ԱՇՈՏ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ / ԵՐԵՔ ՀՈՒՇԱՊԱՏՈՒՄ ԴԱՍԵՐ՝ ՔԱՂՎԱԾ ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

ՀԳՄ վար­չութ­յու­նը
շնոր­հա­վո­րում է
թարգմանիչ, գրականագետ,
ԱՇՈՏ
ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆԻՆ
ծննդյան 60-ամ­յա­կի առ­թիվ
«Գ­րա­կան թեր­թը» միա­նում է
շնոր­հա­վո­րան­քին

ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ ԹԵԹԵՎ

Ա­մեն ժա­մա­նակ կտրում-անց­նում ենք տա­րի­քի դաշ­տը, փնտրե­լով մեր մտե­րիմ­նե­րի, ըն­կեր­նե­րի ցա­նած սեր­մե­րի արդ­յուն­քը, հմայ­վե­լու ծառ ու ծաղ­կի, գիր ու խոս­քի սա­ղարթ­նե­րով, նրանց մրգե­րով։
Ա­շոտ Ա­լեք­սան­յան մշա­կույ­թի մշա­կը, որ­քան էլ խո­րա­ցավ ար­տա­քին գոր­ծոց տե­սա­նե­լի և­ ա­վե­լի՝ ան­տե­սա­նե­լի աշ­խա­տանք­նե­րում, բնավ չմո­ռա­ցավ իր ա­ռա­քե­լութ­յու­նը՝ տար­բեր լե­զու­նե­րից թարգ­մա­նել, հրա­տա­րա­կել, տա­րա­ծել ար­տերկ­րում և Հա­յաս­տա­նում։ Գ­րել գրա­կա­նա­գի­տա­կան հե­տաքր­քիր նյու­թեր, հո­րի­նել բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ և խի­զա­խել եր­գել կի­թա­ռի նվա­գակ­ցութ­յամբ։ Ա­պա, երբ ա­զատ ժա­մա­նակ է լի­նում, ընկղմ­վում է հին ու մե­ռած լե­զու­նե­րի ծո­վե­րը. վեր­ջերս նրան տե­սել են շու­մե­րա­կան մի խե­ցի գտած, ո­րի մեջ զնգում են հա­յե­րեն բա­ռեր։
Տար­բեր երկր­նե­րում եմ նրան տե­սել և միշտ ու­րա­խա­ցել իմ կրտսեր ըն­կե­րոջ զար­մա­նա­լի թեթ­ևա­սահ ջան­քով, միշտ տրված հո­րի­նու­մի, մե՛րթ Ռո­բերտ Մու­զիլ հաղ­թա­հա­րե­լիս, մե՛րթ ֆրան­սիա­կան պոետ­նե­րի, մե՛րթ գեր­մա­նա­կան ար­ձա­կա­գիր­նե­րի…
Դու նա ես, Ա­շո՛տ, սի­րե­լիս, ում եր­բեք չեմ ա­սի՝ հանգս­տա­ցիր մի քիչ։ Քո գրի­չը, կրի­չը, չգի­տեմ ին­չը ձեռ­քիդ շա­րու­նա­կութ­յունն են, և­ ա­սենք՝ թող միշտ կա­նաչ լի­նեն այս­տեղ և­ ա­մե­նայն կողմն աշ­խար­հի։
Ինչ զար­մա­նա­լի թեթ­ևա­սահ դար­ձար 60-ամ­յա հո­բել­յար, ցան­կա­նում եմ այդ­պես՝ ա­ռանց ետ նա­յե­լու ըն­թա­նաս, ուր սիրտդ կա­մե­նա։

Էդ­վարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ

ԵՐԵՔ ՀՈՒՇԱՊԱՏՈՒՄ
ԴԱՍԵՐ՝ ՔԱՂՎԱԾ ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

