ՍԵՎ ԵՎ ՍՊԻՏԱԿ ԴԻՄԱԿՆԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ «ԱՐՔԱՆ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄ» ԲԵՄԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ / Հաս­միկ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

«Ար­քան հրա­պա­րա­կում» թա­տե­րա­խա­ղը հա­յաս­տան­յան բե­մին մե­րօր­յա ի­րա­կա­նութ­յան ար­տա­ցո­լումն է՝ «ծուռ հա­յե­լի­նե­րի» մեջ, ո­րում սյու­ժե­տա­յին զար­գա­ցումն ակ­նա­ռու կեր­պով հի­շեց­նում է հան­րա­յին մտա­ծո­ղութ­յու­նը և տ­րա­մադ­րութ­յուն­նե­րը՝ ժա­մա­նա­կա­յին կարճ կտրված­քում կտրուկ փո­փո­խութ­յուն­նե­րով, գրո­տես­կա­յին, միա­ժա­մա­նակ, դրա­մա­տիկ կեր­պար­նե­րը՝ հան­րա­յին գոր­ծիչ­նե­րին և­ երկ­րի ճա­կա­տա­գի­րը տնօ­րի­նող­նե­րին։ Աբ­սուր­դի ժան­րին, թերևս, դաս­վող այս բե­մադ­րութ­յունն ար­տա­ցո­լումն է հայ հան­րութ­յան մե­ծա­մաս­նութ­յան՝ պատ­րանք­նե­րից դե­պի ի­րա­կա­նութ­յուն ցա­վա­լի ըն­թաց­քը, որ հա­վա­տի կո­րուստ է բե­րում և կ­յան­քեր ար­ժե­նում։ Ս­տեղ­ծա­գոր­ծութ­յան հե­ղի­նա­կը ռուս մեծ բա­նաս­տեղծ Ա­լեք­սանդր Բ­լոկն է, որ, իբրև ար­ձա­գանք Ռու­սիա­յում 1905 թ. հե­ղա­փո­խութ­յան փոր­ձի և դ­րան հա­ջոր­դած ար­յու­նա­հե­ղութ­յան, իր ժա­մա­նակ­ներն ար­տա­ցո­լել է խորհր­դա­պատ­կեր­նե­րով և հա­վա­քա­կան ցցուն կեր­պար­նե­րով՝ որ­պես նա­խազ­գու­շա­ցում, խրատ, վեր­ջում ար­դեն՝ որ­պես ի­րո­ղութ­յուն­նե­րին սառն գնա­հա­տա­կան հնչեց­նե­լով դա­տա­պար­տող ող­ջամ­տութ­յան ձայն, ո­րը ևս բե­մադ­րութ­յան մեջ կեր­պա­վոր­ված է։ Բ­լո­կի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան մեջ խո­րին թա­փան­ցու­մով և բարձ­րա­վեստ հա­յե­րե­նով՝ գոր­ծը թարգ­մա­նել է բա­նաս­տեղծ Գա­գիկ Դավթ­յա­նը։ Մինչ այս «Ար­քան հրա­պա­րա­կում» թա­տե­րա­խա­ղը մեկ-եր­կու բե­մադ­րութ­յուն է ու­նե­ցել, բայց այ­սօր­վա ներ­կա­յա­ցումն ու­ղիղ գնա­հա­տա­կան է մեր ապ­րա­ծի, մեր զգա­ցա­ծի, և­ եր­կի վեր­ջում հնչեց­րած ու­ղիղ հար­ցադ­րու­մը, որ ար­վել է մեկ դար ա­ռաջ, չի կորց­րել իր ար­դիա­կա­նութ­յու­նը։
Հա­կոբ Ղա­զանչ­յա­նի բե­մադ­րած ե­րաժշ­տա-դրա­մա­տի­կա­կան ֆան­տա­զիա­յի պրե­միե­րան կա­յա­ցավ 2021 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 7-ին Հ. Պա­րոն­յա­նի ան­վան ե­րաժշ­տա­կան կո­մե­դիա­յի պե­տա­կան թատ­րո­նի փոքր թա­տե­րաս­րա­հում։ Այս սրա­հը նա­խա­տե­սում է սա­կա­վա­թիվ հան­դի­սա­կա­նի ներ­կա­յութ­յուն և­ ան­մի­ջա­կան, թե­կուզ պայ­մա­նա­կա­նո­րեն, խո­սակ­ցութ­յուն՝ ներ­կա­նե­րի և դե­րա­կա­տար­նե­րի միջև, քա­նի որ չկա սո­վո­րա­կան բեմ ու բե­մեզր։ Խա­մա­ճիկ­նե­րի զգես­տա­վոր­մամբ ան­հատ­նե­րը սպա­սում են փրկութ­յան նա­վե­րին։ Նա­վե­րը՝ հե­ռա­վոր, պատ­րան­քա­յին, լա­վա­գույն կյան­քի ե­րազ­ներն են, ո­րոնք ոչ մի կերպ չեն ժա­մա­նում և պատ­ճառ են բե­րում վատ ե­ղա­նա­կը, հող­մե­րը և­ այլն։ Մի­մոս­նե­րի հա­գու­կա­պով և սև-ս­պի­տակ շպա­րով դի­մա­կա­վոր­ված մի քա­նի դե­րա­սան՝ օ­դա­պա­րուկ­նե­րը (որ խաբ­կանք­նե­րի խորհր­դա­նիշն են) ձեռք­նե­րին, կեր­պա­վո­րում են հան­րա­յին վայ­րե­րը լցրած ամ­բոխ­նե­րին. նրանց մտա­ծում­նե­րը պար­զու­նակ են, նրանք հույ­սը դրել են գո­յութ­յուն չու­նե­ցող ծո­վից գո­յութ­յուն չու­նե­ցող նա­վե­րի ժա­մա­նե­լու վրա։ Այս ա­մե­նի Ճար­տա­րա­պե­տը (որ հա­վա­քա­կան կեր­պար է)՝ սև զ­գես­տա­վոր­ված և դի­մա­կա­վոր, հան­դի­սա­վոր, դան­դաղ քայ­լով անց­նում է ոգ­ևոր­ված մարդ­կանց առջ­ևով և վե­րին հարկ բարձ­րա­նա­լով՝ այն­տե­ղից մինչ վերջ դի­տում է ամ­բո­խի այ­լա­կեր­պու­մը, հու­սա­բե­կու­մը, գնդա­կա­հա­րու­մը։ Թունդ շպա­րով դի­մա­կա­վոր­ված­նե­րի դեմ­քե­րին ա­նընդ­հատ ժպիտն ու հիա­ցու­մի դի­ֆե­րամ­բա­յին ար­տա­հայ­տութ­յու­նը, ար­ձա­կած ձայ­նար­կութ­յուն­նե­րի չա­փա­զանց­ված պա­թո­սը հան­դի­սա­կա­նի մոտ գնա­լով ա­ճող հա­կակ­րան­քի զգա­ցում են ա­ռա­ջաց­նում, և սա, են­թադ­րում եմ, հենց ռե­ժի­սո­րի դի­տա­վո­րութ­յան ազ­դե­ցութ­յունն է։ Դի­մակ­նե­րի տակ քո­ղարկ­ված կեր­պար­նե­րի էութ­յու­նը բա­ցա­հայտ­վում է՝ ան­հա­տի ապ­րու­մի ող­բեր­գա­կա­նութ­յունն ընդգ­ծե­լով, և­ այդ ան­հատն ար­վես­տա­գետն է, որ սեր, եր­ջան­կութ­յուն և ներ­դաշ­նա­կութ­յուն է փնտրում հե­ղա­փո­խութ­յան փո­թո­րիկ­նե­րում։ Ա­զա­տութ­յան տեն­չով ու սի­րա­հա­րի ո­գո­րում­նե­րով պոետ-մտա­վո­րա­կա­նը (դարձ­յալ մի հա­վա­քա­կան կեր­պար) հըն­թացս իր դրա­մա­տիկ ու­ղին է անց­նում՝ ի վեր­ջո հա­մա­ձայ­նե­լով իր անձն ու ար­վես­տը ծա­ռա­յեց­նե­լու Ճար­տա­րա­պե­տին՝ իբրև պարգև ստա­նա­լով կա­պանք­ներ, ո­րոն­ցով գամ­վում է ա­թո­ռին, գլխին պա­լա­տա­կան ծաղ­րա­ծո­ւի զան­գու­լա­կով գլխար­կը, կա­մա­զուրկ և դա­վա­ճան­ված… Իսկ ամ­բո­խը սար­սա­փա­հար երկն­չան­քով փո­խում է դեմ­քի ան­շարժ ժպի­տը նույն­քան ան­շարժ տխրութ­յամբ և հու­սա­հա­տութ­յան ար­տա­հայ­տութ­յամբ, երբ հաս­կա­նում է, որ նա­վե­րը եր­բեք չեն ժա­մա­նե­լու, որ պատ­րանք­նե­րի օ­դա­պա­րուկ­նե­րը պայ­թել են, և­ որ փո­ղո­ցից ի­րենք են ստիպ­ված հա­վա­քե­լու և սե­փա­կան ու­սե­րին կրե­լու ի­րենց գնդա­կա­հար ըն­կեր­նե­րի դիակ­նե­րը։ 1905 թվա­կա­նի ռու­սա­կան հե­ղաշրջ­ման փոր­ձի մա­սին պատ­մութ­յան դա­սագր­քե­րում գրվում է. «Գն­դա­կա­հար­վեց հա­վա­տը բա­րի ցա­րի նկատ­մամբ»։ Մեկ դար ա­ռաջ հե­ղի­նա­կի հնչեց­րած ող­ջամ­տութ­յան ձայ­նը բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի հա­մար է և­ ա­ռա­վել լայն լսա­րա­նի, քան Եր­վանդ Ղա­զանչ­յան փոքր դի­տա­րանն է կա­րող տե­ղա­վո­րել։
Բա­նա­կա­նութ­յան և ող­ջամ­տութ­յան ձայ­նը, ո­րին ա­կան­ջա­լուր չեն ե­ղել, չա­րա­գույժ հի­շեց­նում է իր նա­խազ­գու­շա­ցում­նե­րը. այն ներ­կա­յաց­ման մեջ, որ­պես ա­ռան­ձին կեր­պար, հան­դես է գա­լիս իբրև նա­խա­բան և­ ա­պա՝ իբրև վեր­ջա­բան։ Թա­տե­րա­խա­ղի ա­վար­տա­կան ֆրազն այ­սօր մեր ի­րա­կա­նութ­յան ա­մե­նա­հա­ճախ հնչող հարցն է՝ իսկ գու­ցե ճիշտն ար­տա­գա՞ղթն է։ Ռե­ժի­սո­րի պա­տաս­խանն այս հար­ցին միան­շա­նակ է՝ դե­րա­կա­տար­նե­րի կող­մից հրա­պա­րա­կավ, ցաս­մամբ դեն նետ­ված ճամպ­րուկ­նե­րը, որ մար­տահ­րա­վեր է ի­րա­կա­նութ­յա­նը, պարտ­վո­ղա­կա­նութ­յան մեր­ժում և մեր օ­րե­րի հրա­մա­յա­կա­նը։
Ներ­կա­յաց­ման ա­վար­տին այն զգա­ցումն ու­նե­ցա, որ իմ ապ­րած ի­րա­կա­նութ­յան խիտ մթնո­լոր­տից շնչա­հեղձ եմ։ Գ­րա­կան եր­կի բո­վան­դա­կութ­յան խոր­քը ներ­կա­յաց­նե­լուն ծա­ռա­յում է կոմ­պո­զի­տոր Վա­չե Շա­րաֆ­յա­նի՝ հա­տուկ այս ներ­կա­յաց­ման հա­մար գրված ե­րաժշ­տութ­յու­նը։