Սա մշտա­պես պետք է հի­շեն նաև ա­պա­գա­յի հայ սե­րունդ­նե­րը:

Աե­լի­տա ԴՈԼՈՒԽԱՆՅԱՆ

ՃԱԽՐԱՆՔ՝ ԲԱՌԵ ԹԵՎԵՐՈՎ

Երբ փոր­ձում եմ հո­գուս դու­ռը բա­ցել, զգում եմ, որ հա­րուստ եմ ե­ղել իմ ապր­վա­ծի ճշմար­տութ­յամբ։ Այն­տե­ղից հի­շո­ղութ­յուն­նե­րը հա­ճախ դուրս են ե­կել ա­ղավ­նի­նե­րի նման ար­ևոտ­վե­լու և­ է­լի վե­րա­դար­ձել են, որ ցո­րեն տամ։ Հո­գիս դար­ձել է թևա­վոր­նե­րի վան­դա­կը, ո­րի դու­ռը եր­բեք փակ չի ե­ղել։ Այն­տեղ մահ չկա. աստ­վա­ծա­տուր լույ­սի ա­ռա­տութ­յուն է…
Վեր­ջին հու­շախ­ռի­վը ե­ղավ Ռազ­միկ Դա­վո­յա­նը։ Ն­րա պոե­զիան ինձ հա­մար պատ­կե­րա­ցում­նե­րի, ներշն­չանք­նե­րի եր­կինք էր։ Հի­մա, երբ փոր­ձում եմ գրել, հա­զար ու մի թևա­վոր­ներ ե­կան, տե­ղա­վոր­վե­ցին հի­շո­ղութ­յուն­նե­րիս պա­րա­նին։
Ռազ­մի­կից մինչև Ռազ­միկ եր­կար ճամ­փա է, երբ ջա­հե­լութ­յան խենթ օ­րե­րի մեջ խառն­վում է ի­մաստ­նա­ցած ծե­րութ­յու­նը, երբ դա­լար ծա­ռը դառ­նում է հզոր կաղ­նի, և բա­նաս­տեղծն ու­զում է տե­ղա­վոր­վել նրա կեղ­ևի տակ՝ որ­պես շա­րու­նա­կե­լիութ­յան միֆ։
Ես սի­րա­հար­վե­ցի Դա­վո­յա­նին, երբ աղջ­կա­կան սրտխփո­ցով մտա «Գ­րա­կան թերթ»՝ իմ ձե­ռա­գիր բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րով։
Պա­տա­հում է, չէ՞, որ հա­ճախ զգաց­մունք­նե­րը մնում են ներ­սիդ գաղտ­նա­րա­նում և գ­նա­լով նոր ո­րակ ու ձև­ են ստա­նում։ Գայ­թա­կղութ­յու­նը փոխ­վում է, դառ­նում ակ­նա­ծանք, գնա­հա­տա­կան ու գու­նա­պատ­կեր, որ­տեղ ար­դեն եր­ևա­կա­յա­կան աղջ­նա­կը դառ­նում է ի­րա­տես կին։
Ռազ­մի­կը, Չա­րեն­ցի ան­տիպ ձե­ռագ­րե­րի ա­ռաջ նստած, եր­կու ձեռ­քե­րի ճկույթ­նե­րով զգու­շո­րեն վերց­նում էր ար­դեն փո­շիա­ցող, դեղ­նած թղթե­րը և փոր­ձում էր վեր­ծա­նել։
Սր­բութ­յուն­ներ էին դրանք, ո­րոնք Ռե­գի­նա Ղա­զար­յա­նը մեծ սի­րով նվի­րել էր ժա­մա­նա­կին։ Սար­սուռ զգա­ցի։
Իմ կյան­քի ա­մե­նա­մեծ դո­ղէ­րոցքն էր։ Այդ օր­վա­նից հո­գիս շղթայ­վեց դա­վո­յա­նա­կան տե­սա­կին, նրա պոե­զիա­յին, և մ­նաց մշտա­պես իմ ո­րո­նե­լին։
Ես չգի­տեի, որ սկսնակ­նե­րի հա­մար չէր «Գ­րա­կան թեր­թը», բայց ինձ տպագ­րե­ցին։
Նա բո­հե­միկ չե­ղավ։ Իր գրի սի­րա­հարն էր ու ծա­փե­րի ար­ժա­նա­վոր տե­րը։
Սի­րում էր մե­ծե­րի հետ շփվել։ Չըն­կե­րա­ցավ,  չգի­նով­ցավ մյուս պոետ­նե­րի խեն­թաց­ման ժա­մա­նակ։ Գ­րա­կա­նութ­յու­նը Դա­վո­յա­նի հա­մար կա­մուրջ էր՝ եր­կու եզ­րե­րը կա­պող։
Երբ ա­ռա­ջին ան­գամ մեր տանն էր, ա­մուս­նուս ա­սաց. «Հ­ռիփ­սի­մէին լավ կնա­յես»։
Պար­տադ­րանք էր։
Ես հե­տո այդ­պես էլ չա­սա­ցի, որ իմ նեղ ու­սերն ա­մուր են ցա­վի հա­մար։

***
Հաս­մի­կին էլ գի­տեի։
Մի գրա­կան հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ փոր­ձե­ցին կար­դալ նրան նվիր­ված բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը, բայց լսե­լի չէր. աս­մուն­քո­ղի ձայ­նը ցածր էր ու ոչ տաք։ Ռազ­մի­կը չդի­մա­ցավ։
– Այս­պես չեն կար­դում։
Սկ­սեց ար­տա­սա­նել բարձր, գե­ղե­ցիկ՝ սեր դնե­լով ա­մեն մի տո­ղի մեջ։
Դահ­լի­ճը ոտ­քի կանգ­նեց։
Չեմ ու­զում հու­շապ­տույ­տում եր­կար մնալ, որ­տեղ և՛ ցավ կա, և՛ հիաց­մունք։
Բայց մի պատ­կեր ե­կավ, ինձ ա­ռավ իր մեջ։
Երկ­րորդ նմա­նա­տիպ չա­րենց­յան սար­սուռ ու դո­ղէ­րոցք զգա­ցի, երբ Մ­հե­րի հո­գե­հան­գիստն էր… Սուրբ Հով­հան­նես ե­կե­ղե­ցին ծխի և խն­կի բուր­մուն­քով էր շնչում։
Մո­տե­ցա Ռազ­մի­կին, գրկա­խառն­վե­ցինք, շշնջաց.
– Ի՞նչ ես ա­սում, դե ա­սա, դի­մա­նա­լո՞ւ բան է։
Եր­բեք նրան այդ­քան կոտր­ված չէի տե­սել. դար­ձել էլ շան­թա­հար ու ան­ճա­նաչ։
Քա­րա­ցել էի։ Ա­սե­լիք չու­նեի։
Ի՞նչ ի­մա­նա­յի, որ մի օր էլ նա պի­տի լռել­յայն գրկեր իմ ու­սե­րը և­ ա­սե­լիք չու­նե­նար։
Դա­վո­յա­նի հետ հեշտ էր զրու­ցե­լը։ Նա ծի­ծա­ղով ու ի­րեն շատ ներ­դաշ­նակ հու­մո­րով ժա­մա­նա­կի թնջու­կը կա­րո­ղա­նում էր վար­պե­տո­րեն բա­ցել։ Վեր­ջին հան­դի­պումս ի­րենց տանն էր։ Ար­մե­նու­հին հիաց­մուն­քով նա­յում էր նրան՝ որ­պես հա­վեր­ժո­րեն սի­րա­հար­ված կին։
Ռազ­մի­կը վստահ էր, որ հի­վան­դութ­յու­նը ի­րեն չի կա­րող հաղ­թել։ Բ­ժիշկ­նե­րը հա­վա­տաց­րել էին ա­ռանց վի­րա­հա­տութ­յան լու­ծել խնդի­րը։
Զ­գա­ցո­ղութ­յունս ինձ ու­րիշ բան էր ա­սում։
Ծանր, շատ ծանր տա­րա Դա­վո­յա­նի կո­րուս­տը։ Աղ­քա­տա­ցա։ Բայց երկ­րորդ կյան­քում մեր զրույց­ներն ար­դեն այլ են լի­նե­լու, իսկ հան­դի­պում, վստահ եմ` չի կա­րող չկա­յա­նալ։

ՀՌԻՓՍԻՄԷ