Մեքենան լուսավորում է օձի պես ոլորվող վերընթաց ճանապարհը։ Լարվածությունն ամենուր է, սկսած տագնապածին, նյարդային ռադիոլրահոսից, մինչև մթնում առկայծող էլեկտրական լույսերն ու աստղերը։ Լեռնային ոլորաններում դրանք շատ հեշտ է շփոթել։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող աղոթքն էր, որ բեռն անփորձանք տեղ հասցնենք։
– Դու քանի՞ հատ հաշվեցիր,- հարցրի Արթուրին։
– Չորս, ոնց որ թե չորս։
– Ես երեքն եմ հիշում։
– Դու քո ճամփին ես նայում, կարող է՝ մեկը բաց ես թողել կամ էլ հաշիվը խառնել ես։
– Չգիտեմ, կարող է, բայց հուսադրող է, ուրեմն մերոնք ուշքի են գալիս…
– Կամ էլ վիրավորներն էնքան շատ են, որ… Սրանք սովորական «շտապօգնություն» չեն, «ռեանիմոբիլ» են… Ինչ ասեմ, տա Աստված՝ քո ասածը լինի։
– Տես,- ասացի,- առաջին «ռեյսին» չորս-հինգ ժամվա մեջ տասնինը մեքենա հաշվեցինք, հաջորդին՝ տասներեք… Երևի կազմակերպած կլինեն, որ տեղում էլ օգնեն… Չգիտեմ…
Արթուրը խեթ է նայում, չի հավատում, բայց գիտեի, որ շատ է ուզում, որ հենց ինքը սխալ դուրս գա։ Իսկ ես համառորեն ուզում էի հավատալ, որ ներքին ձայնս սխալվում է, որ ոլորաններին հերթապահող սառցարան-«ֆուռերը» զոհվածների դիակների համար չեն, որ էն կողմ գնացող զինտեխնիկա չկա, քանի որ եղածն արդեն բավարար է, որ զինկոմիսարիատ չեն կանչում, քանի որ մարդուժի կարիք դեռ չկա, որ… Շատ էի ուզում, բայց որ մեկը սկսեր դա բարձրաձայն ասել՝ ես էլ կկատաղեի ու չէի հավատա…
– Առաջին «ռեյսի» համեմատ, էն կողմ գնացող տեխնիկան քիչ է։
– Վերանորոգման համար ետ բերվողն էլ, երևի…
Ինչ էլ ենթադրեինք՝ հակառակ կողմն ուներ։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող ի սրտե աղոթքն էր, որ մեր մարմնական ներքին դողի թևերով թռչում էր յուրաքանչյուր կապտալույս «ռեանիմոբիլի» հետևից։
– Կյանքիս մեջ էդքան աղոթած չկայի,- ասաց՝ հերթական շտապօգնության մեքենան տեսնելով և նախորդ «ռեյսը» հիշելով։
– Մտքերս կարդացիր,- ասացի ես՝ հիշելով նրա աչքերի արցունքը, որն ապարդյուն փորձում էր կուլ տալ առաջին «ռեյսի» ժամանակ, երբ առաջին շտապօգնության մեքենային հանդիպեցինք։ Իրական պատերազմի զգացողությունը միայն այդ ժամանակ միացավ, դրանից առաջ ոնց որ կինոյում նկարվելիս լինեինք։
– Սա չորրո՞րդն էր։
– Հինգերորդը…
– «Պոստ»-ին ենք հասնում, անձնագիրդ հանի։
– Արդեն հանած է։ Բայց գնալիս ձևական են ստուգում, ետ գալիս են քրքրում։
– Վախենում են, որ զենքը ետ կգնա…
Ամբողջ ճանապարհի ընթացքում մի հարց է անընդհատ տանջում. «Մի՞թե արդեն միայն սրան ես ընդունակ»… Ներքուստ հաստատ գիտես, որ ո՛չ, բայց առողջ տրամաբանությունը թելադրում է, որ պատերազմող երկրում առաջին բանը պիտի կարգապահությունը լինի. համապատասխան կառույցներ կան, որ պիտի որ պատրաստ լինեն, կազմակերպեն, տասնամյակներով պլաններ են մշակել, աշխատավարձ են ստացել։ Մեզ մնում է ենթարկվել հրահանգներին, հիմա իննսունականները չեն, կամավորական ջոկատների ու ավտոմատի կռիվ չի… Ասել են՝ կկանչենք, ուրեմն կկանչեն՝ համաձայն իրենց մշակած գործողությունների պլանի և հերթականության… Բայց դա սկզբում էր, հետո՝ առաջնագծից եկող լուրերի ու բամբասանքների շատանալու հետ, առողջ բանականությունը օր օրի նահանջում էր՝ տեղը զիջելով ինքնապաշտպանական բնազդին, իսկ բնազդը հուշում էր, որ ինչ-որ բան անել է պետք, ոչ թե լուրերը թերթել ու «ֆեյսի» բամբասախառն հիստերիան կենցաղային մակարդակում բուծել։
Շոկային առաջին օրերից հետո, գրեթե մի շաբաթ Արթուրի հետ ամենօրյա ռեժիմով քննարկում էինք ստեղծված իրավիճակը՝ ելնելով հեռուստատեսային վերլուծագանգերի կանխատեսումներից, ինքներս էլ էինք կանխատեսումներ անում՝ ծակ-փորձագետներ դառած, մինչև որ մի իրիկուն կանչեց, թե՝ «լուրջ խոսելու բան կա»։ Սեղանին օղի էր, կարտոֆիլ ու սոխ։ Երկու-երեք բաժակից հետո սկսեցինք վիճել, և այնպիսի լրջությամբ և ուժգնությամբ, որ մեր հիսուն տարվա ընկերության ընթացքում դեռ չէինք վիճել։ Ես կատաղած գոռացի.
– Կարող է՞ հանգստյան տուն էր գնացել կամ տուրիստ։ Փախե՛լ է… Տվյալ դեպքում քո ծանոթի խոսքն ինձ համար հիմք չի։ Վախը շատ մարդկային ու բնական երևույթ է, բայց դա չի՛ նշանակում, որ այդ վախն արդարացնելու համար պիտի ամեն ինչ սևացվի։
– Էստեղ նստած՝ հեշտ ա մարդուն վարկաբեկելը, ո՛չ տեղանք են իմացել, ո՛չ սնունդ են տվել, ո՛չ էլ կոնկրետ բան ասել, «կամանդիր» կոչվածն էլ առաջինն է անհետացել… Մեկը հենց դո՛ւ, «գրադի» վրա ես ծառայել, չէ՞, ինչի՞ էնտեղ չես…
– Իբր չգիտես, որ գնացել եմ, գրանցվել եմ։ Հո ինքնագլուխ վեր չե՞մ կենալու գնամ, հիմա իննսունականները չեն, դրա համար հատուկ կառույցներ կան։ Ասել են՝ սպասի, հերթդ կգա՝ կկանչենք։
Երկար գոռգոռացինք։ Վերջակետը իր առաջարկն էր ու իմ պատասխանը։
– Ես վաղը զանգում եմ ծանոթիս, կկազմակերպեմ, որ գնանք բուժանձնակազմին օգնելու, եթե այլ բանի համար այլևս պիտանի չենք։ Գնալու ենք որպես «ֆելդշեր»…- էստեղ մի պահ դադար տվեց՝ հասկանալով, որ ո՛չ ես, ո՛չ ինքը ֆելշեր լինելու համար անգամ տարրական գիտելիքներ չունենք, ապա շարունակեց.- որպես քաք թափող, ամենակեղտոտ ու անշնորհակալ գործին։ Կգա՞ս։
– Միշտ պատրաստ եմ։
Վաղն էլ անցավ, մյուս օրն էլ։ Ոչ մի ձայն… Հետո զանգեց, թե՝ «ասում են ձեր կարիքը չկա»։ Իսկ ես այդ ընթացքում սեփական կապերն էի գործի դրել։ Նամակով դիմեցի ճակատի համար օգնություն հավաքող, այդ ժամանակ դեռևս միայն ֆեյսբուքյան ընկերոջը (իրական կյանքում շատ ընդհանուր ընկերներ ունեինք, այնպես որ կասկածների տեղ չէր մնա)։ Ասացի. «Եթե մեքենա պետք լինի՝ ինձ ասա»։ Կարճ ժամանակ անց զանգեց, ասաց. «Արի բարձվելու, գիշերը շարժվում ես»։ Ասացի, որ մենակ չեմ, ընկերոջս հետ եմ լինելու։ Ասաց. «Ոնց կուզես»…
Հետո կարևոր բեռով բարձված մեքենան սլանում էր օձի նման ոլորվող խավար ճանապարհով։ Առաջին անգամվա բեռը թեև շատ կարևոր էր, բայց ոչ ծավալուն։ Բեռի հասցեատիրոջ հետ ճանապարհի վրա հանդիպեցինք։ Գորիսից արդեն բավական դենն էինք գնացել, բայց մթան մեջ չէինք հասկանում, թե ուր ենք հասել։ Արթուրն իջավ, որ մի երկու բառ փոխանակի տղերքի հետ, իրավիճակը հասկանա։ Ես դեռ մեքենայի բեռնախցիկն էի կարգի բերում, երբ հեռվից ականջիս հասավ նրանց զրույցի կցկտուր պատառիկը.
– Իսկ ընդհանուր առմամբ ո՞նց է վիճակը։
– Դե, ինչ ասեմ,- կիսախուսափողական, կիսամտահոգ ասաց Գոռն ու նկատելով, որ ես մեքենայից իջել ու իրենց եմ մոտենում, ասաց.- ախպե՛րս, լույսերդ անջատի, կխփեն։
Ես մի տեսակ չհավատացողի դժկամությամբ գնացի դեպի մեքենան, լույսերն անջատեցի ու ետ եկա տղերքի մոտ, բայց Գոռենք շտապում էին, շատ հոգնած տեսք ունեին։ Արթուրն էլ էր ուզում հյուրանոց գնալ, թեև տղերքն առաջարկեցին իրենց մոտ գիշերել, բայց մենք առաջին անգամի համար բավարար համարեցինք բեռը հանձնելն ու անմիջապես ետ դառնալը։ Գիշերեցինք Գորիսի փոքրիկ հյուրանոցներից մեկում ու առավոտ կանուխ ետ դարձանք՝ իրար ետևից շարված «պոստերում» մանրակրկիտ զննվելով. հսկում էին, որ անբարեխիղճ ձեռքերում զենք չհայտնվի…
Տանն ընդամենը երկու օր դիմացա։ Հիշում էի «ռեալ» կյանքի կապտալույս «ռեոնիմոբիլների» դանդաղ ընթացքը լեռնային ոլորաններում, հիշում էի ավտոմատներն ուսերին տղերքի մի տեսակ սպասողական, բայց նաև թևաթափ կեցվածքը, ապա նայում էի շուրջս գարշահոտությամբ բուրող ֆեյսբուքյան «պատրիոտիզմին», որ հասել էր աբսուրդի այն աստիճան, որ ֆեյսբուքում թուրքերի հանդեպ ատելության քարոզին զուգընթաց՝ ֆեյսբուքյան անեծքներով ու բանդագուշակությամբ էր փորձում պատերազմում հաղթել։ Հանկարծ ինձ համար բացահայտեցի, որ այս գործում առաջամարտիկներ են ոչ թե «հայու գենի» կրողները, այլ «պռադվինուտիները», նրանք, որ պատերազմից դեռ մի քանի օր առաջ հայրենասիրական հայացքներ ունեցողներին դիտարկում էին իբրև «քյարթուների», կաղապարված հետամնացների, պնդելով, որ աշխարհն ու երջանկահիշատակ Հրաչյա Սարուխանի դիպուկ ձևակերպմամբ՝ «մեր ոխերիմ բարեկամները» փոխվել են։ Կարևորը բազմոցից նրանց չկտրվելն էր։ Իսկ որ ամենաէականն էր՝ նրանք լրջորեն հիմնավորում էին, որ բազմոցաինֆորմացիոն պատերազմն ավելի կարևոր է, որ սկզբում այստեղ պիտի հաղթենք, ապա նոր միայն մարտի դաշտում։ Իսկ այդ ընթացքում զորակոչված իմ ընկեր Գևորգն ու իր ընկերները չոր գետնին գցած բրեզենտի վրա էին քնում, ֆեյսբուքյան փափուկ բարձերն ու տաք թեյի տեսքով «սմայլիկները» նրանց ո՛չ տաքացնում էին, ո՛չ էլ տեղներն էր փափկանում…
Գաղջից խեղդվում էի։ Նորից զանգեցի Զարուհուն։ Նրանց մոտ գիշեր-ցերեկ օգնություն էին հավաքում, որ ուղարկեն առաջնագիծ։ Ասացի, որ գիշերվա կեսին էլ պետք լինի՝ կգնամ։ Ասաց. «Արի, բայց Գոռի հետ խոսի, նոր»…
Գիշերվա 3-ին արդեն Գորիսում էի, պայմանավորված տեղում սպասում էի։ Գոռի ասած հյուրանոցի սպասասրահում մի ժամ ննջեցի։ Հետո մեքենայիս կողքին ևս 4-5 մեքենա հայտնվեցին, շարվեցինք ու շարժվեցինք։ Որոշ ժամանակ անց, երբ արդեն բավական ճանապարհ էինք անցել, շարասյունը կանգնեց։ Գոռը մոտեցավ, ասաց. ««Ֆառերն» անջատած ենք քշելու, մաքսիմում՝ «պադֆառնիկ», անպայման տարածություն ենք պահում, առնվազն 30 մետր, թե չէ կխփեն, պարզ տեսնում են»։ Ասֆալտից դուրս եկանք ու ինչ-որ ոլոր-մոլոր ճամփա մտանք, անցանք երկաթյա ռազմական արագաշեն կամուրջով։ Մտածեցի՝ շարասյան չերևալու համար են այդպես տանում, բայց երբ ետ էի դառնում, արդեն լույսը բացված էր, տեսա, որ կամուրջը, որի վրայով նախորդ անգամ անցել էի, ռնբակոծությունից քանդվել է, հապշտապ նոր ճանապարհ էին բացել։ Իսկ մինչ այդ, երբ շարասյունը տեղ հասավ ու բարեհաջող բեռնաթափվեց, Գոռն ասաց. «Թողեք լույսը բացվի, նոր միայն կշարժվեք։ Ետ գնալիս առանձին կգնաք, իրար հետևից չշարվեք, առանձին մեքենաներին չեն խփում»։
Գոռը զվարճալի պատմություններ է պատմում՝ փորձելով մեր դեմքի լարվածությունը թոթափել ու պատերազմի մասին հարցերը ցրել… Ծիծաղում ենք լիաթոք… Տղերքի հայացքներում տարօրինակ կերպով կորստի ցավ կար, թեև պարտության մասին ոչ ոք չէր էլ մտածում, ախր ֆեյսում գրում էին, որ «Հաղթելու ենք»… Հիմա հանկարծ մտքովս անցավ, որ զինվորի դեմքին երևի միշտ արտացոլվում է տվյալ պատերազմի կամ պատերազմական փուլի վերջարդյունքը, անկախ այդ պահին հաղթելուց կամ պարտվելուց։ Իսկ նրանց դեմքերին զգուշությունից զատ կար նաև անհանգստություն, հոգատարություն, բայց ո՛չ խուճապ կար, ո՛չ վախ։ Դա էլ արագորեն մեզ փոխանցվեց։
Առաջին պայթյունից ու թռչող արկի սուլոցից հետո Գոռն ասես չափում էր մեր վախկոտությունը… Պայթյունից հետո դադար պահեց, ապա փորձող հայացքով նայելով դեմքներիս՝ հանգիստ ձայնով արտաբերեց.
– Էս մերոնք էին, մեր ՀՈՊ-ն էր։ Կուբաթլուի կողմը խփեց։
Մյուս անգամ արդեն երեք օրն էլ չձգեցի, ուշքումիտքս էնտեղ էր։ Երկրորդ «ռեյսից» հետո մեր կողքի արհեստավորներն արդեն գիտեին, թե ուր եմ գնում-գալիս, իրենց լսածն էին ուզում ստուգել, մի կողմից հարցախեղդ էին անում, մյուս կողմից իրենց «հաստատ» իմացածի հավաստումն էին ուզում լսել. «Ռուդո՛ ջան, ախպորս տղեն հաստատ ասում էր, որ ռուսական բազայի համարյա ամբողջ «НЗ» զինապաշարը հասել է ճակատ։ Ճամփին ռաստ էկե՞լ ես», «Ռուդո՛ ջան, քրոջս փեսեն սնայպեր ա, ասեց՝ մենք Պարսկաստանից «չերեզ» Մեղրի-Գորիս տանկային երեք բրիգադ ենք ստացել, երևի Գորիս տեսած կլինես»… Ու ոչ մեկը չհարցրեց, թե ամեն «ռեյսդ» 500-600 կիլոմետր է, բա մեքենադ ո՞վ է բենզին լցնում։ Դա իրենց գործը չէր, դա կարևոր չէր, կարևորը «յութուբի» վիդեոներն էին հաղթական մարտերի և դավաճանությունների մասին։ Անկախ ինձնից, սկսեցի հարցերը ցրել, պատմություններ հորինել, կատակի տալ, որ տեսածիս մասին չհարցնեն։ Ծիծաղում էինք լիաթոք…
Զանգեցի Զարուհուն։ Ասաց. «Արի, դու հաստատ գնում ես, բայց անպայման զանգի Գոռին»։ Զանգեցի։ Ասաց. «Ախպե՛րս, ընենց արի, որ առավոտ 7-ին հասնես Գորիս, գիշերով փորձեցիր անցնել՝ կարող է մերոնք էլ խփեն, դիվերսանտներ են երևացել»։ Զանգեցի Արթուրին, ասացի. «Դու մնա, ես կբարձվեմ, կգամ, հետո կեսգիշերին կշարժվենք, որ առավոտվա կողմ հասած լինենք»։
Բարձելու ընթացքում հիշեցի, որ այս անգամ պիտի քարտից փող հանեմ. հարկավոր էր լիցքավորել մեքենան։ Զարուհու՝ հավաքակայան դարձած պատկերասրահից ընդամենը երեսուն մետր այն կողմ սրճարանների շարանն էր, դրանցից այն կողմ՝ բանկոմատը։ Ջերմ աշնանային երեկո էր, սրճարաններում ազատ աթոռ չկար։ Մտածեցի, որ երևի բազմոցին ու բազկաթոռին նաև սրճարանային աթոռը կարող է փոխարինել, որ ինֆորմացիոն պատերազմի մասնագետները գոնե մի բաժակ սուրճի շուրջ խելք խելքի տան, ու հաղթենք։ Կմնա չնչին բան. հաղթել ռեալ մարտադաշտում։ Բայց ի զարմանս ինձ, պատերազմի մասին ոչ մի կենդանի զրույց չլսեցի։ Միայն մի տեղ ականջս ընկավ, «կամուֆյլաժ» բառը։ Ականջս սրեցի, բայց երկու ընկերուհիները իրենցից մեկի շնիկի սանրվածքը քննարկելիս սխալ բառ էին գործածել… Նրանց կողքի սեղանին գարեջուր էր խմում միջին տարիքի, հոգնած ու անտարբեր հայացքով հաստափոր մի տղամարդ։
Հետո մեքենան լուսավորում էր օձի պես ոլորվող վերընթաց ճանապարհը։ Մթնում առկայծում էին էլեկտրական լույսերն ու աստղերը։ Լեռնային ոլորաններում դրանք շատ հեշտ է շփոթել։ Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող աղոթքն էր։
– Գոնե հիշո՞ւմ ես, թե մի «սնարյադը» քանի կիլո է,- միջին տարիքի, հոգնած ու անտարբեր հայացքով հաստափոր մի սպա էր հարցնողը։
Ես նրան ինչ-որ մեկին նմանեցրի, բայց չէի հիշում, թե ում։ «Հաստատ գարեջուր սիրելիս կլինի, միայն դրանից են սպորտային կազմվածքով զինվորականները փորերն աճեցնում»։ Ասացի.
– Յոթանասուն, արկղով՝ հարյուր։ Գրեթե ամեն ինչ անգիր հիշում եմ։
– Կրակելուց քանի՞ րոպե հետո մեքենան պիտի լքած լինի կրակային դիրքը։
– Երկու րոպե քառասուն վայրկյան։
– Ճիշտ է, բայց դա երեսուն տարի առաջ էր, տեղորոշման՝ այսօրվա գերճշգրիտ միջոցների ու ԱԹՍ-ների առկայության պարագայում այդ թիվն ավելի է նվազել։
– Հետո՞ ինչ…
– Հիմի որ քեզ կցենք քսան տարեկանների հետ՝ կլինի՞… Դու նրանց հավասար ո՛չ «սնարյադ» կարող ես տեղափոխել, ո՛չ՝ տեղադրել, ո՛չ էլ առաջվա պես ծտի նման «գրադի» վրա կթռչես… Շուտ ես հոգնելու, ուշացնելու ես ու… Կամ առանց ակնոցի ո՞նց ես ավտոմատ կրակելու, բա որ ակնոցդ ջարդվի՞ (հաստատ ջարդվելու է)… Էդ քսան տարեկաններն առանց քո ներկայության ողջ մնալու ավելի շատ «շանսեր» ունեն, քան քեզ հետ… Ժամանակը գա՝ կկանչենք։
Փորձեցի էլի փաստարկներ բերել, բայց հաստափոր սպան ավելի կտրուկ արձագանքեց.
– Հոպա՛ր, յա՛ն տուր, չի՛ լինի…
Հետո նորից օձի նման ոլորվող ճանապարհն էր, բայց արդեն ցերեկվա ճանապարհ էր, գնում էինք հրաժեշտ տանք Ծիծեռնավանքին։ Գոռն այս անգամ մեզ դիմավորեց Երևանում։ Ասաց. «Ախպե՛րս, մարդկանց տանում ենք, որ հրաժեշտ տան մեր սուրբ վայրերին»։ Ձորում խոշոր տեխնիկայի տարօրինակ, սկզբում անհասկանալի ակտիվություն կար, տեղ-տեղ ուղղակի անհնար էր մեծ բեռնատարների կողքով անցնել, նեղլիկ հողաշեն ճամփաներ էին։ Դիմացից մեծ մեքենա էր գալիս։ Ճանապարհի՝ համեմատաբար լայն մասում կանգնեցինք։ Մեքենայից դուրս էի եկել, ծխում էի՝ սպասելով կրիայի արագությամբ շարժվող երկար, հսկայական տրամագծով խողովակներ տեղափոխող բեռնատարի անցնելուն։ Մյուս մեքենայի տեղացի վարորդը չտվածս հարցին ակամա պատասխանեց. «Միլիոններ ա, է՜, ո՜նց են քանդում ու կրած տանում, ո՜նց են վռազում, որ թուրքին չմնա, ԳԷՍ-ի տրուբեքն են հավաքում… Մի քանի տարի առաջ որ գետն էդ ժեշտի մեջ փակած չլինեին՝ ստեղ ահագին բնակչություն կլիներ, գիտե՞ս քանի հոգի փորձեց հաստատվի… Ո՛չ ճամփա սարքեցին, ո՛չ նորմալ կապ… Մենակ իրանց ջեբի ԳԷՍ-երի մասին էին մտածում…»։
Երեկոյան Ծիծեռնավանքում վերջին ծառայությունը մատուցող հոգևորականն ասաց.
– Ես գիտեմ, որ մենք երկար ժամանակով չենք հեռանում, մենք ականատես ենք լինելու մե՛ր վերադարձին, հենց մե՛ր, ոչ թե մեր զավակների կամ թոռների։ Ցավոք, հիմա պարտվեցինք, քանի որ կրկնեցինք Աստծո դեմ ապստամբած հրեշտակների սխալը, ուրացանք Աստծուն, հպարտացանք… Իսկ գիտե՞ք, որ ՀՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ բառի արմատը ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ-ն է, նշանակում է՝ Հրեշտակների ՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆ։ Մենք ետ կգանք, երբ հպարտութունը փոխարինենք արժանապատվությամբ ու առաքինությամբ… Ամեն ինչ մեզնից է կախված, կարող է շուտ ետ գանք, կարող է՝ ուշ…
Ուշ, շուտ, միգուցե, հաղթանակ, պարտություն… Ամեն բան երկակի էր…
Միակ բանը, որ աներկբա էր՝ մտքներիս մեջ հնչող ի սրտե աղոթքն էր…