Երբ ման­կութ­յու­նը դառ­նում է պատ­մութ­յուն, նրա վրա տա­րած­վում են պատ­մա­գի­տութ­յան եր­կու կար­ևո­­րա­գույն գի­տա­հան­րա­մատ­չե­լի սկզբունք­նե­րը՝ ան­հա­վաս­տիութ­յուն և հո­րի­նաս­տեղ­ծում: Գույ­նե­րի խտաց­մամբ կա­րե­լի է հաս­նել շլա­ցու­ցիչ արդ­յուն­քի:
Երբ ե­րե­խա էի, 13 տա­րե­կան, գի­շեր­վա հա­զա­րին վեր­մա­կի տակ կծկված՝ Ա­րիս­տո­տե­լի պոե­տի­կան էի կար­դում՝ ձեռ­քի լապ­տե­րի օ­ժան­դա­կութ­յամբ: Այն­քան կար­դա­ցի, որ այն գրե­թե ծայ­րեի­ծայր ան­գիր էի ա­րել: Մի ան­գամ նույ­նիսկ Ար­թի­կի շրջա­նի Գե­ղա­նիստ գյու­ղի դպրո­ցում, կար­ծեմ 7-րդ դա­սա­րան­ցի­նե­րի ա­ռաջ դա­սա­խո­սութ­յուն կար­դա­ցի Ա­րիս­տո­տե­լի մա­սին և մա­նա­վանդ՝ նրա Պոե­տի­կա­յի, տրակ­տա­տից մեծ-մեծ հատ­ված­ներ ար­տա­սա­նե­լով: Ե­րե­խա­նե­րը, քար լռութ­յան մեջ, սսկված լսում էին: Վեր­ջում նույ­նիսկ ծա­փեր ե­ղան: Գ­յու­ղի մա­թե­մա­տի­կա­յի ու­սու­ցի­չը՝ Ա­վոն, հայ­րա­կան կող­մից ազ­գա­կանս, ինձ մատ­նա­ցույց ա­նե­լով, ա­շա­կերտ­նե­րի չեմ հի­շում բա­րի, թե չար նա­խան­ձը շար­ժե­լով՝ եր­կու խոս­քով ներ­կա­յաց­րեց, թե ա­հա, տե­սեք, թե ինչ­պի­սի գի­տե­լիք­ներ են ստա­նում մայ­րա­քա­ղա­քի ա­շա­կերտ­նե­րը: Բո­լո­րը եր­ևի տա­րա­կու­սան­քի գիրկն ըն­կան, թե ին­չու ի­րենք էլ մեծ քա­ղա­քում չեն սո­վո­րում ու նույն պա­հին մի տե­սակ ի­րենց բախ­տից ու ի­րենց տա­րե­կից դա­սա­խո­սից օ­տա­րա­ցան: Այն ժա­մա­նակ ես դեռևս թեր­կա­տար գի­տե­լիք­նե­րիս ցու­ցա­դրութ­յան մո­լուց­քով էի տար­ված, սա­կայն ա­ռանց հե­տին մտքե­րի, այն­պես չէ, որ ես ինձ մյուս­նե­րից ա­վե­լի էի գե­րա­դա­սում, քավ լի­ցի, ըն­դա­մե­նը ման­կա­կան մանր-մունր ձևա­կա­նութ­յուն­ներ, որ նոր կյանք մտնող պա­տան­յա­կին ինք­նա­հաս­տատ­ման ու­ղու վրա են դնում:
Այս դեպ­քից մի տա­րի էլ չէր ան­ցել, երբ հայտն­վե­ցի Սու­խու­մի պիո­նե­րա­կան ճամ­բա­րում, ջո­կա­տի ղե­կա­վար, իմ ազ­գա­կան Գ-ի հո­վա­նա­վոր­չա­կան մի­ջամ­տութ­յան արդ­յուն­քում: Օ­րերն անց­նում էին ծո­վե­զեր­քին, պիո­նե­րա­կան տո­ղան­նե­րի, թմբուկ ու շե­փոր­նե­րի նվա­գակ­ցութ­յամբ: Բայց ես ա­վե­լի շատ տե­ղի ան­տա­ռուտ­ներն էի սի­րում, քան ծո­վը, մա­նա­վանդ սունկ հա­վա­քե­լու մար­մա­ջով էի տա­ռա­պում: Ու երբ ա­զատ ժա­մա­նակ էի ու­նե­նում, ինձ ան­մի­ջա­պես դի­մա­ցի ան­տա­ռա­թա­վուտն էի գցում ու սնկա­հա­վաք­չա­կան տա­րեր­քիս տրվում: Հա­վա­քում էի բո­լոր սնկերն անխ­տիր, թու­նա­վոր թե ու­տե­լի, ինձ ա­վե­լի շատ բազ­մա­զա­նութ­յունն էր հրա­պու­րում, քան կրա­կի վրա սունկ խո­րո­վե­լու հե­ռան­կա­րը: Ա­մե­նա­գե­ղե­ցիկ սուն­կե­րը սո­վո­րա­բար գու­նա­վոր էին լի­նում, և գլ­խարկ­նե­րի ու ոտ­քե­րի կա­ռուց­վածք­ներն էլ՝ ա­վե­լի բազ­մա­զան ու բազ­մաձև: Մի օր գլխիս չգի­տեմ ինչ բրթեց, խո­րո­վե­ցի ու կե­րա ե­րեք թե չորս սնկազ­գի­ներ, մե­կը մյու­սից տար­բեր: Մի քա­նի ժամ անց՝ ռուս բուժ­քույրն ար­դեն ջեր­մա­չափ էր դնում թևքիս տակ՝ նա­խա­պես այն մի լավ թա­փա­հա­րե­լով: Որձ­կոց, սրտխառ­նուք, փսխոց, դե­ղա­հաբ, ա­մեն ինչ, ինչ­պես որ հարկն էր… Մի օր, երբ ար­դեն արթ­նա­նալ էի ու­զում, բայց աչ­քերս դեռ չէի բա­ցել, լսե­ցի բուժք­րոջ ու մեր ջո­կա­տա­վա­րի խո­սակ­ցութ­յու­նը, ան­կող­նուս կող­քին:
– Սա թու­նա­վո­րում չէ,- պնդում էր բուժ­քույ­րը,- ես ստու­գե­ցի նրա հա­վա­քած սուն­կե­րի հա­վա­քա­ծուն, բո­լորն էլ ու­տե­լու սնկե­րի տե­սա­կա­նուց էին: Ա­վե­լին, ու­սա­պար­կում, ուր դեռ մնա­ցել էին եր­կու տասն­յա­կի չափ սնկազ­գի­ներ, ե­րե­խան խնամ­քով պահ է տվել հան­րա­գի­տա­րա­նա­յին նկա­րա­զարդ ալ­բո­մից պոկ­ված մի հա­րա­ցույց՝ թու­նա­վոր և ու­տե­լի սնկե­րի հստակ տե­սա­կա­նիով: Հետ­ևա­բար, նա կա՛մ մրսել է, կա՛մ մի տեղ մի վա­րակ է կպցրել: Սա է իմ եզ­րա­կա­ցութ­յու­նը: Տաք պա­հեք, ջրիկ ճաշ տվեք, կանց­նի:
Այդ պա­հին, երբ աչ­քերս բա­ցե­ցի, սեն­յա­կում ոչ ոք չկար: Կող­քիս սե­ղա­նի­կին տաք ա­պուր էր դրված՝ մե­ջը լող տվող ամ­բող­ջա­կան ու կտրատ­ված սուն­կիկ­նե­րով: Ա­ռանց մտա­ծե­լու՝ ա­րագ-ա­րագ գդլտե­ցի ջեր­մութ­յամբ ու ան­տա­ռով բու­րո ղ ա­մա­նի պա­րու­նա­կութ­յու­նը, քա­նի որ շատ քաղ­ցած էի, ու նո­րից քուն մտա: Երբ ար­դեն երկ­րորդ ան­գամ և վերջ­նա­կա­նա­պես արթ­նա­ցա քնից ու հագն­վե­ցի, որ դուրս գամ մե­նութ­յան զնդա­նից ու ըն­կեր­նե­րիս տե­սակ­ցեմ, ճամ­բա­րա­յին պա­տի թեր­թին մեծ-մեծ տա­ռե­րով տպված տե­սա իմ ա­նու­նը՝ հա­վել­յալ մեկ­նա­բա­նութ­յամբ. «­Մեր Ա­շո­տի­կը՝ բնութ­յան քաջ գի­տակ. թե ինչ­պես է նա հմտո­րեն և­ իր հան­րա­գի­տա­րա­նա­յին ի­մա­ցութ­յուն­նե­րով զին­ված՝ տար­բե­րա­կել կա­րո­ղա­նում ու­տե­լի սնկե­րը թու­նա­վոր­նե­րից: Օ­րի­նակ վերց­րեք ձեր ըն­կե­րո­ջից»:
Մի քիչ նեղսր­տե­ցի, բայց հե­տո քթիս տակ ժպտա­ցի ու միա­խառն­վե­ցի ըն­կեր­նե­րիս զվարթ խա­ղե­րին: Թող այդ­պես էլ ոչ ոք չի­մա­նա, որ ես ոչ մի ընտ­րութ­յուն էլ չեմ ա­րել, հա­վա­քել եմ բո­լոր սուն­կերն անխ­տիր և գու­ցե եր­ջա­նիկ պա­տա­հա­կա­նութ­յամբ միայն ու­տե­լի­ներն են թի­րա­խա­վոր­վել ու հա­վա­քագր­վել: Իսկ գու­ցե թու­նա­վոր սնկեր այս կող­մե­րում ընդ­հան­րա­պես չեն ա­ճում: Հե­տո ես քրքրե­ցի ու­սա­պար­կիս մեջ մնա­ցած սնկիկ­նե­րը, դրանք հա­մե­մա­տե­ցի հան­րա­գի­տա­րա­նի է­ջի լու­սա­պատ­կեր­նե­րի հետ ու նկա­տե­ցի, որ այն­տեղ իս­կա­պես թու­նա­վոր­ներն էլ կան՝ մոր­խեր, կաթ­նասն­կեր, ո­րոնց մա­սին հան­րա­գի­տա­րա­նում գրված էր, որ «դրանք պայ­մա­նա­կան ու­տե­լի սնկա­տե­սակ­ներ են, ո­րոնց թու­նա­վոր հատ­կութ­յուն­նե­րը հա­մա­պա­տաս­խան մշա­կու­մից հե­տո վե­րա­նում են»։ Ու ես մտա­ծե­ցի. եր­ևի կրա­կի վրա այն­քան շատ եմ պա­հել, որ խեղ­ճե­րը հյու­թա­քամ­վել՝ ած­խա­ցել են և­ այդ­պի­սով «հա­մա­պա­տաս­խան մշակ­ման են­թարկ­վե­լով»՝ ի­րենց թու­նա­վոր հատ­կութ­յուն­նե­րը կորց­րել:
Մի խոս­քով, այս պատ­մութ­յու­նը այդ­պես էլ մութ մնաց, և­ ես դրա­նից հե­տո թո­ղե­ցի սունկ հա­վա­քե­լու սո­վո­րույթս, և սն­կա­գի­տութ­յան մար­զում ամ­բա­րած գի­տե­լիք­ներս էլ մո­ռա­ցութ­յան մատն­վե­ցին, թերևս փրկե­լով նաև ու­րիշ­նե­րին՝ իմ թեր­կա­տար գի­տե­լիք­նե­րի զո­հը դառ­նա­լու վտան­գից:
Վեր­ջին պատ­մութ­յու­նը այս շար­քից վե­րա­բե­րում է գայ­լե­րի շրջա­փակ­ման մեջ հայտն­վե­լուս: Եր­ևի այդ նույն տա­րի­ներն էին, և­ ես ա­մառն անց­կաց­նում էի Ա­խուր­յա­նի շրջա­նի Ջ­րա­ռատ գյու­ղում, որ­տե­ղից մայրս է սե­րում: Այդ տա­րի­քում եր­ևան­յան Բու­թա­նիա-­Նոր Ա­րեշ-­Թոխ­մախ գյոլ ե­ռանկ­յու­նում ծվա­րած մեր պա­պե­նա­կան տա­նը ար­կա­ծա­յին գրքեր էի կար­դում, մեկ-մեկ էլ՝ վա­խե­նա­լու հե­քիաթ­ներ, որ հե­տո տպվե­լով եր­ևա­կա­յութ­յանս մեջ, ինձ ա­միս­նե­րով ան­հան­գիստ էին ա­նում: Մի ան­գամ ձո­րա­փում զվռնե­լիս քնով ըն­կա ու երբ արթ­նա­ցա, ըն­կեր­ներս չկա­յին, ու մութն ար­դեն ըն­կել էր: Դե, ինչ ա­րած, միայ­նակ ոտ­քով ճամ­փա ըն­կա դե­պի գյուղ, ճիշտն ա­սած, մթութ­յան պատ­ճա­ռով չէի էլ պատ­կե­րաց­նում, թե արդ­յո՞ք ճիշտ եմ գնում, թե ոչ: Մի քա­նի քայլ էլ չէի գցել, որ գայ­լե­րի ոռ­նոց լսե­ցի, կամ գու­ցե շներ էին, որ լուս­նա­հաչ էին տա­լիս: Հա­մե­նայն­դեպս, գի­շե­րա­յին ա­մա­յութ­յան մեջ սիրտս դող ըն­կավ, քայ­լերս ա­րա­գաց­րե­ցի, որ գո­նե մի ծա­նոթ հանգր­վա­նի հաս­նեմ, բայց շուրջս ա­մեն ինչ խորթ էր ու ան­ծա­նոթ: Երբ ոռ­նոց­ներն ա­վե­լի մո­տե­ցան, գետ­նից մի մեծ փայտ վերց­րե­ցի՝ հնա­րա­վոր հար­ձա­կու­մից ինք­նա­պաշտ­պան­վե­լու նպա­տա­կով: Մ­թութ­յան մեջ, այս ու այն­տեղ սկսե­ցին փայ­լող աչ­քեր եր­ևալ, հաս­տատ գայ­լի աչ­քեր էին, որ ա­ռաջ­նե­րում երբ­ևէ չէի տե­սել: Հե­տո հի­շե­ցի, որ մի տեղ կար­դա­ցել էի, որ նման դեպ­քե­րում ա­վե­լի լավ է նստես գետ­նին, այդ­ժամ գայ­լե­րը նվազ նա­խա­հար­ձակ են դառ­նում, և դու փրկութ­յան հա­վել­յալ ժա­մա­նակ ես ու­նե­նում, կամ գու­ցե այդ ըն­թաց­քում մի մարդ կամ մի թա­փա­ռա­կան շուն այդ կող­մե­րով անց­նի, ու ի­րա­վի­ճակ փոխ­վի: Ի դեպ, այդ­պես էլ ե­ղավ: Նախ մթութ­յան մեջ մի եզ կամ կով նկա­տե­ցի՝ ետ­ևից էլ մի ձիա­վոր, որ հե­տո պարզ­վեց՝ ե­կել էր հո­տից ետ մնա­ցած կեն­դա­նուն փնտրե­լու ու միայն հի­մա գտել էր նրան: Ձիա­վո­րի հայտն­վե­լուն պես՝ գայ­լե­րի ոռ­նոց­նե­րը կար­ծես դա­դա­րե­ցին, աչ­քե­րի փայլն էլ խամ­րեց, ու ես ձիու թամ­բին այլևս բազ­մած՝ ինձ ա­ռա­վել քան ա­պա­հով էի զգում: Լավ էր, ձիա­վո­րը ժա­մա­նա­կին վրա հա­սավ, թե ոչ, վախ­ճանս մոտ էր լի­նե­լու: Տուն­դար­ձի ճա­նա­պար­հին նրան պատ­մե­ցի գայ­լե­րի աչ­քե­րի մա­սին, նա, որ գյու­ղի գրա­կա­նութ­յան դա­սա­տուն էր, քմծի­ծա­ղեց և խոս­քին բարձր գրա­կան ոճ հա­ղոր­դե­լով՝ ա­սաց.
