Գետափին լուռ ծխում էր երբեմնի փառահեղ, հաստաբուն ընկուզենու տխուր մնացորդը: Տեղ-տեղ սևին էին տալիս վիթխարի ծառաբների գետնահավասար մոխրակույտեր: Անտառի սոսափը քծծել էր ելնող ծխի երիզը և թույլ մշուշով պարուրել կործանված կամրջի կորացած խարիսխը: Ամեհի գետի կոհակներին փարվելով՝ չքացող քաղաքակրթության նվաղուն սրտի թույլ տրոփյունն անէանում էր որպես չքնաղ երազ: Դիմացը, գետից անդին` Չարեքավանքն է՝ խոհախռով, նոթակախ, զանգակ հնչյունի կարոտ: Վանքի պարիսպները պաշարած կաղշնակի ու կռատուկի փշերով ու կոծոծներով զինավառ շարքերը կեցել էին սպառնագին: Առջևում, վիթխարի քարակարկառ առապարին Գարդմանաբերդն է, իսկ կատարին՝ միջնաբերդը՝ երկինք խոյացող հրակարմիր աշտարակներով: Աղյուսաշեն բուրգից արևելքում պարզկա օրերին հստակ ուրվագծվում է Փիփը՝ կղմինդրե տանիքներով հնամենի գյուղը, որպես անթերի գեղանկար: Երկնանիստ սարահարթի արևահայաց ձորալանջերն ի վար լավայի նման հոսել է գյուղը, մերվել զովասուն անտառին: Գյուղի փեշերից ելնող ուղի թե արահետ՝ երակ-երակ գալարվելով, հայտնվում էին Գարդմանաձորի բերրի հովիտներում: 1987-ի ամառն էր: Գյուղում օրը բացվեց տխուր լուրով: Մարանը չկար: Չքացել էր… Գյուղի գլխից ընկեր Գրիգորի ուղարկած մարդը, գզիրի հանգով, բառերն ընդհատ-ընդհատ կրկնելով ու ծոր տալով, որոտում էր.
– Չը՛-կա՜, չը՛-կա՜, տե՛ս-նող չի՛ ե-ղե՜լ, չկա՜:
Ծիծաղը մշտապես բերանին, գյուղսովետի փոքրամարմին նախագահը՝ ընկեր Գրիգորը, ով Մարանի հեռավոր ազգականն ու հոգաբարձուն էր, խոր հոգոց հանեց.
– Ի՞նչ եղավ, բա լավ:
Անհետացած՝ յոթանասունին մոտ կինը միայնակ էր ու խուլուհամր: Խլացել էր մանկության արշալույսին՝ դառնաղետ 1920 թվականին՝ Շուշիի խելահեղ սպանդի օրերին: Հայրը գյուղի վրիժակ բազուկն էր ու ինքնապաշտպանության կազմակերպիչը: Դավ, արյուն էր ու առուփախ ամենուր: Սև մի գիշեր Մարանենց միահարկ տան երեք պատուհաններից արձակված կրակոցները սպանում են ընտանիքի մնացած անդամներին: Ինքը՝ փրկված աղջնակը, դժոխային որոտից խլանում է: Ու ձայն չլսելով էլ մնում է նաև լալ…
Օրերը հաջորդեցին իրար, բայց Մարանը չկար ու չկար: Գյուղում բոլորն այդ մասին էին խոսում, ենթադրություններ անում, տարակուսում: Անգամ գյուղի ամենատարեց մարդը՝ քեռի Սիմոնը, ով ծանրորեն նստած էր գյուղի կիսադատարկ խանութի պատի տակ, ասաց. «Է՜, սև՛ մնան էն օրերը, էլ ետ չգան»: Գյուղը թափվել էր անտառները: Կաղինը թակում-մանրում էին, բլիթներ թխում, որ մի կերպ գոյատևեն: Հալբաթ որ խաղաղություն լիներ, Մարանն էդ հալին չէր լինի, տափը չէր ծակի՝ կորչի: Գյուղի տների զգալի մասը տեր ու բնակիչ չուներ: Ապագան էլ չքացել էր նրանց հետ: Շատերի անկողպեք դռները բաց էին: Կարծես երեկ էին թողել տունը, մոռացել ըստ հարկի փականք դնել ու այսօր պիտի գային: Ստուգվել էին բոլոր լքված տները, էլ ծակուռ չէր մնացել: Աղմկեց գյուղամեջը: Անտրտունջ վախճանվող գյուղից ի տեր հանգածի հերթական հոգեհացից ելածները, կին թե տղամարդ, լեզվաթոլոլ թափվեցին գյուղամեջ:
– Մարանն է՜, Մարա՛նը, ընկե՛ր Գրիգոր, անքելեխ մնաց: Ո՞րն ես մտածում,- այլայլված, մթագնած հայացքով չարախնդաց Վարոսը՝ գյուղի անուղղելի հարբեցողը՝ լիրբ Սիրանի որդին, ով անպայման հայհոյում էր սրան կամ նրան, երբ հարբած էր: Ու հաջորդ օրը, որպես կանոն, կատու դառած, կոլխոզի պարտկոմի սիրուհի՝ յոթանասունն անց մոր հետ շտապում էր ներողություն հայցելու:
– Ախմա՛խ շան տղա,- մռլտաց Գրիգորը (ով դեռ ընդամենը մի քանի տարի առաջ ֆերմա էր գնում գազ 51-ի խցիկում Սիրանի հետ՝ վարորդին անտեսանելի՝ ձեռքով բռնած ունենալով կնոջ աջ կուրծքը),- խալխի դարդին նայիր՝ սրա դարդին:
Կապարե տխրությունը վաղուց խարիսխ էր ձգել այստեղ, ինչպես էլեկտրացանցի Թահիրը, ով էլեկտրականությունն ըստ կարիքի օգտագործելու դիմաց գյուղացիներից գանձում էր իր հինգ ռուբլիանոցները: Գյուղի միակ լիարժեք ընտանիքն ընկեր Հայկազի բազմազավակ հարկն էր՝ հողե հատակով: Իսկ ընդհանրապես, գյուղը մարում էր, ինչպես և այդ օրերին Մարանին գտնելու հույսն էր սկսել մարել:
– Տափը եկածն էլի եկավ թոշակիս գլխից քերթեց, գնաց, Նազի՛կ,- անմեղսունակ դեմքի ժպտուն հանդարտությամբ կանչեց Սրբուհին, ով նայում էր ամրաշեն երկհարկանի տան ապակեպատ պատշգամբից, որտեղից ափի մեջ երևում էին գյուղամիջյան ոլոր արահետները, որոնցից մեկով պարարտազիստ Նազիկը փնչալով ելնում էր վեր՝ Սրբուհու մոտ: Նազիկը նրա տնվորն էր՝ որ հարևան գյուղից էր և ուսուցչություն էր անում այստեղ: Նա միայնակ մայր էր ու աչքաբաց հասուն կին: Սրբուհին ծերացած օրիորդ էր, ծանծաղամիտ ու բարի: Եղբայրը մեծ քաղաքում կարևոր մարդ էր, գյուղի ճամփան մոռացած: Նազիկը չպատասխանեց՝ դանդաղաքայլ առաջ մղվելով: Անպատասխան մնացած տրտում Սրբուհին կրկին խոսեց, երբ լիովին ուժասպառ, հևիհեև Նազիկը հայտնվեց շեմին:
– Մարանից լուր չկա՞:
Նազիկը հազիվ տարուբերեց կատարյալ դիմագծերով սևսաթ գլուխն ու փլվեց կաղնեփայտյա թախտին՝ հազիվ արտաբերելով.
– Չէ՛, չկա:
– Խե՜ղճ անլեզու,- մղկտաց Սրբուհին ու շարունակեց:- Իբր որ մենք մնում ենք՝ ի՜նչ: Մենք ու անտեր մնացած գյուղն էլ Մարանի պես կկորչենք անհետ:
– Կորել է՝ կորել է, կենում էր՝ ի՞նչ անի: Ինչի՞ է պիտանի: Դա՜րդ եք անում: Ստեղեր կլինի, կգտնվի: Գո՛րծ արեք, գո՛րծ, բերքը մնաց,- հուսավառեց ապառաժասիրտ կոլխոզի նախագահը: Աշխատունակ յուրաքանչյուր ոք (անգամ դպրոցականները՝ ուսուցիչներով հանդերձ) այստեղ էր՝ կարտոֆիլի անջրդի պլանտացիաներում: Պսպղուն, սրածայր բահերով ոմանք քանդում, շրջում էին հողը: Դույլերով զինված՝ այլոք ժողովում, կուտակ-կուտակ բլուրներ էին շինում: Դաշտերից այն կողմ, զմրուխտ լեռնալանջերի ստորոտներին խոտի փոքր բլուր-դեզեր էին նշմարվում: Լեռնահովտային թույլ զեփյուռի թևին ձայներ էին վսվսում:
– Էն կողմին յաթաղ1 կա, ու՝ ձայն-ձույն: Կարո՞ղ ա Մարանն էնտեղ լինի գնացած: Հը՞, Նազի՛կ,- կռացած դիրքից հազիվ ուղղվելով, մելամաղձոտ հայացքով արտաբերեց Սրբուհին: – Արի՝ գնանք, համ էլ մի քիչ թեյախոտ կհավաքենք:
Լուռ համաձայնությամբ խմբից աննկատ հեռացող կանայք սրոհունդի պղնձագույն ծաղիկների փնջեր գրկած, անհետացան տեսադաշտից:
Շուտով ձայները հստակվեցին, և պարզորոշ երևաց թուրք անասնապահների կեցավայրը: Գազազած շները կատաղի հևքով վրա տվին: Շների ետևից ընդառաջ ելած երեխաների փաղանգին հաջորդեց թրքուհու ոխակալ կեցվածքը: Չարակամ, հարձակման պատրաստ, նախ սաստեց շներին, հետո գոչեց.
– Ո՞վ եք, ինչացո՞ւ եք, ինչո՞ւ եք եկել:
Նազիկը լավ տիրապետում էր նրա լեզվին. փաղաքշական տոնով փորձեց հանդարտեցնել ու պատմեց Մարանի անհետանալու մասին:
– Դուք բոլորդ էլ պիտի կորչեք: Ի՞նչ եք անում այստեղ: Հրեն՝ ձեր հայրենիքն էնտեղ է, գնացեք, կորեք մեր հողերից,- ասաց՝ մատնացույց անելով հեռվում ուրվագծվող Սևանի լեռնաշղթան: Ինչպես հետո պատմում էին գյուղում, կանանց հետադարձն անցել է երեխաների ճռվողյունով ուղեկցվող քարկոծումներով: Քարերից մեկի հետքը մեկ շաբաթ նկատելի էր Սրբուհու մեջքին:
…Գարդմանա կանչին ականջալուր, մի օր հայտնվեցինք Չարեքագետի հովտում՝ Մամռոտ բերդի դիմաց: Դավադիր ու զուսպ, զարհուր վիշապի նման, գետը կիսել էր ձորը, հատել ճամփա ու շավիղ: Երեք ձիավորներս հերթով գետը մտանք: Մինչև թամբատակը ջրի մեջ, նժույգները հաղթահարեցին գետը: Մոտեցանք Չարեքավանքի պարսպին: Փայտե դուռը փակ էր, կողպեքը՝ կախ: Ներսը փեթականոց էր: Ժրաջան մեղուների ձագախաղի հոգեզմայլ, համերաշխ համանվագը կարծես անցյալի փառքի հեռավոր արձագանքը լիներ: Շարժվեցինք դեպի ամրոցի բարձունքը: Արտաքին պարսպի տակ դեպի մեզ ընթացող երկու ձիավոր տեսանք: Մոտեցան: Թուրքեր էին՝ մեղվանոցի տերերը: Բարեկամաբար խորհուրդ տվեցին անպայման անցնել գետը՝ ձիակռվից խուսափելու համար և, իմիջիայլոց, նետեցին՝ գետի այն ափին քանի օր է՝ ծեր կին է երևում՝ հո նրա՞ն չենք փնտրում: Մեր հայացքներն ակամա խաչվեցին, և միաժամանակ, կոկորդներս արտաբերեց միևնույն բառը՝ Մարա՞նը: Հրաժեշտ տալով վանքի «տերերին»՝ փութով ելանք վեր՝ աղյուսաշեն միջնաբերդի կատարը, որտեղից թռչնի ճախրանքի բարձրությունից, կարծես ափի մեջ, երևում էր ողջ ձորահովիտը: Ու թվում էր՝ ուր որ է՝ պիտի տեսնեինք Մարանին: Իջանք: Գլուխները վեր պահած, ձիերը կրկին մտան գետը ու ելան ափ: Քննախույզ ի վար ենք ընթանում: Հանդիպեցինք հողակտուր փոքր շինության: Մեղվանոց էր կրկին: Փեթակ դարձող մեղուները ծանրորեն թափվում էին թռիչքատախտակին, ինչպես անձրևի խոշոր կաթիլներ: Արկանոցի դիմաց համերաշխ թևաբախյունով մեղուների մի քանակ զով էին մղում դեպի ներս: Հյուղակի շեմին ծերունի հայտնվեց՝ կարծես անդրաշխարհից՝ մազ-մորուքի մեջ: Ուսի վրայից խորշոմ ու դալուկ կին էր ծիկրակում՝ իսկը մի կտավ՝ շրջանակի մեջ, վարպետ մի ձեռքով վրձնահարված:
– Բարև՛, պապի՛ ջան:
– Հազա՛ր բարին, ես ձեզ մատաղ: Մի օր էլ ձեզ նման երանի՜ ժառանգներս գան: Կարոտից կոտորվեցինք: Աբովյա՜ն, Արզնի՜, Նոր Գեղի՜, Նոր Հաջի՜… Շեները թողել են անտեր, մեզ էլ՝ հետը: Գնացել են՝ լցրել անապատը: Եկե՛ք, եկե՛ք, իջե՛ք, մածուն, մեղր կուտեք: Ուտող չկա, է՜… Բերք-բարիքը թափած է, սերմն ընկնում է ձեռքիցդ՝ բերք է տալիս,- զրուցընկերի կարոտ՝ ճեպով վրա տվեց ծերունին:
Իջանք, կապեցինք ձիերը, հերթով սեղմեցինք կարոտաբաղձ ծերունու կոշտացած ձեռքն ու բոլորեցինք սեղանի շուրջ: Ծեր կինը մեկ մերուցք մածուն, մեղրահացով մեղր և մատղաշ վարունգով լի մի պղնձաման ու լավաշ հաց դրեց սեղանին: Այլևս տարերքի մեջ, կոճղի պես ամուր ծերունին մոտեցավ հյուղակի պատին, չոքեց, բացեց հորի բերանը, կռացավ ու վեր հանեց ցարական ժամանակների ապակե երեք լիտրանոց երկու մեծ շիշ: Երիտասարդական ավյունով ոտքի կանգնեց, մոտեցավ ու դրեց սեղանին:
– Մամուխի2 գինի է: Եվ՝ սալորի օղի,- ասաց,- դե, ձե՛զ տեսնեմ, գնալ-մնալ չկա, լավ հաց ենք ուտելու ու կարգին զրուցենք,- ասաց ու խորամանկ ժպտաց:
Ծերունու փառահեղ հյուրասիրությունը վայելելուց հետո, լիովին գինովցած, որոշեցինք գնալ մի կողմի վրա՝ իջևանել ու պատրաստվել գիշերելու: Արձակեցինք ձիերին և սկսեցինք գիշերային խարույկի համար փայտ ժողովել: Նոսր ծառածածկով տարածության խորքում քարե փոքրիկ շինություն նշմարվեց: Մոտեցա ու անդուռ երախից ներս նայեցի: Ո՜վ զարմանք, լոբու չորացած, խուճուճ ցողունների կուտակի մեջ խաղաղ նիրհում էր ինքը՝ Մարանը: Հնձան էր կառույցը՝ հնուց մնացած հաստաբուն ընկուզենու շվաքում: Ձայնեցի: Ավելի շուտ լույսի ու ստվերների խաղից՝ հանկարծակիի եկավ, նկատեց և ահալից աչքերը բևեռեց աչքերիս: Ժպտացի կարեկից և ուրախ: Վախը նահանջեց աչքերի խորքերը, խաղաղվեց: Ի՞նչն էր բերել ծեր կնոջն այս մեկուսի տեղերը. գուցե անթեղված հո՞ւր կար հոգում: Անխոս ու դժբախտ հայացքին ի տես էր եղել, անցել կյանքը մեղվապահի: Մի՞թե նրան էր որոնել ու գտել: Գուցե հույս ուներ նրան մենակ գտնել. գուցե…
Մարանի գտնվելու լուրը թևածեց գյուղում և որպես միջակ հոգս թառեց ընկեր Գրիգորի հոգնած ուսին: Հաջորդ օրը գյուղի միակ կիսախարխուլ ամենագնացն անտառի միջով ճամփա ընկավ դեպի գետահովիտ: Երբեմնի կուսական անտառը պապանձ ու սարսուռ սպասումով ականջ էր դրել սղոց-հրեշի անողոք ձայնին: Վտանգն ահեղ խուժել էր անտառ: Թրթուրավոր մի տրակտոր, խուլ հռնդոցով, պողպատե ճոպանով կապված վիթխարի մի ծառ ավելի նման ետևից քարշ տալով-սրբելով մոտեցավ: Բարակ ոստ ու ճյուղ ջարդվել, թափվել էին: Ամենակուլ ժամանակներն էլ, ինչպես զորեղ, թրթուրավոր հրեշ, քարշ է տվել Գարդմանա տան տոհմերին ու որդիներին, հյուծել, ճյուղակոտոր արել, մատնել հոգեվարքի: Հետևյալ օրն իսկ Մարանը հայտնվեց վաղուց հանգած հայրական օջախում: Օրեր անց քայլում էի գյուղամիջյան զառիվեր արահետով: Վարից նկատեցի բարձրադիր բակում կանգնած մեկին, ով սևեռուն հայացքով ինձ էր նայում: Նա էր՝ Մարանը: Ձեռքի շարժումով կանչեց: Բարձրացա: Ժպտուն (ինչքան թույլ կտային նրա տառապյալ դիմագծերը) հայացքը կարծես երախտագիտություն էր ճառագում: Տունը կիսաքանդ էր: Երկու սենյակներից մեկի առաստաղը չկար: Հրավիրեց կից սենյակ, ուր ապրում էր: Կարծես հայտնվել էի դարասկզբին: Ամեն ինչ հնաոճ էր, հնօրյա: Փայտյա շքեղ շրջանակով ճաքած հայելին իր վրա կրում էր վաղուց արձակված փամփուշտի հետքը: Անկյունում դրված շքեղ կոմոդն անասելի փոշոտված էր: Այն օրհասական օրն արձակված մի այլ գնդակից էլ կտրված էր պատուհանի ճաղավանդակի երկաթաձողերից մեկը: Կյանքը կարծես այստեղ կանգ էր առել, ինչպես Մարանի բախտի անիվը: 1988-ի աշնանը գյուղը կրկին թափվել էր անտառները: Աներես պատմությունը սկսել էր կրկնվել: Գյուղի գլխին կակազ կրակահերթեր էին սկսել որոտալ:
– Մեր դատավճիռն էլ կարդացվել է Մարանի մանկության ժամանակներից, բայց ի կատար կածվի կարծես թե շուտով: Մենք չկռահեցինք մեր գլխին գալիքը ու չամրացրինք մեր տունը, մենք բոլորս Մարան ենք,- դառնացած ու հուսահատ եզրափակեց ընկեր Գրիգորը՝ ձեռքը տանելով թաց աչքերին: Ձմեռնամուտին գյուղում այլևս մարդ չմնաց, իսկ Մարանին երբեք էլ ոչ ոք չտեսավ:
———————
1. Յայլաղ։
2. Սև, կլոր սալոր։
Վարդան ՍԱՐԳՍՅԱՆ / ԳԱՐԴՄԱՆԱ ԿԱՆՉԸ
