ԷԴՎԱՐԴ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆԻ ԷՍՍԵՆԵՐԸ / ­Նո­րայր ՂԱԶԱՐՅԱՆ

Էդ­վարդ Մի­լի­տոն­յա­նի «Ա­ներ­ևույթ շղթա» (2021) ժո­ղո­վա­ծո­ւում է զե­տեղ­ված «­Խոս­քի գույն, գույ­նի խոս­քը» էս­սե­նե­րի շար­քը։ Այն աչ­քի է ընկ­նում ար­վես­տի խոր ըն­կալ­մամբ ու մեծ դի­տո­ղու­նա­կութ­յամբ։ Ե­թե հաշ­վի առ­նենք, որ էս­սե­նե­րի քննա­կան նյու­թը կեր­պար­վես­տի հա­մաշ­խար­հա­յին ճա­նա­չում ստա­ցած կտավ­ներ են, ա­պա խո­հագ­րի հա­մար «խոր ըն­կա­լում» և «մեծ դի­տո­ղա­կա­նութ­յուն» հատ­կա­նիշ­նե­րով բնու­թագ­րու­մը դեռևս ա­մե­նագլ­խա­վո­րի մա­սին չի վկա­յում։ Ն­ման կտավ­նե­րի վե­րա­բեր­յալ բա­ցատ­րութ­յու­նը պա­հան­ջում է ար­վես­տի պատ­մութ­յան խոր ի­մա­ցութ­յուն, ո­րով աչ­քի է ընկ­նում էս­սե­նե­րի հե­ղի­նա­կը։ Նա փաս­տո­րեն «ըն­թեր­ցում է» մի­ֆի և գաղտ­նի­քի «բաց­ված­քում»։
Խոսքն ի սկզբա­նե է, բայց գույնն է ա­ռա­ջի­նը, ո­րի մեջ ի սկզբա­նե զե­տեղ­ված էր ա­մե­նայ­նը։ Ա­վան­դույ­թով ա­մե­նայ­նի խոր­հուրդն ու­նեն հան­ճար­նե­րի կտավ­նե­րը։ Այդ խոր­հուր­դը փո­խանց­վել է միջ­նա­դար­յան ժա­մա­նակ­նե­րից։ Բա­նից բա­նա­կա­նութ­յուն ըն­կած է մի­ֆի մեծ ժա­մա­նա­կը, երբ թե՛ բա­նը և թե՛ գույ­նը կո­լեկ­տիվ են­թա­գի­տակ­ցա­կա­նի դրսևո­րումն էին։
Էդ. Մի­լի­տոն­յա­նը էս­սե­նե­րում մի­ֆա­կան շեր­տե­րով է միա­վո­րում գույ­նը և բա­նը։ Սա­կայն նա միա­ժա­մա­նակ գի­տա­կան տե­սանկ­յու­նով է մո­տե­նում վե­րածննդ­յան դա­րաշր­ջա­նի և նո­րա­գույն ժա­մա­նակ­նե­րի նկար­չա­կան մե­ծա­գույն ար­ժեք ու­նե­ցող գոր­ծե­րի քննութ­յա­նը։ Բայց եր­բեմն ինքն է կանգ­նում ա­ռեղծ­ված­նե­րի առջև։ Կ­տա­վի մեկ­նութ­յու­նը նա «հա­տույ­թա­վո­րում» է, որ­պես օ­րենք, ամ­բող­ջա­կա­նը բա­ժա­նում մա­սե­րի, որ­պես­զի խո­րաց­նի և հարս­տաց­նի ամ­բող­ջա­կա­նի տպա­վո­րութ­յու­նը։ Մա­սի քննութ­յու­նը ամ­բող­ջա­կա­նի կա­ռույց մուտք գոր­ծե­լու հնա­րա­վո­րութ­յան դրսևո­րումն է։ Խո­հա­գի­րը, որ­պես կա­նոն, խո­րա­նում է գաղտ­նիք­նե­րի մեջ՝ դրանք բե­րե­լով հիմ­նա­կան վեր­լու­ծա­կան նյու­թի ա­ռա­ջին պլան։
«Ար­վես­տի մա­սին» էս­սեում ար­վես­տի գոր­ծը դիտ­վում է ինքն իր հետ նույ­նութ­յու­նից դուրս («­Նույ­նիսկ ար­ձա­նը՝ Մի­քե­լան­ջե­լո­յի Դա­վի­թը, նույն տե­ղում կանգ­նած, ան­վերջ կեր­պա­փոխ­վում է… ժա­մա­նակ­նե­րի հա­յե­լի­նե­րում. գի­շե­րը մի Դա­վիթ է, ցե­րե­կը՝ մի»)։ Սա ճշմար­տութ­յուն է. ար­վես­տի մե­ծութ­յու­նը նրա ներ­քին հա­րա­բե­րա­կա­նութ­յան, ներ­քին սահ­ման­նե­րի փո­փոխ­ման մեջ է։ Սա հա­վեր­ժի հետ քա­րա­ցած կա­պից դուրս գալն է, են­թարկ­վե­լը տիե­զե­րա­կան ձգո­ղութ­յան օ­րեն­քին։
«­Հետ­մա­հու փառք» էս­սեում խոս­վում է ա­նա­վարտ վե­պի տպագ­րութ­յան ա­ռա­ջաց­րած ա­լե­կո­ծութ­յան մա­սին, երբ կո­լեկ­տիվ գի­տակ­ցութ­յունն է խառն­վում գոր­ծին և գտ­նում լուծ­ման տար­բե­րակ­ներ։ Գ­րա­կա­նութ­յու­նից վեր են դիտ­վում ա­ռա­ջարկ­վող տար­բե­րակ­նե­րը։ Չգր­վա­ծը ա­ռաջ է բե­րում եր­ևա­կա­յութ­յան ան­զուսպ խաղ՝ գրված մա­սը թող­նե­լով մի կողմ։ Ար­վես­տը դիտ­վում է խաղ, ին­չը ա­վարտ չպետք է ու­նե­նա։
Միջ­նա­դար­յան և հե­տա­գա գե­ղան­կար­չութ­յան գլուխ­գոր­ծոց­նե­րին նվիր­ված էս­սե­նե­րում ա­ռա­ջա­նում է գաղտ­նի­քի վեր­ծան­ման խնդիր։
«­Սիքս­տին­յան Մա­դոն­նա» կտա­վը հա­մաշ­խար­հա­յին մե­ծութ­յան գործ է։ Էդ. Մի­լի­տոն­յա­նին գրա­վում են ընդ­հա­նուր պատ­կե­րի կար­ևոր տար­րե­րի վե­րա­բեր­յալ բա­ցա­հայ­տում­նե­րը (այդ­պես և մ­յուս կտավ­նե­րի պա­րա­գա­յում է)։ Նա հե­ռու է մնում ար­վես­տա­գի­տա­կան հարթ շա­րադ­րան­քից։ Դի­տարկ­ման կենտ­րո­նում ոչ հայտ­նին է, են­թա­գի­տակ­ցա­կան զու­գակ­ցութ­յուն­նե­րը։
Հի­շենք, որ ար­ժեք­նե­րը մշտա­պես վե­րար­ժե­քա­վոր­ման գոր­ծըն­թա­ցում են։
Ժա­մա­նա­կի հետ հար­ցա­կան­ներն ա­վե­լա­նում են։
Գաղտ­նի­քը, որ­պես կա­նոն, բաց­վում է մեծ գաղտ­նի­քի շրջա­նա­կում։
Որ­տեղ կա­տա­րե­լութ­յուն, այն­տեղ՝ գաղտ­նիք։
Ա­մեն մի մաս­նա­կի գաղտ­նա­զեր­ծում բե­րում է Մեծ Գաղտ­նի­քի ա­վե­լաց­ման։
Դեռևս կեն­դա­նութ­յան օ­րոք «­Սիքս­տին­յան Մա­դոն­նա­յի» հե­ղի­նա­կը հա­մար­վել է աստ­վա­ծա­յին նկա­րիչ։
Մայրն ու մա­նու­կը, ինչ­պես աս­ված է էս­սեում, «թեթև ի­ջել են»։ Ինչ­պես կար­ծում ենք, այս հան­ճա­րեղ կտա­վում «պատ­ճեն­վում» են տիե­զեր­քից հա­ղորդ­վող ազ­դակ­ներ, պատ­կեր­ներ։ Դի­տե­լով «­Սիքս­տին­յան Մա­դոն­նան», «­Ջո­կոն­դան», «­Խորհր­դա­վոր ընթ­րի­քը»՝ տես­նում ես, որ նկա­րի­չը Երկ­րի և Տիե­զեր­քի սրբա­զան հա­ղոր­դակ­ցութ­յան պատ­կե­րա­հանն է։
Ն­ման պատ­կե­րա­հա­նութ­յան արդ­յունք են «Աստ­վա­ծա­մոր մա­քուր, ա­ռա­վոտ­յան ցո­ղի պես հմա­յող դեմ­քը…», Ման­կան աջ աչ­քի «ոչն­չից չընկր­կող Աստ­վա­ծա­յին տե­սո­ղութ­յան լույ­սը»։
Էդ. Մի­լի­տոն­յա­նը Ման­կան դեմ­քը ներ­կա­յաց­նե­լիս դի­մում է գի­տա­կան վար­կա­ծին, ըստ ո­րի՝ «դեմ­քի մի կող­մը մայ­րա­կան, մյու­սը՝ հայ­րա­կանն է» («­Ման­կան դեմ­քի աջ կող­մը՝ Սուրբ հո­գուց է»)։
Խո­հա­գի­րը միտ­քը շրջում է դե­պի ան­մեկ­նե­լին, սա­կայն ո­րը են­թա­գի­տակ­ցո­րեն հա­րա­զատ է ու ըմբռ­նե­լի։ Նույ­նիսկ այն, որ եր­կու հրեշ­տակ (նկա­րի ներք­ևում) «տագ­նա­պա­հույզ» են, քան­զի դի­տում են դի­մա­ցի որ­մին փակց­ված Խա­չե­լութ­յան նկա­րը, կաս­կած չի հա­րու­ցում, քան­զի Մա­նուկն ու Խա­չե­լութ­յու­նը ըն­դա­մե­նը աջ ու ձախ աչ­քե­րի հե­ռա­վո­րութ­յունն ու­նեն (սուրբգ­րա­յին գրա­կա­նութ­յու­նը միշտ հա­ղոր­դում է Խա­չե­լութ­յան նա­խազ­գա­ցու­մը և կա­տա­րու­մը, ըստ այդմ՝ երկ­նա­յինն ու երկ­րա­յի­նը բե­րե­լով Հի­սու­սի ինք­նա­զո­հութ­յան շրջա­նակ։
Հ­րեշ­տակ­նե­րի ու Ման­կան միջև նմա­նութ­յու­նը կա՛մ են­թադր­վում է, կա՛մ ակն­հայտ է, սա­կայն էս­սեում կրկին ցու­ցան­վում է Ման­կան աջ աչ­քը, ո­րը, թերևս, «ողջ նկա­րին հա­ղոր­դում է ու­րիշ էութ­յուն»։
Ըստ հե­ղի­նա­կի, Դոս­տոևս­կին միշտ դի­տել է «­Սիքս­տին­յան Մա­դոն­նա­յի» ար­տատ­պութ­յու­նը, գու­ցե իշ­խան Միշ­կի­նի, Ալ­յո­շա Կա­րա­մա­զո­վի կամ Ռաս­կոլ­նի­կո­վի աչ­քե­րով։ Ս­րանք ա­վե­տա­րա­նա­կան նա­խագ­ծե­րով հե­րոս­ներ են, քրիս­տո­նեա­կան բնու­թագ­րով կեր­պար­ներ։
Դի­մե­լով Ռա­ֆա­յե­լին՝ խո­հա­գի­րը նշում է. «…ոչ ոք չի կա­րող ա­սել քո ա­նա­սե­լին, տվել ես այն­քան նշան, որ­քան կա­րե­լի է մեզ այժմ և հա­վիտ­յան»։ Հի­շենք, որ «այն­քան նշան» է մեզ տվել Սուրբ Գիր­քը։ Էդ. Մի­լի­տոն­յանն այդ նշան­նե­րով է ըն­թեր­ցում և դի­տում ար­վես­տի մեծ գոր­ծե­րը, ո­րի վկա­յութ­յունն են նրա էս­սե­նե­րը։
Երկ­նա­յին նշան­նե­րի փո­խան­ցու­մը առ­կա է Մալ­ևի­չի «Սև քա­ռա­կու­սին» նկա­րում, ին­չը դար­ձել է հա­ջորդ էս­սեի նյու­թը։
Ար­վես­տի և գի­տութ­յան մտա­ծո­ղութ­յան հա­ման­մա­նութ­յու­նը օ­րի­նա­չափ է։ Ն­յու­տո­նի գլխին ըն­կած խնձո­րը, ըստ Մի­լի­տոն­յա­նի, ըն­կել է նաև Շեքս­պի­րի գլխին։ Մարդ­կա­յին մտա­ծո­ղութ­յու­նը հա­մընդ­հա­նուր է, ա­պա նոր բա­ժան­վում է ո­լորտ­նե­րի։
Երկ­նա­յին սև խո­ռո­չի «ար­տա­պատ­ճե­նումն» է Մալևի­չի «Սև քա­ռա­կու­սին» կտա­վը։ Չ­գի­տենք ինչ նա­խախ­նա­մութ­յամբ է դա տե­ղի ու­նե­ցել, Մալ­ևի­չը հան­գած աստ­ղե­րի ռեալ գո­յութ­յուն ու­նե­ցող երկ­նա­յին հա­վա­քա­տե­ղին (գե­րեզ­մա­նո­ցը) կտա­վի մի­ջո­ցով փո­խա­դրում է Եր­կիր։ Երկ­րա­յին վեր­ծա­նում է տրվում երկ­նա­յին ա­մե­նա­խո­շոր ա­ռեղծ­վա­ծա­յին եր­ևույ­թին։ Իսկ այն, որ «Սև քա­ռա­կու­սին» նկա­րի երկ­րորդ շեր­տը գու­նա­վոր է, ուղ­ղա­կի մատ­նան­շում է նախ­կին կեն­դա­նի աստ­ղե­րին։
«Ար­ևի ժա­մա­ցույց» (1988) գրքում է զե­տեղ­ված «Ա­նա­ռակ որ­դու խոս­տո­վա­նութ­յու­նը» բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը։
– Թող խաչ­վեմ ձեռ­քե­րիդ ար­ցունք­նե­րի մե­խե­րով, որ­պես վեր­ջին Ա­նա­ռակ։
«­Թող խաչ­վեմ»՝ հան­գու­ցա­լու­ծու­մը քրիս­տո­նեա­կան է (հի­սու­սա­կան բար­դույթ)։ Ռեմբ­րանդ­տի կտա­վում կեր­պար­նե­րը ճա­կա­տագ­րի լռութ­յան մեջ են։ Խոս­քը են­թարկ­ված է տա­բո­ւի։ Բա­նաս­տեղ­ծութ­յան մեջ խո­սում է որ­դին՝ խախ­տե­լով տա­բուն։
«Ա­նա­ռակ որ­դու վե­րա­դար­ձը» էս­սեում ընդ­հա­նուր կտա­վից նախ ա­ռանձ­նաց­վել է ա­ռան­ձին դի­տա­կետ, ո­րը ձախ ոտ­քի ներ­բանն է՝ ան­բու­ժե­լի վեր­քե­րով։ Աջ ոտ­քի ներ­բանն իր հեր­թին «կտտա­հար­ված» է (թա­փա­ռո­ղին բնո­րոշ հետ­քեր)։ Վեր­քե­րը մեղ­քի հետ­ևանք են և ցույց են տրվում հենց ներ­ման պա­հին։ Այդ պա­հին ան­գամ տե­սա­դաշ­տում են մնում մեղքն ու նրա հետևանք­նե­րը։
Կար­միր թիկ­նո­ցով հայ­րը (­Ռեմբ­րանդ­տի նկար­նե­րից մե­կը կոչ­վում է «­Կար­միր թիկ­նո­ցով ծե­րու­նին»։ Կար­մի­րը զու­գորդ­վում է ար­յան, վեր­քե­րի, մահ­վան և սուբ­լի­մա­ցիա­յի հետ։) փար­վում է վե­րա­դար­ձած որ­դուն, պարզ է, նե­րո­ղամ­տո­րեն, ում մեջ որ­դու վե­րա­դար­ձի հա­վա­տը ե­ղել է ի սկզբա­նե։ Նա վե­րա­դար­ձի (մեղ­քից ետ կանգ­նե­լու) հա­վա­տա­վոր է և­ ար­դեն վկան։
Հայ­րը աչ­քի է ընկ­նում ի­մաս­տութ­յամբ՝ ի թիվս Ռեմբ­րանդ­տի պատ­կե­րած՝ վիշտ ու զրկանք կրած ծե­րու­նի­նե­րի։ «Ա­նա­ռակ որ­դու վե­րա­դար­ձը» նկա­րը, սիմ­վո­լիզ­մի լեզ­վով ա­սած, պատ­կե­րում է քաո­սի (որ­դու հե­ռա­ցու­մը) և Կոս­մո­սի (­Կար­գի) պայ­քա­րը։ Քաո­սը վե­րա­դառ­նում է կար­գին։ Սա­կայն Ռեմբ­րանդ­տի դա­ժան ռեա­լիզ­մը չի մո­ռա­նում ա­նա­ռակ որ­դու կրունկ­նե­րը։
«­Ջո­կոն­դա» էս­սեն մե­ծա­գույն դի­ման­կա­րի ա­ռեղծ­ված­նե­րը մաս առ մաս բա­ցա­հայ­տե­լու փորձ է։ Դա ար­վում է սե­փա­կան նե­րաշ­խար­հում դի­ման­կա­րի այս կամ այն ման­րա­մաս­նի ա­ռաջ բե­րած զու­գոր­դում­նե­րի շա­րադ­րան­քով։ Նախ զար­մա­նա­լի փաս­տե­րից մե­կը՝ Ջո­կոն­դա­յի ներք­նա­պատ­կե­րում «­Լեո­նար­դո դա Վին­չիի ստույգ ինք­նան­կարն է»։ Խո­հագ­րութ­յան հե­ղի­նակն այս­տեղ տես­նում է «տիե­զե­րա­կան խոր­հուրդ»։ Մենք կար­ծում ենք, որ այս կերպ ար­տա­հայտ­վել է Աստ­ծո (այս դեպ­քում՝ Աստ­վա­ծա­մոր) հետ միա­վոր­վե­լու միս­տիկ ձգտու­մը։ Կամ ներք­նա­պատ­կերն ար­վել է նկա­րի հե­ղի­նա­կի ով լի­նե­լը ա­պա­ցու­ցե­լու հա­մար։
Մի դի­ման­կա­րի մեջ մեկ ու­րի­շի­նի հե­տագ­ծեր են առ­կա «­Խորհր­դա­վոր ընթ­րի­քում» («­Հով­հան­նե­սը թեք­վել է Պետ­րո­սի կող­մը՝ չտար­բեր­վե­լով Մա­րիամ Մագ­թա­ղի­նա­ցուց», «­Հով­հան­նե­սը նմա­նութ­յուն ու­նի «գե­ղաշ­նորհ Բեատ­րի­չեին»», «­Թադ­ևո­սը դա Վին­չիի ինք­նան­կա­րի նմա­նակն է»)։
Ջո­կոն­դա­յի նկա­րը, ըստ խո­հա­գրութ­յան, քան­դակ է՝ քան­դա­կի մեջ։ Գի­տա­կան ար­վես­տա­բա­նութ­յան մեջ նշվում է, որ Մի­քե­լան­ջե­լոն նկար­չութ­յան մեջ պահ­պա­նում է ֆի­գուր­նե­րի քան­դա­կա­յին ձևե­րը։ Նույ­նը կա­րող ենք ա­սել դա Վին­չիի մա­սին։
Խո­հա­գի­րը հա­մե­մա­տութ­յուն է անց­կաց­նում «­Ջո­կոն­դա­յի» և «­Լուս­նի սո­նա­տի» ա­ռաջ բե­րած ներ­հա­յե­ցո­ղութ­յուն­նե­րի միջև։
Ջո­կոն­դա­յի աչ­քե­րի մեջ եր­ևա­ցող թվե­րը Պ­յու­թա­գո­րի տե­սած աշ­խար­հի թվա­յին հիմ­քի հետ­քերն են։
«Աստ­ծո և մար­դու հա­յաց­քի նույ­նա­կա­նութ­յունն է սփռված Ջո­կոն­դա ա­րա­րա­ծի դեմ­քին»,- նշ­վում է էս­սեում։
Ժա­մա­նա­կի ար­վես­տա­բա­նը գրում է, որ Ջո­կոն­դա­յի ժպի­տը աստ­վա­ծա­յին է և­ ոչ մարդ­կա­յին։ Բ­նու­թագ­րութ­յուն­ներն ի­րար չեն հա­կա­սում. հաս­տա­տում են նույ­նը՝ հա­յաց­քի աստ­վա­ծա­յին լի­նե­լը։ Ար­ժե հի­շա­տա­կել մեկ ու­րիշ կար­ծիք նկա­րի մա­սին՝ «­Ջո­կոն­դա­յի աչ­քե­րի բնա­կան փայլն ու խո­նա­վութ­յու­նը պահ­պան­վել են, իսկ ու­շա­դիր դի­տե­լով պա­րա­նո­ցը, տե­սա­նե­լի է դառ­նում զար­կե­րա­կի բա­բա­խը»։
Աստ­վա­ծա­մոր և Ման­կան թե­մա­յով էս­սե­նե­րին հա­մա­հունչ է «­Ժա­մա­նա­կի գիր» ժո­ղո­վա­ծո­ւի (2021) «­Տա­ճա­րում ես տես­նում եմ ա­ղո­թող քրիս­տոն­յա­յի» տո­ղով սկսվող, պատ­մո­ղա­կան տար­րե­րով հա­րուստ բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը, որն ա­վարտ­վում է հետև­յալ տո­ղե­րով.
– Թող սխալ­վեմ,
Գու­ցե դա է հիմ­քը, որ ոչ մի Ա­վե­տա­րա­նում,
Ոչ մի նկա­րում և­ ար­ձա­նախմ­բում
Հի­սու­սը չի ծի­ծա­ղել։
Ես ու­զում եմ սխալ­վել «­Պիե­տա­յի» առջև։
Մա­դոն­նա Պիե­տա է ան­վան­վում տա­ռա­պան­քի և թա­խի­ծի հա­տուկ զգա­ցո­ղութ­յամբ ար­ված կոմ­պո­զի­ցիան։ «­Մա­դոն­նա Պիե­տա» քան­դա­կի հե­ղի­նա­կը Մի­քե­լան­ջե­լոն է։
Տի­րա­մոր ծնկին հանգ­չող Ք­րիս­տոսն է։
Պիե­տան մարմ­նա­վո­րում է կա­րեկ­ցութ­յուն, խղճա­հա­րութ­յուն, գթութ­յուն, ո­ղոր­մա­ծութ­յուն և բա­րե­պաշ­տութ­յուն։
– Հի­սու­սը չի ծի­ծա­ղել։
Այդ է ա­պա­ցու­ցում հատ­կա­պես Մա­դոն­նա Պիե­տա քան­դա­կը։
«Ար­մա­վե­նին» էս­սեն խտաց­ված խոսք է սար­յա­նա­կան ար­վես­տի մա­սին, ո­րը նույն­պես «Ի սկզբա­նե էր Բանն»-ի ծնունդ է։ Ն­կար­չութ­յան մեջ Բա­նը գործ է։
«Ար­մա­վե­նին» նկա­րը մի­ֆի գու­նա­վոր պոե­զիան է։ Ն­րա­նում մի­ֆի բնա­գիր գույ­ներն են ու պայ­ծա­ռութ­յու­նը։
«Ար­մա­վե­նին» խո­հագ­րութ­յան յու­րա­քանչ­յուր միտք մեզ հա­մո­զում է, որ ա­ռար­կա­նե­րը, մար­դիկ, ե­գիպ­տա­կան դի­ման­կար­նե­րը աշ­խար­հածննդ­յան շրջա­նա­կում են։ «­Կապ­տա­շոգ երկն­քի մեջ խեղդ­վել են թռչուն­նե­րը». խո­հա­գի­րը կա­պույտ գույ­նից քա­մում, դուրս է բե­րում բա­ռե­րը։ Եվ հա­կա­ռա­կը՝ բա­ռե­րից քամ­վում, դուրս է բեր­վում գույ­նը։ Սար­յա­նա­կան գույ­նը ևս­ ի սկզբա­նե է։
«Ա­մեն ինչ ձգտում է է­պոս դառ­նալ»,- «Ար­մա­վե­նին» նկա­րի, ա­սենք, թե­կուզ, ա­մեն գծի մա­սին է։
Սար­յա­նը, գնա­լով դե­պի մի­ֆի բնա­գիր, է­պո­սից շատ ա­ռաջ է անց­նում։ Նա սկսում է գույ­նի Գիրք ծննդո­ցից և­ իր կտավ­նե­րում միա­վո­րում ժա­մա­նակ­նե­րը։ Սար­յա­նի գույ­նե­րը գույ­նի մաք­րա­գիրն են։
Էս­սեում լռութ­յու­նը կեր­պա­վոր­վում է որ­պես հա­վեր­ժի լե­զու, ո­րով մունջ բար­բա­ռում են նկա­րի բո­լոր պատ­կեր­նե­րը՝ սկսած ար­մա­վե­նուց։
«Ե­թե խո­սե­լու ես, խո­սիր բուր­գե­րի և լեռ­նե­րի լռութ­յամբ, որ քեզ ըմբռ­նի Մեծ Լ­սո­ղը»,-­ ա­սում է խո­հա­գի­րը։
Սար­յա­նի ար­մա­վե­նին բուր­գե­րի լռութ­յան ծնունդն է։
«­Լո­տոս» նկարն իր մեջ պա­րու­նա­կում է տիե­զեր­քի խոր­հուր­դը (հո­ղի և­ ար­ևի)։
Խո­հագ­րութ­յու­նից դուրս հի­շեց­նենք Սար­յա­նի վրձնած՝ Չա­րեն­ցի դի­ման­կա­րը (ե­գիպ­տա­կան դի­մա­կով)։
Դեռևս հնում ըն­դուն­ված էր, որ քուր­մը, կրե­լով դի­մակ, դառ­նում է ո­գու մարմ­նա­ցում։ Դի­մակն ար­տա­հայ­տում է գերբ­նա­կան ուժ։ Այն նաև գաղտ­նի­քի կամ պատ­րան­քի խորհր­դա­նիշ է։ Սար­յա­նի նկա­րում դի­մա­կի սիմ­վո­լով աս­վում է, որ Չա­րեն­ցը մարմ­նա­վո­րում է ո­գին, ու­նի գերբ­նա­կան ուժ (միայն Սար­յա­նը կա­րող էր Չա­րեն­ցին տալ նման գնա­հա­տա­կան)։
«Ար­շիլ Գոր­կու ար­վես­տա­նո­ցում» էս­սեում բնութ­յու­նը դի­տարկ­վում է ոչ որ­պես ար­տա­քին աշ­խարհ։ Կն­շա­նա­կի այն նաև ներ­քին աշ­խար­հում է։ Ըստ նորպ­լա­տո­նա­կան­նե­րի՝ հա­մաշ­խար­հը մար­դու մեջ է։
Էդ. Մի­լի­տոն­յա­նը Ա. Գոր­կու ար­վես­տը հա­մե­մա­տում է փշե պսա­կը գլխին սֆինք­սի հետ։ Ս­ֆինք­սը մատ­նան­շում է հա­նե­լու­կայ­նութ­յուն, «աստ­ղե­րի փշե պսա­կը»՝ տա­ռա­պանք՝ ան­մահ լույ­սի ու­ղեկ­ցութ­յամբ։
«Ար­շիլ Գոր­կու վեր­հու­շե­րը», «Ն­կար­չի ծնուն­դը» («Ար­ևի ժա­մա­ցույց» ժո­ղո­վա­ծու, 1988) բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րը «Ար­շիլ Գոր­կու ար­վես­տա­նո­ցում» էս­սեի «նա­խեր­գանքն» են։ Ա­ռա­ջին բա­նաս­տեղ­ծութ­յան մեջ Ար­շիլ Գոր­կու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան խորհր­դա­նիշ է ընտր­վել ծի­րա­նի ծա­ռը՝ «աշ­տա­նա­կի պես», հրե լե­զու պտուղ­նե­րով (ակ­նարկ կրա­կի մի­ֆի, լույ­սի հետ առն­չութ­յուն­նե­րի)։
Փ­շե պսակ է նկար­չի հո­գու վրա. սա ծանր տա­ռա­պան­քի և­ այն վե­հո­րեն կրե­լը ներ­կա­յաց­նող պատ­կեր է։
Ա­մե­րի­կա­յում Ար­շիլ Գոր­կու ար­վես­տը ո­րակ­վել է որ­պես «է­պի­կա­կան խորհր­դա­պաշ­տութ­յան տիե­զե­րա­կան ար­տա­հայ­տութ­յուն», «վե­րա­ցարկ­ված ձևե­րի ա­զատ ընդ­հան­րա­ցում՝ հնչեղ գույ­նե­րի հա­մադ­րութ­յամբ»։
Հա­մա­ձայն խո­հագ­րի, լի­նե­լով ան­սահ­մա­նի ար­տա­ցո­լու­մը, Գոր­կու ար­վես­տը պա­տաս­խան է ա­ռանց հար­ցի։
Էս­սեն ու­շա­դիր է Վա­նա ե­կե­ղե­ցու կող­քի չոր­չո­րուկ ծա­ռին, ո­րի ճյու­ղե­րին փակց­նում էին հա­գուս­տի ծվեն­ներ, որ­պես ուխ­տա­վոր­նե­րի ցան­կութ­յուն­նե­րի կա­տար­ման ե­րաշ­խիք։
Ուխ­տի խոր­հուր­դը հի­շո­ղութ­յան բռնկու­մի մեջ է։
Ազ­գա­յին ուխ­տի գույ­ներն են Ա. Գոր­կու նկար­չութ­յան մեջ։ Այդ գույ­նե­րը նույն­պես մի­ֆա­կան ա­վա­զա­նի ծնունդ են և ժա­մա­նա­կա­յին որ­ևէ հե­ռա­վո­րութ­յուն չու­նեն։
«­Բեն­ջա­մին Վո­տիեի խա­ղը» էս­սեն «ա­պա­ցու­ցում» է, որ մեծ ար­վես­տա­գետն ինքն է սահ­մա­նում իր ճա­կա­տագ­րի խա­ղը։
«­Խոս­քի գույն, գույ­նի խոս­քը» շար­քը եզ­րա­փակ­վում է «­Խորհր­դա­վոր ընթ­րի­քը» էս­սեով։ Այն, ինչ­պես մյուս էս­սե­նե­րը, աչ­քի է ընկ­նում ար­ձա­կագ­րա­կան հատ­կա­նիշ­նե­րով։ Ս­րա մա­սին է խո­սում էս­սեի կոմ­պո­զի­ցիոն շրջա­նա­կը (մի ըն­տա­նի­քի պատ­մութ­յամբ սկսելն ու ա­վար­տե­լը)։ Ար­վես­տա­գի­տութ­յան մեջ նշվում է, որ Լեո­նար­դո դա Վին­չին կեր­պար­նե­րը պատ­կե­րել է «քան­դա­կա­յին, լու­սաո­ղող, սա­հուն, կո­րա­կազմ մա­կե­րես­նե­րով»։ Հան­ճա­րը «ֆի­գուր­նե­րը տե­ղադ­րել է հա­վա­սա­րա­կողմ ե­ռանկ­յու­նու մեջ»։ Էդ. Մի­լի­տոն­յա­նը տես­նում է ա­ներ­ևույթ ե­ռանկ­յու­նի­նե­րը, ո­րոնց շնոր­հիվ կեր­պար­նե­րը տիե­զե­րա­կան ներ­դաշ­նա­կութ­յան սահ­ման­նե­րում են։
«…­Ձե­զա­նից մե­կը ինձ կմատ­նի»,- Հի­սու­սը բարձ­րա­ձայ­նում է ընթ­րի­քի ժա­մա­նակ, իսկ մատ­նո­ղը մոտ է նստել նրան։
Հի­սու­սի խոս­քը ազ­դա­րա­րում է խա­չա­փայ­տին հայտն­վե­լու պատ­րաս­տա­կա­մութ­յան մա­սին։ Ն­րա ոտ­քե­րը սե­ղա­նի ետ­ևից չեն եր­ևում, իսկ նույ­նաս­յու­ժե նկար­նե­րում ոտ­նա­թա­թե­րը ի­րար են կպած, ա­սես խա­չա­փայ­տին հայտն­վե­լու նա­խա­պատ­րաս­տութ­յամբ։ Ա­հա և բո­լոր կեր­պար­նե­րը, ի­րա­րից ան­կախ, խորհր­դա­վոր նա­խա­պատ­րաս­տութ­յան մեջ են։ Խորհր­դա­վո­րութ­յան քո­ղը եր­բեք չի բարձ­րա­նա։ Էս­սեի հե­ղի­նա­կը ա­մեն ման­րա­մաս­նում տես­նում է ճա­կա­տագ­րա­կան գաղտ­նին։
Մեր ժա­մա­նակ­նե­րում Վե­րածնն­դի և­ ար­դի գե­ղան­կար­չութ­յան հան­ճա­րեղ գոր­ծե­րին անդ­րա­դառ­նա­լը ու­նի կար­ևոր նշա­նա­կութ­յուն, ո­րի գի­տակ­ցու­մով էլ ծնվել է էս­սե­նե­րի գիր­քը։ Մեծ ար­վես­տը կոչ­ված է մարդ­կութ­յա­նը դուրս բե­րե­լու հի­շո­ղութ­յան կորս­տի սև քա­ռա­կու­սուց։