– Այս կող­մե­րում գայ­լեր չկան, դու եր­ևի լու­սատ­տիկ­նե­րի պարս ես տեսել, իսկ ոռ­նոց­ներն ու լուս­նա­հաչն էլ, հնա­րա­վոր է, գյու­ղի շնե­րից է ա­կան­ջիդ հա­սել: Ի­մա­ցած ե­ղիր, մար­դուն պա­շա­րած վա­խը խտաց­նում է մթութ­յու­նը, ընդգ­ծում է ա­մե­նաա­ղոտ լու­սա­շողն ան­գամ, իսկ բոր­բոք­ված եր­ևա­կա­յութ­յունն էլ, իր հեր­թին, սաստ­կաց­նում ու թանձ­րաց­նում է գույ­ներն ու ձայ­նե­րը, և դու, լո­ռե­ցի Սա­քո­յի պես, սար­սա­փի ծու­ղակն ես ընկ­նում: Բայց դա նաև անձ­նա­կան փոր­ձութ­յուն է մար­դու հա­մար, հե­տա­գա կյան­քում աշ­խար­հի լայ­նութ­յուն­նե­րում կողմ­նո­րոշ­վե­լու հա­մար: Այն­պես որ, ա­վե­լի լավ է զգու­շա­նաս ու քնով չընկ­նես և գայ­թակ­ղութ­յուն­նե­րին դի­մա­կա­յես, ան­գամ ա­մե­նաբ­նա­կան ու ա­մե­նաան­մեղ: Քա­ղա­քում ապ­րե­լով՝ դու կտրվել ես աշ­խար­հում առ­կա վտանգ­նե­րին ա­ռե­րես­վե­լուց, դա քո մեղ­քը չէ, և սա թող քեզ հա­մար կյան­քի փորձ լի­նի. ա­մեն նոր տե­ղանք իր յու­րա­հատ­կութ­յունն ու­նի, և­ աշ­խար­հը շատ բազ­մաձև է ու բազ­մա­բո­վան­դակ, մինչ­դեռ դուք քա­ղա­քում փակ տա­րա­ծութ­յան մեջ եք ապ­րում, աստ­ղերն ան­գամ չեք նկա­տում, իսկ բաց տա­րած­քում մնում եք ան­պաշտ­պան ու եր­ևա­կա­յութ­յա­նը գե­րի: Ընտ­րութ­յու­նը քոնն է. ե­թե ու­զում ես ճա­նա­չել աշ­խար­հը, դու շատ վտանգ­նե­րի պի­տի տրվես ու հաղ­թա­հա­րես: Բայց կա­րող ես նաև ամ­բողջ կյանքդ փակ վան­դա­կում անց­կաց­նել և միայն գրքե­րից տե­ղե­կա­նաս այ­լոց փոր­ձա­ռութ­յուն­նե­րի մա­սին:
Սա ինձ հա­մար կյան­քի դաս ե­ղավ: Ու ես հաս­կա­ցա, որ իս­կա­կան գրքե­րը նրանք չեն, որ­տեղ պատմ­վում է մե­ծա­մեծ ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի մա­սին, այլ նրանք, ո­րոն­ցում պատմ­վող պատ­մութ­յուն­նե­րը ի­րա­պես վե­րապր­ված են ու չչա­փա­զանց­ված, այլ դեռ մի բան էլ ինչ-ինչ կար­ևո­րա­գույն մաս­նա­վո­րութ­յուն­ներ մո­ռաց­ված մարդ­կա­յին հի­շո­ղութ­յան, պատ­մո­ղա­կան ձիր­քի ու ըն­կա­լու­նա­կութ­յան թանձ­րույ­թում:
Սի­րե­լի՛ ըն­թեր­ցող, շլա­ցու­ցիչ արդ­յուն­քի հաս­նել ինձ թերևս չհա­ջող­վեց, բայց ես ա­մեն ինչ ներ­կա­յաց­րե­ցի այն­պես, ինչ­պես դրանք ե­ղել են ի­րա­կա­նում, և­ ինչ­պես ես եմ այդ ե­ղե­լութ­յուն­նե­րը զգա­ցել, ըն­կա­լել ու վե­րա­պատ­մել: Մարդ­կանց ի­րա­կան ապ­րում­նե­րը այն­քան քիչ են, որ ա­մե­նա­սո­վո­րա­կան թյու­րի­մա­ցութ­յուն­նե­րը նրանց հա­մար եր­բեմն աշ­խար­հա­ճա­նա­չո­ղութ­յան մնա­յուն գի­տե­լիք են դառ­նում… թե­կուզ անքն­նա­դատ: