ՉՈՐՍ ՆՈՐ ՀԱՏՈՐ ՀԵՆՐԻԿ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆԻՑ

Գ­րա­կա­նա­գետ, բա­նա­սի­րա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տոր Հեն­րիկ Բախ­չին­յա­նը 2021 թվա­կա­նին հրա­տա­րա­կել է չորս նոր գիրք, իսկ եր­կու գիրք վե­րահ­րա­տա­րակ­վել է («­Հայ գրա­կա­նութ­յան դա­սա­գիրք (միջ­նա­դա­րի շրջան) 10-րդ դա­սա­րան» և Բոդ­լեր, «Էս­թե­տի­կա, քննա­դա­տութ­յուն»)։
Հեն­րիկ  Բախ­չին­յա­նի «Ֆ­րի­կի բա­նաս­տեղ­ծա­կան   ժա­ռան­գութ­յու­նը. Բ­նագ­րեր և քն­նութ­յու­նը» (Երևան, հրա­տա­րա­կութ­յուն Թե­քե­յան մշա­կու­թա­յին Միութ­յան, «ՎՄՎ պրինտ», 444 էջ) բո­վան­դա­կում է 13-րդ դա­րի մեծ բա­նաս­տեղծ Ֆ­րի­կի ժա­ռան­գութ­յունն ու նրա բա­նա­սի­րա­կան-գրա­կա­նա­գի­տա­կան քննութ­յու­նը: Ներ­կա­յաց­ված են բա­նաս­տեղ­ծի հե­ղի­նա­կած բո­լոր բան­քե­րի և հայ­րեն­նե­րի հնա­րա­վո­րինս ճշտված բնագ­րե­րը, դրանց ար­ձակ աշ­խար­հա­բար վե­րա­ծում­նե­րը, ծա­նո­թագ­րութ­յուն­ներն ու մեկ­նութ­յուն­նե­րը: Քնն­ված են Ֆ­րի­կի կյան­քը և ն­րա ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան գա­ղա­փա­րա­կան բո­վան­դա­կութ­յունն ու գե­ղար­վես­տա­կան ար­ժա­նիք­նե­րը:
Ինչ­պես նշել է հե­ղի­նա­կը նա­խա­բա­նում. «­Վա­ղուց ար­դեն հա­սու­նա­ցել է մեծ բա­նաս­տեղ­ծի բան­քե­րի նոր՝ լիա­կա­տար հրա­տա­րա­կութ­յան և ն­րա կյան­քի ու գոր­ծի հա­մա­կող­մա­նի քննութ­յան պա­հան­ջը: Այդ պա­հան­ջի արդ­յունք է մեր այս աշ­խա­տութ­յու­նը, որ ստեղծ­ված է ֆրի­կա­գի­տութ­յան բա­վա­կան հա­րուստ փոր­ձի հի­ման վրա: Գր­քի նե­րա­ծա­կան բաժ­նում շա­րադ­րել ենք Ֆ­րի­կի կեն­սագ­րութ­յու­նը և կա­տա­րել նրա բա­նաս­տեղ­ծա­կան ժա­ռան­գութ­յան ընդ­հա­նուր տե­սութ­յու­նը, որ­տեղ  քննել ենք ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նա­կա­գրութ­յու­նը, ժան­րա­յին պատ­կերն ու հա­րա­կից խնդիր­նե­րը:  Այ­նու­հետև ներ­կա­յաց­րել ենք բան­քե­րի և հայ­րեն­նե­րի բնագ­րե­րը, դրանց ար­ձակ աշ­խար­հա­բար վե­րա­ծում­նե­րը և տա­րաբ­նույթ ծա­նո­թագ­րութ­յուն­ներն ու մեկ­նութ­յուն­նե­րը: Աշ­խա­տութ­յան վեր­ջին բաժ­նում ման­րա­մասն քննել ենք Ֆ­րի­կի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան գա­ղա­փա­րա­կան բո­վան­դա­կութ­յունն ու գե­ղար­վես­տա­կան ար­ժա­նիք­նե­րը, ո­րոնց շնոր­հիվ նա իր նշա­նա­կա­լից ու յու­րա­հա­տուկ տեղն է գրա­վել միջ­նա­դար­յան հայ քեր­թութ­յան մեջ՝ որ­պես կրո­նա­կան և­ աշ­խար­հիկ եր­գիչ, որ­պես մեծ աստ­վա­ծա­սեր և աստ­վա­ծա­մարտ բա­նաս­տեղծ»:
Բախ­չին­յա­նի երկ­րորդ գիր­քը՝ «­Հայ միջ­նա­դար­յան բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը» հնգա­հա­տոր աշ­խա­տութ­յան ա­ռա­ջին հա­տորն է՝ «Ոս­կե­դա­րից Նա­րե­կա­ցի» (Եր­ևան, «ՎՄՎ պրինտ», 391 էջ)։ Հա­տո­րում քննվում է 5-10-րդ դա­րե­րի  հայ բա­նաս­տեղ­ծութ­յան գրա­պատ­մա­կան ու­ղին՝  ե­րեք  փու­լե­րով.  Ոս­կե­դար, 7-8-րդ դա­րեր, 10-րդ դար:
Ա­ռա­ջին փուլն ընդգր­կող բաժ­նի նե­րա­ծա­կա­նում քննված է հայ ան­հա­տա­կան բա­նաս­տեղ­ծութ­յան սկզբնա­վո­րու­մը, որ­պես օրհ­ներ­գութ­յուն, ա­պա ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի գա­ղա­փա­րա­կան և գե­ղար­վես­տա­կան վեր­լու­ծութ­յամբ ներ­կա­յաց­ված են ոս­կե­դար­յան օրհ­ներ­գու­նե­րը (­Մես­րոպ  Մաշ­տոց, Սա­հակ  Պարթև, Գ­յուտ Ա­րա­հե­զա­ցի, Մով­սես  Խո­րե­նա­ցի, Հով­հան Ման­դա­կու­նի, Ս­տե­փա­նոս Ս­յու­նե­ցի Ա­սող­նիկ): Երկ­րորդ փուլն ընդգր­կող բաժ­նում առ­կա է ժա­մա­նա­կի պատ­մամ­շա­կու­թա­յին հար­ցե­րին նվիր­ված  նե­րա­ծա­կան, և ներ­կա­յաց­ված են այդ շրջա­նի բա­նաս­տեղ­ծութ­յան խո­շոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը (­Կո­մի­տաս   Աղ­ցե­ցի, Դավ­թակ  Քեր­թող, Սա­հակ  Ձո­րո­փո­րե­ցի, Հով­հան Օձ­նե­ցի)՝ ա­ռանձ­նա­կի և­ երկ­րոր­դա­կան կար­գի հե­ղի­նակ­նե­րը՝ միաս­նա­բար: Եր­րորդ փուլն ամ­բող­ջութ­յամբ վե­րա­բե­րում է միջ­նա­դար­յան հայ քեր­թութ­յան հան­ճա­րի՝ Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան քննութ­յա­նը:
2021-ին Բախ­չին­յա­նի աշ­խա­տա­սի­րութ­յամբ հրա­տա­րակ­վել է նաև «­Շա­րա­կան­ներ. 12-14-րդ դա­րեր. գրա­բար և­ աշ­խար­հա­բար» (Եր­ևան, Սար­գիս Խա­չենց – ՓՐԻՆԹԻՆՖՈ,  431 էջ) հա­տո­րը։ Այն բո­վան­դա­կում է 12-14-րդ դա­րե­րում ստեղծ­ված կա­նո­նա­կան և պա­րա­կա­նոն շա­րա­կան­նե­րը՝ ըստ հե­ղի­նակ­նե­րի, ո­րոնց ինք­նութ­յու­նը ո­րո­շա­կի է կամ ո­րո­շա­կիո­րեն ճշտված (բա­ցա­ռութ­յամբ ե­րեք ա­նա­նուն կա­նոն­նե­րի): Բ­նագ­րե­րին զու­գա­հեռ ներ­կա­յաց­ված են դրանց տո­ղա­ցի ար­ևե­լա­հայ աշ­խար­հա­բար վե­րա­ծում­նե­րը: Գիրքն ու­նի ծա­նո­թագ­րութ­յուն­ներ և տվ­յալ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի շա­րա­կա­նագ­րութ­յա­նը նվիր­ված քննա­կան ակ­նարկ: Հա­տո­րից բա­ցա­կա­յում են 12-րդ դա­րի խո­շո­րա­գույն բա­նաս­տեղ­ծի՝ Ներ­սես Շ­նոր­հա­լու շա­րա­կան­նե­րը, ո­րոնք Բախ­չին­յա­նը լույս է ըն­ծա­յել ա­ռան­ձին հա­տո­րով՝ օրհ­ներգ-շա­րա­կան­նե­րի նույն այս մա­տե­նա­շա­րով: Կա­նո­նա­կան բնագ­րե­րը հրա­տա­րա­կութ­յան են պատ­րաս­տել Շա­րակ­նո­ցի Կ. Պոլ­սի 1853 թվա­կա­նի տպա­գրութ­յան, իսկ պա­րա­կա­նոն­նե­րը՝ Ս. Ա­մա­տու­նու «­Հին եւ նոր պա­րա­կա­նոն կամ ան­վա­վեր շա­րա­կան­ներ» (­Վա­ղար­շա­պատ, 1911) հա­տո­րի հի­ման վրա: Բ­նագ­րե­րին զու­գա­հեռ տրված են դրանց տո­ղա­ցի ար­ևե­լա­հայ աշ­խար­հա­բար վե­րա­ծում­նե­րը: Աշ­խա­տա­սի­րո­ղը կա­տա­րել է բնագ­րե­րի անհ­րա­ժեշտ ծ ա­նո­թագ­րութ­յուն­ներ: Հե­ղի­նակ­նե­րի և գոր­ծե­րի վե­րա­բեր­յալ ա­ռա­վել ման­րա­մասն տե­ղե­կութ­յուն­նե­րը տեղ են գտել «­Շա­րա­կա­նագ­րութ­յու­նը 12-14-րդ դա­րե­րում» քննա­կան ակ­նար­կում:
Եվ վեր­ջա­պես Հեն­րիկ  Բախ­չին­յա­նի «­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի կյան­քը» (Եր­ևան, «ՎՄՎ պրինտ», 248 էջ) հա­տո­րը բո­վան­դա­կում է Սա­յաթ-­Նո­վա­յի կյան­քի  և գոր­ծու­նեութ­յան հան­գա­մա­նա­լի քննութ­յու­նը, որն ա­մե­նից հա­մա­պար­փակն է ե­ղած բո­լոր կեն­սագ­րա­կան­նե­րի մեջ:  Աշ­խա­տութ­յու­նը խարսխ­ված է   երգ­չի ե­ռա­լե­զու ողջ ժա­ռան­գութ­յան, բա­նա­սի­րութ­յա­նը հայտ­նի բո­լոր տվյալ­նե­րի և սա­յաթ­նո­վա­գի­տութ­յան բազ­մամ­յա փոր­ձի ու ձեռք­բե­րում­նե­րի վրա: Ու­նի Հա­վել­ված, որ­տեղ ներ­կա­յաց­ված է սա­յաթ­նով­յան ծած­կագ­րե­րի վեր­ծա­նութ­յու­նը: Բախ­չին­յա­նը սա­յաթ­նո­վա­գի­տութ­յամբ զբաղ­վում է ողջ կյան­քում. դեռևս 1984 թվա­կա­նին նա ի­րա­գոր­ծել է Սա­յաթ-­Նո­վա­յի հա­յե­րեն  խա­ղե­րի ա­կա­դե­միա­կան հրա­տա­րա­կութ­յու­նը, այ­նու­հետև կա­տա­րել բո­լոր վրա­ցե­րեն և թուր­քե­րեն եր­գե­րի տո­ղա­ցի թարգ­մա­նութ­յուն­նե­րը: Այդ հիմ­քի վրա գրել է «­Սա­յաթ-­Նո­վա. կյան­քը և գոր­ծը» (Եր­ևան, 1988) և «­Սա­յաթ-­Նո­վա­յի բա­նաս­տեղ­ծա­կան ժա­ռան­գութ­յու­նը» աշ­խա­տութ­յուն­նե­րը (Եր­ևան, 2016), որ­տեղ ներ­կա­յաց­րել է երգ­չի ե­րեք լե­զու­նե­րով գրված բո­լոր խա­ղե­րի մեկ­նութ­յուն­նե­րը: «­Դա էլ մեզ մղել է ա­ռա­վել հան­գա­մա­նո­րեն շա­րադ­րե­լու Սա­յաթ-­Նո­վա­յի սույն կեն­սագ­րա­կա­նը, որն ա­մե­նից հա­մա­պար­փակն է ե­ղած բո­լոր կեն­սագ­րա­կան­նե­րի մեջ, քա­նի որ նե­րա­ռում է դրանց փոր­ձը և խարսխ­ված է բո­լոր հայտ­նի տվյալ­նե­րի քննութ­յան վրա»,- նշում է սա­յաթ­նո­վա­գե­տը:
«Գրական թերթ»