«Հաղթանակ» պուրակում, աստղերի արծաթացոլ շիկնանքի ներքո սփյուռքահայ ուսանողուհի Հուրիին (ազգանունը կարևոր չէ) համբուրող վարսահարդար Արամը մոլեկրքին մի պահ չդիմացավ, ամենանախնական ձևով սեր խոստովանեց.
– Հուրի՛ ջան, ի՞նչ ես ուզում քեզ համար անեմ, կնոջիցս բաժանվե՞մ, երկնքից աստղ բերե՞մ:
– Կնոջիցդ մի՛ բաժանվիր,- ասաց պետհամալսարանի ուսանողուհի, Դանիել Վարուժանի մասին գիտաճառ գրող սփյուռքահայ Հուրին,- ո՛չ էլ երկնքից աստղ բեր: Եթե իսկապես ինձ սիրում ես, Բրգնիք տար:
***
Կինն արդեն մի դար աղերսում էր.
– Երեխայի համար «Մանկական Աստվածաշունչ» առ՝ գիշերներն անկողնում կկարդամ, քնեցնելուց հետո էլ բարձի տակ կդնեմ:
Ամուսինը՝ Մաշտոց մայրուղու գեղեցկության սրահի վարսահարդար Արամը, գլխառադ էր անում.
– «Մանկական Աստվածաշունչ» որտեղի՞ց ճարեմ:
– Այդքանն էլ չգիտե՞ս: Գրքերը գրախանութում են վաճառում: Կենտրոնականը վարսավիրանոցիդ կից փողոցում է:
Թեկուզ վարսավիրանոցի կից փողոցում լիներ՝ Արամը կյանքում գրախանութ չէր մտել, բայց երեխայի սիրույն մտավ… Նրբադեմ, նրբիրան մի մանկամարդուհի, հավանաբար ուսանողուհի, Արամին չնկատելով, Արամից առաջ ընկնելով մոտեցավ վաճառողուհուն, վաղուցվա ծանոթի մտերմությամբ հարցրեց.
– Վարուժանի երրորդ հատորը լույս տեսա՞վ:
– Երևի Հալեպ էիք գնացել,- ասաց վաճառողուհին,- ուրիշ հրատարակություններ էլ ենք ստացել: Համեցե՛ք:
Մինչ աղջիկը գրքերն էր թերթատում, Արամը, յուրաքանչյուրի կազմին «Վարուժան, Վարուժան, Վարուժան» կարդալով, արտասանեց.
Երբ գիշերվան մեջ խառնես
Ժըպիտ ժըպտի, բույրի բույր՝
Իր նըշույլներն լուսնակն հեզ
Ծոցըդ կ’հեղու թույր ի թույր…
Ուսանողուհին անակնկալի եկավ, շրջվեց Արամի կողմն ու զարմանքից նույնիսկ շառագունեց.
– Դուք Վարուժան այդքան լա՞վ գիտեք…
– Ոչ մի տող չեմ կարդացել,- խոստովանեց Արամը,- մանկությանս տարիներին մայրս է ինձ քնեցնելիս արտասանել:
– Ի՜նչ լավ մայր եք ունեցել,- ձայնեց մանկամարդուհին:
***
– Ուրեմն ուզում ես Բրգնի՞ք գնալ:
Վարսահարդարը կարծեց խոսքը Հայաստանի հերթական տեսարժան վայրի մասին է, անմիջապես համաձայնվեց.
– Սիրով, հենց առաջիկա հանգստյան օրը: Միայն մոտավորապես ասա, թե որտե՞ղ է:
– Արևմտյան Հայաստանում:
– Որտե՞ղ:
– Սեբաստիայի նահանգում, Տիվրիկի շրջանում:
…Այնպես էր պատահել, որ բոլոր կանանց նկատմամբ, ովքեր երբևէ, թեկուզ հպանցիկ եղել էին Արամի կյանքում, նա զուտ տղամարդկային պարտավորվածություն էր զգացել: Կինը գիտե՞ր, որ այդ տարիքում հանդիպում է ուրիշի՝ այն էլ ուսանողուհու հետ: Հավանաբար՝ գիտեր: Գիտե՞ր, որ եթե գիշերներն ուշ է վերադառնում, այդ ուրիշի հետ է լինում: Եթե անգամ չգիտեր, կասկածում էր: Կասկածում, բայց լռում էր, որովհետև համոզված էր՝ եթե վիճեր, գժտվեր, ինքը պիտի տուժեր: Իրեն պիտի առանց ամուսնու մնալ վիճակվեր: Ու հենց այն պատճառով, որ լռում, ճակատագրին համակերպվում էր, Արամը Հուրիի հետ ուր էլ որ գնում էր, ամբողջ շրջագայության ընթացքում խղճի խայթ էր զգում:
Նույնը սահմանն անցնելու պահին զգաց: Հուրին նման մանրամասներ չգիտեր, բայց ձայնն արդեն կերկերում էր.
– Հենց Արևմտահայաստան մտնենք, ինձ կասես:
Արամն սկսեց ուղեցույցերին ուշադիր հետևել: «Արևմտահայաստան» ուղեցույցն էր որոնում, չէր գտնում:
– Կարսին ենք մոտենում,- կարդաց վերջապես:
– Կանգ առ,- ճչաց Հուրին:
– Կարսը Արևմտահայաստա՞ն է:
– Ի՜նչ նշանակություն ունի, պատանդ է:
Ինքնաշարժից իջավ, փռվեց քարքարոտ հողին, թևերը լայն տարածեց: Ասես ուզում էր գրկել հողը: Ու համբուրում էր: Քարի մի կտոր վերցրած վերադարձավ, վրան գունաներկ ինքնահոսով «Կարս», ամիս-ամսաթիվը գրեց, դրեց ուղեպայուսակը: Նույնը կրկնեց Անիում, Իգդիրում, Վանում:
– Էս երկրում հող չկա՞,- զարմացավ Երևանի կենտրոնի գեղեցկության սրահի վարսավիրը,- անընդհատ քար ես հավաքում…
Սեբաստիայում էլ պարզվեց, որ ոչ միայն Տիվրիկի շրջանում, ամբողջ նահանգում Բրգնիք անունով գյուղ չկա: Եթե եղել է՝ վաղուց է եղել: Լցակայանում, որտեղ կանգ էին առել, որպեսզի «Մերսեդեսին» հարմար վառելահեղուկ ընտրեն, բազմություն հավաքվեց: Հուրին տատից սովորել, վարժ թուրքերեն էր բլբլում, համոզված պնդում, նկարագրում էր պապի՝ հազար անգամ նկարագրած գյուղը, Սուրբ Նշան վանքն ու Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Հավաքվածները տարակուսանքով տարուբերում էին գլուխները: Հենափայտը թխկթխկացնելով մի ծերունի էր անցնում: Կանգ առավ, լսեց Հուրիին, մոտեցավ:
– Աղջի՛կս,- ասաց,- դու այն գյո՞ւղն ես փնտրում, որտեղ մի մեծ բանաստեղծ է ծնվել:
– Այո՛,- ուրախացավ Հուրին:
– Սրանք ջահել են, չգիտեն,- քռքռաց ծերունին,- հայերի գնալուց հետո գյուղը երկու անգամ փոխել է անունը, մի ժամանակ Չայբոյլու էր, հետո Դյորտելյուլ դարձավ:
– Հեռո՞ւ է:
– Դիմացի սարի մյուս կողմում է, բայց ճանապարհը լավն է:
Հենց շրջադարձը հաղթահարեցին՝ Հուրին ճչաց.
– Բրգնի՜քը:
– Ի՞նչ իմացար,- զարմացավ վարսահարդարը:
– Չե՞ս տեսնում, ճիշտ այնպիսին է, ինչպիսին «Հացին երգում» պատկերել է Վարուժանը:
Վարսահարդարը «Հացին երգը» չէի կարդացել, բայց «Մերսեդեսի» ընթացքը դանդաղեցրեց, որ Վարուժանի պատկերած գյուղը հեռվից տեսնի… Բլրի լանջին սփռված ծառազարդ գյուղ էր: Արևը փոշենման լույս էր անձրևում: Լեռնային մի առվակ հայտնի չէ որտեղից բխում, սիրահարի նման խոխոջալով նետվում, հովտում հոսող ջրառատ գետին էր փարվում: Մամիկները կապույտ ծխով ծխացող թոնիրներում հաց էին թխում, հարսները արոտից դարձած գանգրագեղմ ոչխարներն էին կթում, մշակները արտ էին հերկում… Միայն թե այդ ամենը թուրքերն էին անում:
Գյուղի կենտրոնում Հուրին իջավ ինքնաշարժից, սկսեց այս ու այն կողմ նետվել: Կարծես մի ամբողջ կյանք ապրել ու ոչ մի մանրամասնը չէր մոռացել:
– Ահա այն գետեզերքը, որտեղից Վարուժանը բադերի վրա քար է նետել, բարդիները, որոնց վարսերի սոսափի ներքո տոհմական դյուցազներգերն է լսել, արահետը, որով Սեբաստիայի Արամյան վարժարանի սաներին Սուրբ Նշան վանքը ուխտ է տարել:
Միջին տարիքի ջլապինդ մի տղամարդ մոտեցավ, խիստ հարցրեց.
– Ես Դյորտելյուլի գյուղապետն եմ, ումի՞ց եք թույլտվություն վերցրել, որ մտել եք իմ տարածքը:- Նա գոտիի կաշվե պատյանից, ցուցադրաբար, ալեհավաք ունեցող հեռախոս հանեց, այսինքն՝ եթե ուզի, հենց հիմա շրջանային, նահանգային ոստիկանություն կզանգի, երկուսին էլ կձերբակալի:
– Իմ մեծ մայրիկն ու մեծ հայրիկն այս գյուղից են,- արդարացավ Հուրին,- ուզեցինք կատարել նրանց վերջին կամքը՝ գերեզմաններին մի բուռ հող տանել:
Գյուղապետը հեգնախառն արհամարհանքով ոտքից գլուխ զննեց նրան:
– Եթե ուզում եք ձեր տատիկ-պապիկների թաքցրած ոսկիները փնտրել,- ասաց,- զուր է, մերոնք Սուրբ Նշանն ու Սուրբ Սարգիսն էլ են քարուքանդ արել, ոչինչ չեն գտել: Այնպես որ, եթե իսկապես մի բուռ հող վերցնելու եք եկել, վերցրեք, գնացեք:
– Հենց հիմա՞ գնանք,- հայցեց Հուրին,- ուզում ենք գոնե մի գիշեր մնալ:
Գյուղապետը ալեհավաքով հեռախոսը հետ՝ պատյանը դրեց.
– Մի գիշեր կարող եք մնալ, հյուրատուն ենք կառուցել, բայց հազվադեպ են այցելուներ գալիս, տարին վնասով ենք փակում:
Հյուրատունը ուռիների սոսափի ներքո, սիրահար առվակի եզրին էր: Ծեր տիրուհին անձնական այցելուների ջերմությամբ ընդունեց:
– Համեցե՜ք, համեցե՜ք,- ասում, հերթով կեցասենյակների դռները բացում, ցույց էր տալիս,- բոլորն էլ ազատ են, ո՞րն եք հավանում:
Հուրին ընտրեց գյուղի համայնապատկերին նայողը:
– Դե՛, դուք տեղավորվեք, ես թեյ բերեմ:
Լվացվել էլ չհասցրին: Տիրուհին թշշացող ինքնաեռ, սինիով թթի մաթ, խաղողի քաղցու բերեց:
– Բարի գիշեր,- ասաց,- ես էլ ձեզ չեմ խանգարի, ամբողջ գիշեր ոչ ոք չի խանգարի: Առավոտյան ի՞նչ կուտեք:
– Հայսումիս,- ձայնեց Հուրին:
Տիրուհու աչքերը խոշորացան.
– Մեր հայսումիսը դու որտեղի՞ց գիտես, աղջի՛կս:
– Իմ մեծ մայրիկն ու մեծ հայրիկը բնիկ այս գյուղից են:
– Յավրո՜ւմ,- տիրուհին փաթաթվեց, համբուրեց Հուրիին, դուռը ետևից փակեց-գնաց:
Թեյելն Հուրին արագ ավարտեց, մտավ լոգասենյակ: Ամբողջ օրը ոչինչ չէր կերել: Հիմա էլ համարյա չկերավ: Հետո Արամը ցայվեց, լոգասենյակից դուրս եկավ, տեսավ անկողինը բացել, ձյունաթույր սավանի վրա սրբիչ է փռում:
– Այդ ի՞նչ ես անում,- չհասկացավ:
– Ուխտել եմ,- ասաց սփյուռքահայ ուսանողուհին,- Բրգնիքում քեզնից պիտի հղիանամ, տղա ունենամ, անունը Վարուժան դնեմ:
Տղամարդը կարծեց կատակ է անում, ինքն էլ կատակեց.
– Բա որ աղջիկ ունենաս:
Ուսանողուհին վրդովվեց.
– Դու ոչ մի գիրք չես կարդացել, ոչինչ չգիտես: Աքսորավայրում, այն առավոտը, որ Վարուժանը հասկացել է՝ իրեն սպանելու են տանում, մնացողներին պատվիրել է. «Կինս՝ Արաքսին, հղի է, այս օրերին ծննդաբերելու է, խնդրում եմ լուր ուղարկեք, թող նորածնին իմ անունը՝ Վարուժան դնի»: Աքսորականները, սակայն, չեն կարողացել Չանղըրիից Վարուժանի վերջին ցանկությունը ժամանակին Պոլիս հասցնել, Արաքսին տղա է ունեցել, բայց Հայկակ է կոչել:
Մտավ անկողին, շտապեցրեց.
– Դե՛, արի:
– Հուրի՛, դու գժվել ես:
– Մի՛ վախենա, կնոջդ չեմ ասի, եթե չուզենաս, քեզ նրանից չեմ խլի:
Հենց հայտնվեց կողքին, փաթաթվեց, սկսեց այն կրքով համբուրել, որով «Հաղթանակ» պուրակում էր համբուրում: Այն տարբերությամբ, որ արդեն իրեն չէր զսպում, չէր կաշկանդվում:
…
– Կհղիանամ, չէ՞:
– Չգիտեմ,- ասաց վարսահարդարը:
– Միևնույն է, երբ էլ լինի, Վարուժիս հայրը դու պիտի լինես: Դու իմ առաջին տղամարդն ես, մի՛ քնիր,- խնդրեց:
Ինքն ավելի շուտ քնեց: