Վանո Սիրադեղյան

…Ար­ձա­կի եր­կիր էր մտել մի տղա, որ, իր բո­լոր ու բո­լոր նա­խորդ­նե­րից ա­վե­լի ճշգրիտ՝ ճշգրիտ բա­ռե­րով ճշմա­րիտ պատ­մութ­յուն­ներ էր պատ­մում, մո­տա­վոր բա­ռեր չու­ներ, որ­պես թե խոս­քը որ­ձա­քա­րին է անց­նե­լու՝ ժլատ ու ընտ­րող էր, վրի­պած բառ չու­ներ, նրա բառն ու ա­ռար­կան ի­րա­րու նույն պա­հին էին գտնում, հպան­ցի­կը, ակն­թար­թա­յի­նը, ա­նոր­սա­լին, ա­նա­նու­նը հայտն­վում էին նրա բա­ռը ար­դեն գտած, ար­դեն կեր­պար ու պատ­կեր դար­ձած ու ա­նուն ա­ռած… Եվ հրճվանք էին պար­զում այդ պատ­կեր­ներն ու կեր­պար­նե­րը – ու­րա­խաց­նում էին ի­րենց ար­դեն իսկ կեն­դա­նութ­յամբ ու բազ­մութ­յամբ, ու­րա­խաց­նում էր նրանց տե­րը՝ բա­զում կոչ­ված­նե­րի մեջ ե­զա­կիի իր ընտր­յա­լութ­յամբ: Սա ճիշտ գրող էր և սա ճշմա­րիտ ար­ձակ էր: Մեր­ձա­կա ամ­բողջ ա­մա­յութ­յան պատ­ճա­ռը մո­տա­վո­րութ­յունն էր, իսկ սա եր­կա­րա­կե­ցութ­յան էր կոչ­ված: Բայց ո­րով­հետև Ակ­սելն ու Մու­շե­ղը գրիչ­նե­րը վար էին դրել ան­ժա­մա­նակ, իսկ Մն­ձու­րու եր­կար կյան­քից գրա­կա­նութ­յան էր տրվել մի կարճ ժա­մա­նակ միայն, և մի կարճ պա­հի մեջ սպա­ռու­մը ճա­կա­տա­գիր էր թվում-այս մե­կի՞ն ինչ էր պա­տա­հե­լու:
Այն էր պա­տա­հե­լու, որ ծա­վալ­ված ու շա­րու­նակ­վող ի­րա­կա­նութ­յու­նը այս Վա­նո­յին չէր բա­վա­րա­րում, շատ ա­վե­լի ճիշտ՝ չէր բա­վա­րա­րում գրո­ղի, գրա­կան գոր­ծի առջև ի­րա­կա­նութ­յան ան­հա­ղոր­դութ­յու­նը, այդ­պի­սով՝ գրո­ղի, գրա­կան գոր­ծի ան­դի­մութ­յու­նը ին­քը իր հա­մար ծա­վալ­ված ու շա­րու­նակ­վող ի­րա­կա­նութ­յան առջև, որ­պես թե գրա­կա­նութ­յու­նը ի­րա­կա­նութ­յան բա­ղադր­յա­լը չէ, որ­պես թե այդ ի­րա­կա­նութ­յու­նը այդ գրա­կա­նութ­յան ա­ծանց­յա­լը չէ, որ­պես թե նրանք միմ­յան­ցից չեն սեր­ված և միմ­յանց չեն պատ­կա­նում: Իր դեպ­քում, գո­նե այս դեպ­քում պատ­ճա­ռը ի­րե­նում չէր. ինքն ու զուտ ի­րե­նից սեր­ված թա­փո­րը աստն­վո­րի ի­րենց գործն ու կյան­քը ապ­րում էին բա­րե­խիղճ հնա­զան­դութ­յամբ – պատ­ճա­ռը մեծ ծե­սի կեղ­ծիքն էր, և ինքն ու կեղծ­ված, եղծ­ված, ա­ղարտ­ված, իր եղծ­վա­ծութ­յամբ ամ­բողջ սե­րունդ­ներ ու ժա­մա­նակ ա­ղարտ­ված այդ ի­րա­կա­նութ­յու­նը ի­հար­կե ի­րա­րու չէին պատ­կա­նե­լու: Իսկ ա­հա իր ան­ցու­մը քա­ղա­քա­կա­նութ­յան, այլև իշ­խա­նութ­յան, ա­սել է ծի­սա­կար­գի շրջման՝ ըն­դու­նե­ցի խան­դով, իմ փո­խա­րեն հար­թակ էր բարձ­րա­ցել ին­քը, իմ տե­ղը՝ կա­լան­վում էր ին­քը Վա­նոն, ոս­տի­կա­նութ­յուն աս­ված մու­րաց­կան կո­ղոպտ­չի որ­ջում կանգ­նում էր ին­քը և­ այ­սօր ինքն է վիզ դրել այն­տեղ, որ­տեղ սո­վո­րա­բար վիզ են ջար­դում:
Ինչ լավ է, որ քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը նույն­պես, ինչ­պես գրա­կա­նութ­յու­նը, ինչ­պես մա­թե­մա­տի­կան, պատ­ժում է ի­րեն ա­ղար­տող­նե­րին, ինչ լավ է, որ գրա­կա­նութ­յու­նը քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն է ղրկել իր ե­զա­կի չխար­դա­խո­ղին:

Հրանտ ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

ԴԱՆԹԵԱԿԱՆ ԱՌԱՍՊԵԼ

Կամ՝ եր­կիր, որ անց­յա­լը որ­պես նվի­րա­կան դի կրում է շա­լա­կին
Գ­յու­ղե­րի, դաշ­տե­րի, ճա­նա­պարհ­նե­րի, մարդ­կանց ու ա­նա­սուն­նե­րի շնչի վրա ծան­րա­նում է ամ­ռան ե­րաշ­տի, աշ­նան ան­բեր­րիութ­յան, ձմռան ան­փո­ղութ­յան և գար­նան ան­հե­ռան­կա­րայ­նութ­յան թանձ­րա­ցող մաղ­ձը։
Քա­ղաք­նե­րի լու­սա­բաց­նե­րի ու ի­րի­կուն­նե­րի սա­ռը լույ­սի մեջ սարս­ռե­լիո­րեն ահ­ռե­լի ու ան­տեր վեր են հառ­նում տա­րի­ներ ա­ռաջ մե­ռած մեծ երկ­րի մե­ռած գոր­ծա­րան­նե­րի ուր­վա­կան­նե­րը։ Անց­յա­լի բե­տո­նա­կուռ ու մե­տա­ղա­ձույլ ուր­վա­կան­նե­րի, չքա­վո­րութ­յան գույն ա­ռած կվար­տալ­նե­րի ստո­րոտ­նե­րում՝ գժա­նո­ցի բա­կում մտա­հոգ ու ա­ճա­պա­րա­նոք զբոս­նող գժե­րի նման հա­ծում են զրկան­քի հա­մազ­գես­տով մարդ ա­րա­րած­ներ։
Այդ ուր­վա­կան-քա­ղաք­նե­րի ուր­վա­կան-կվար­տալ­նե­րի բնա­կիչ­նե­րը ապ­րում են որ­պես ուր­վա­կան-քա­ղա­քա­ցի­նե­րը ար­դեն գո­յութ­յուն չու­նե­ցող մի երկ­րի և չեն ու­զում հա­վա­տալ այդ երկ­րի չգո­յութ­յա­նը։ Չեն հա­վա­տում, սպա­սում են հրաշ­քի և հա­վա­տում են, թե այդ չե­ղած երկ­րի՝ ան­հո­սանք, ան­հումք, ան­փող, ան­շու­կա թո­ղած ա­վե­րակ­նե­րը մի օր կաշ­խա­տեն։ Եվ ա­մեն մի քա­ղա­քա­կա­նաց­ված ստա­հակ՝ աս­պա­րեզ գա­լով իր պարտքն է հա­մա­րում նյար­դե­րի կծիկ դար­ձած այդ մարդ­կանց հո­գին տակ­նուվ­րա ա­նել՝ ա­մեն ան­գամ խա­բե­լով, թե հնա­րա­վոր է, որ այդ ուր­վա­կան­նե­րը մի օր շունչ առ­նեն։
Մար­դիկ հա­վա­տում են։ Հե­տո դա­դա­րում են հա­վա­տալ։ Հե­տո է­լի հա­վա­տում են։ Հե­տո դա­դա­րում են հա­վա­տալ… Այս­պես՝ մի կող­մից մեռ­նում են, մի կող­մից քո­չում են ըն­տա­նիք­նե­րով։ Իսկ լա­ծի­րակ­նե­րի նո­րա­նոր ու նո­րա­ծիլ բան­դա­ներ, որ այդ երկ­րում կու­սակ­ցութ­յուն­ներ են կոչ­վում, շա­րու­նա­կում են սնու­ցո­ղին ու հա­րա­զա­տին կորց­նե­լուց գլու­խը կորց­րած մարդ­կանց հո­գին պղտո­րել։ Այդ երկ­րի իշ­խող­նե­րը, աճ­յուն­ներ պղծե­լով, վե­րա­թա­ղում­նե­րը վե­րա­ծել են ազ­գա­յին-պե­տա­կան ա­մե­նամ­յա ծե­սի։ Վե­րա­թա­ղում­նե­րի ծե­սը այդ երկ­րում այն­պի­սի հե­թա­նոս թափ է ա­ռել, որ վե­րա­թա­ղող­նե­րին հե­տը զոհ մա­տու­ցե­լու նման, գնդա­կա­հա­րում և թա­ղում են հին մեռ­յալ­նե­րի նոր գե­րեզ­ման­նե­րի կող­քին։ Այդ երկ­րում ի­րի­կուն­նե­րը հե­ռուս­տա­ցույց են նա­յում, թքում են էկ­րա­նին, բայց չեն ան­ջա­տում, ո­րով­հետև հա­ջորդ պա­հին դա­տա­վա­րութ­յուն են ցու­ցադ­րե­լու, բա­ցառ­ված չէ՝ նաև թարմ սպա­նութ­յուն։
Այդ եր­կի­րը մի ան­գամ ճա­կա­տա­մարտ է շա­հել և­ ան­սո­վո­րութ­յու­նից ճա­կա­տա­մարտ շա­հե­լը շփո­թել է հաղ­թա­նա­կի հետ ու, բնա­կա­նա­բար, չգի­տի ինչ­պես վար­վել այդ «հաղ­թա­նա­կի» հետ։ Այդ եր­կի­րը իր հաղ­թա­կան բա­նա­կը զրկել է զո­րա­պե­տե­րից, գնդա­կա­հա­րել ու բան­տար­կել է և­ է­լի ար­յուն է ու­զում, ո­րով­հետև ծա­րա­վը շփո­թել է քաղ­ցի զգա­ցո­ղութ­յան հետ։ Այդ երկ­րի բա­նա­կը պա­հում է մի հո­ղակ­տոր, ո­րի վրա ա­վե­լի քիչ բնա­կիչ է մնա­ցել, քան հո­ղը պա­հող զոր­քի թիվն է։ Այդ եր­կի­րը ի­րեն զրկում է վաղ­վա բա­նա­կից, ո­րով­հետև ինքն ի­րեն զրկում է սե­րուն­դը շա­րու­նա­կե­լու ըն­դու­նակ բնակ­չութ­յու­նից։ Այդ երկ­րում ոչ թե ծնող­ներն են պա­հում ե­րե­խա­նե­րին, այլ դե­ռա­հաս աղ­ջիկ­ներն են (մա­սամբ) մի կերպ պա­հում ծնող­նե­րին, քույ­րե­րին ու եղ­բայր­նե­րին, իսկ տղա­նե­րը խա­ղաղ զո­րա­նոց­նե­րում զոհ­վում են նույն չա­փով, որ­քան ռազ­մա­ճա­կա­տում պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին։
Այդ եր­կի­րը չո­րաց­նում է իր դուստ­րե­րի ար­գան­դը, կոտ­րում է իր ա­րու զա­վակ­նե­րի մեջ­քը, զրկում է ի­րեն ա­պա­գա­յից, բայց ձեռ չի քա­շում իր ե­ղե­րա­կան անց­յա­լից։ Չի մո­ռա­նում այդ անց­յա­լը, այլ որ­պես նվի­րա­կան դի կրում է շա­լա­կին, որ­պես եր­կան­քի քար կա­խել է կրծքին և դա­ժա­նա­բար շա­րու­նա­կում է դնել իր սե­րունդ­նե­րի, իր ե­րե­խա­նե­րի վզին։

ՄԻ՛ ՄՏԵՔ ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎԻ ՏԱՃԱՐԸ, ԿՈՎԵ՛Ր

Մար­կե­սը ա­սում է. «­Բազ­մա­ցե՛ք, կո­վե՛ր, կյան­քը կարճ է»։ Հետ­ևեք ի­մաս­տու­նի խորհր­դին, կե­րեք ձեր խո­տը, կշտա­ցեք ու բազ­մա­ցեք խել­քից դուրս, բայց դուրս մի՛ ե­կեք ձեր փա­րա­խի սահ­ման­նե­րից։ Մի՛ մտեք հա­յոց լեզ­վի տա­ճա­րը, մի՛ շփո­թեք այն ա­խո­ռի հետ։
Վա­յե­լեք սի­լոս ու «ախ­րա­նա», ման ե­կեք՝ կո­տոշ­նե­րիդ ժա­պա­վեն կա­պած, քարշ ե­կեք ար­ևել­յան քա­ղաք­նե­րի բա­զար­նե­րում և հա­ճույ­քով շնչեք ձեր ման­կութ­յան հո­տը։ Փա­րիզ ընկ­նե­լիս՝ ան­պայ­ման մտեք լի­բա­նան­յան ռես­տո­րան ու պատ­վի­րեք քյա­բաբ, ո­րով­հետև ձեր տե­սած Եվ­րո­պան սկսվել է Բաք­վի նա­խա­դու­նե­րից ու մե­կընդ­միշտ ա­վարտ­վել Ա­թեն­քի ար­վար­ձան­նե­րի բան­վո­րա­կան ճա­շա­րան­նե­րով։ Ան­կաշ­կանդ ո­րո­ճա­ցե՛ք ձեր տխմար մտքե­րը աշ­խար­հի հա­մա­ժո­ղով­նե­րում, դուք ան­խո­ցե­լի եք։ Ո՛չ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն է պետք, ո՛չ հո­դա­բաշխ լե­զու, ո՛չ ա­ռա­վել ևս՝ ու­ղեղ, ո­րով­հետև ա­մեն ին­չի դեմ մի «սպա­նիչ փաս­տարկ» ու­նեք, որ կրկնում եք անց­յալ, ներ­կա ու ա­պա­գա ժա­մա­նակ­նե­րով՝ «­Բա որ մեզ մոր­թել են», «­Բա որ մեզ մոր­թում են», «­Բա որ հան­կարծ մոր­թեն»… Ի­րոք, ա­նաս­նա­կան մտա­հո­գութ­յուն։ Կո­վի՝ ձեր հայ­րե­նա­սի­րութ­յամբ ձեր հայ­րե­նի­քը պատ­կե­րաց­րեք որ­պես ան­սահ­ման յոն­ջա­յի դաշտ և կախգ­լուխ ա­րա­ծե­լով՝ գնա­ցեք, մինչև ռաստ կգաք ան­դուն­դի։ Կո­վե­ղեն ձեր թա­խի­ծով ո­րո­ճա­ցեք կո­մե­րի­տա­կան հոր­թա­նո­ցի ձեր հի­շո­ղութ­յուն­նե­րը, ա­պա վերս­տին կե­րեք, աղ­տո­տեք ու պառ­կեք թրի­քի մեջ, ո­րով­հետև ձեր ի­մա­ցած տունն ու հայ­րե­նի­քը այն է, ո­րից պի­տի ա­նաս­նա­հո­տը ան­պա­կաս լի­նի։
Երբ ձեր չա­նեն հոգ­նի ծա­մե­լուց, ձգվեք դե­պի խո­սա­փող­նե­րը և մի՛ մտա­հոգ­վեք չորս ոտ­քի պատ­ճա­ռով, ո­րով­հետև ե­թե ձեզ բե­րել են այդ­տեղ, ու­րեմն ինչ աս­տի­ճա­նի պի­տի ի­ջեց­ված լի­նի խոս­քի ար­ժե­քը։ Բ­ղա­վեք և բա­ռա­չեք ան­կաշ­կանդ, ո­րով­հետև ինչ ձայն էլ հա­նեք, դա կլի­նի ազ­գի, հայ­րե­նի­քի, ժո­ղովր­դի և, ի­հար­կե, «նվա­զա­գույն ա­խո­ռի» մա­սին: Կո­վի ձեր անմ­ռուն­չութ­յամբ ա­րա­ծեք ձեր խո­տը, կե­րեք ձեր սի­լո­սը՝ մինչև տրաք­վե­լը, իսկ մնա­ցա­ծը տրո­րեք։ Տր­տինգ տվեք Հա­յաս­տա­նի կա­նաչ դաշ­տում, ա­րեք՝ ինչ ա­նում է ան­տեր յոն­ջա­յի ար­տը ըն­կած ան­տեր կո­վը, բայց մի՛ մտեք մեր հա­յոց լեզ­վի տա­ճա­րը, դա միակ բանն է, որ մնա­ցել է մեզ։
…Աֆ­րի­կա­յի զու­լուս­նե­րը մի սահմռ­կե­լի սո­վո­րութ­յուն ու­նեն, քա­նի որ «ա­դաթ» է, որ հյու­րին «պատ­վեն» տան կնոջ ան­կող­նով (հյու­րը, սա­կայն, այն­քան ճար­պիկ պի­տի լի­նի, որ ա­նակն­կալ հայտն­վի վրա­նի շե­մին-հյու­րըն­կա­լե­լու պայ­մանն այդ է), քա­նի որ այդ­պի­սի սո­վո­րութ­յուն ու­նեն, որ­պես­զի ջո­կեն, թե ե­րե­խա­նե­րից ով է ի­րեն­ցը, ով՝ ոչ, նո­րած­նին դնում են ի­րի­կու­նը հան­դից վե­րա­դար­ձող նախ­րի ոտ­քե­րի տակ, փա­րա­խի շե­մին։ Են­թադր­վում է, որ կո­վը հո­տից, թե ին­չից պի­տի հա­րա­զա­տին տար­բե­րի օ­տա­րից։ Այս­պես էլ մենք (այդ հնա­րա­միտ զու­լուս­նե­րի նման) մեր «ազ­գա­յին ի­դեն­տի­ֆի­կա­ցիա­յի» հա­մար մեր ձեռ­քով մեր մա­նուկ Հան­րա­պե­տութ­յու­նը, մեր փոքր եր­կի­րը դրինք փոր­ձութ­յան՝ հան­դից դար­ձող տա­վա­րի ոտ­քե­րի տակ… Եվ, այ­դու­հան­դերձ, մի՛ մտեք մեր լեզ­վի տա­ճա­րը, դա միակ բանն է, որ մնա­ցել է մեզ, մնա­ցած ա­մեն ին­չը հա­րա­մել եք ա­նա­սու­նի պես։

ԳԱՌ-ԱԽՊԵՐԻԿ

Ցե­րե­կը՝ է­լի ո­չինչ, ցե­րե­կը ի­րենն առ­նում էր։ Թեև տու­նը կա­րեկ­ցան­քով մե­կու­սաց­ված էր գյու­ղի գործ­նա­կան ան­ցու­դար­ձից, կյան­քի աղ­մուկն իր գործն ա­նում էր. աք­լոր­նե­րը բա­ցում էին վե­րա­հաս օր­վա ձայ­նե­րի դու­ռը, շնե­րը զարթ­նում էին վա­ղոր­դայ­նի ան­չար հա­չո­ցով, նա­խիր քշվող ա­նա­սու­նը մռնգում էր քնատ ձա­գե­րին ա­կան­ջա­լուր, հայ­րի­կը ա­մեն օր­վա պես հայ­հո­յում էր ան­հաս­կա­ցող ա­նա­սու­նին, հաշ­տի դու­ռը ճռնչում էր ա­ռօ­րեա­կան, քույ­րիկ­նե­րը ինչ­քան էլ հու­շիկ քայ­լեին՝ ա­ման֊­չա­մա­նը զրնգում էր, դաշ­տից դար­ձած հո­տի ու նախ­րի բե­րա­ծը կա­թից շատ ի­րա­րան­ցում էր…
Բայց գի­շե­րը ան­տա­նե­լի էր։ Տու­նը սուզ­ված էր վշտի հա­տա­կը, և ք­նելն ինչ է՝ շնչել չէր լի­նում։ Տ­ղան գի­շե­րը արթ­նա­նում էր զար­հու­րե­լի լռութ­յու­նից։ Տա­տը չէր տնքում քնա­ծի սրտանց տնքո­ցով, հայ­րի­կը չէր խռմփաց­նում ու­րախ օ­րե­րի խռմփո­ցով, քույ­րիկ­նե­րը չէին բլբլաց­նում ե­րա­զի մեջ, մայ­րի­կը ա­նակն­կալ հեծկլ­տո­ցը կան­խել էր՝ վեր­մա­կը գլխին քա­շե­լով,- ա­մեն մե­կը խնա­յում էր մյուս­նե­րի քու­նը, բայց հար­կի տա­կից քու­նը փա­խել էր։ Իսկ ըն­դա­մե­նը մի շա­բաթ ա­ռաջ գի­շե­րը տու­նը շնչում էր կյան­քով։
Քույ­րիկ­նե­րը շա­րու­նա­կում էին ցե­րեկ­վա լեզ­վակ­ռի­վը, տա­տը թախ­տի չո­րութ­յան հետ էր կռիվ տա­լիս, հայ­րի­կի զո­րեղ շնչա­ռութ­յու­նից մկնե­րը պա­պանձ­վում էին, օ­րո­րո­ցը թկթկում էր քնած մայ­րի­կի ար­թուն ձեռ­քի տակ, հաշ­տում դրած գի­շե­րա­նո­թի մո­տից ան­կո­ղին դար­ձող տղան այդ ձայ­նե­րը լսում էր կար­ծես ե­րա­զում և քուն էր մտնում՝ կո­պե­րը ե­րա­նե­լիո­րեն լրիվ չբա­ցած։
Ար­թուն ժա­մա­նակ ա­վե­լի հեշտ էր. գի­տակ­ցութ­յան մեջ չկան կար հաս­տատ, և կս­կի­ծը ա­նակն­կա­լի չէր բե­րում նրան: Մի­գու­ցե տղան քնած ժա­մա­նակ զգո­նութ­յու­նը չկորց­ներ, ե­թե ե­րա­զը չխա­բեր նրան։ Բայց գի­տակ­ցութ­յան մեջ կո­րուս­տը այն­քան տեղ չէր ա­րել, որ ե­րա­զում ե­թե տես­ներ, ա­սեր՝ ե­րազ է։ Կո­րուս­տը նոր էր և­ ե­րա­զով միամ­տա­նում, արթ­նա­նա­լով դի­վո­տում էր։ Եվ քնե­լուց սար­սա­փում էր։ Բայց հոգ­նութ­յու­նը ծանր նստում էր կո­պե­րի վրա, և երբ քնած լի­նե­լու վա­խից վեր էր թռչում, ուշ էր լի­նում։
Մայ­րի­կը ըն­տա­նի­քին խոր­թա­ցել էր։ Կիթ էր ա­նում, ճաշ էր ե­փում, սե­ղան էր դնում, ան­կո­ղին գցում, բայց հար­ևա­նի կնոջ նման – ա­րագ ա­նի թող­նի գնա։ Բայց քա­նի որ ա­նում֊­չէր գնում, տան շուն­չը տաս­նա­պա­տիկ ծան­րա­նում էր։
Հե­տո մայ­րի­կի կրծքե­րը ու­ռան։ Կա­թը չէր կտրում։ Մայ­րի­կի վիշ­տը կա­թի ա­կուն­քին լուր չէր տա­նում, կա­թը գա­լիս ու ե­րե­խա­յին չէր գտնում կյան­քում։ Պի­տի որ այդ­պես չլի­ներ, ե­թե կա­թին սպա­սող չկար, կա­թը պի­տի իր ա­կուն­քը ին­քը կա­պեր։
Բայց մի մեծ ան­հա­մա­ձայ­նութ­յուն կար կյան­քի ու մահ­վան միջև, կսկիծ բե­րող ընդվ­զում կար կա­թի հոս­քի մեջ, և մայ­րի­կը ցա­վից մղկտում, վշտից մեռ­նում էր։
Քա­նի՞ օր էր մայ­րի­կը ցավն իր ներ­սում պա­հել, ոչ ոք չգի­տեր։ Ցա­վը վիշ­տը վար­կա­բե­կում էր, նաև՝ սուրբ հի­շա­տա­կի դեմ պղծութ­յուն էր տնե­ցի­նե­րին վշտից շե­ղե­լը, և մայ­րի­կը ոտ­քի վրա ձե­ռից գնում էր։
Ե­րե­խա­նե­րի դպրո­ցում ե­ղած ժա­մա­նակ հայ­րի­կը տուն էր բե­րել գյուղ հարս ե­կած բու­ժա­կու­հուն։ Ս­րա ձեռ­քին նշտա­րը թպրտա­ցել էր, հայ­րիկն ա­սում էր, գլխից բռնած ձկան նման։ Բու­ժա­կու­հուն պաղ ջուր էին ա­վել, նա խնդրել էր ևս մի բա­ժակ, հե­տո յո­դով ախ­տա­հա­նել էր հա­տե­լու դաշ­տը, խա­չաձև եր­կու խազ քա­շել՝ թո­ղել փա­խել էր։
Նույն ի­րի­կուն հայ­րի­կը նստած էր վա­ռա­րա­նի մոտ, կողքն էր դրել բամ­բակ ու օ­ղի, սրո­ցա­քա­րով հե­սա­նում էր իր գրպա­նի սուր­շեղբ դա­նա­կը, և ծ­խա­խո­տի թանձր ծու­խը նրան պա­րու­րել՝ զբաղ­մուն­քին չա­րա­գու­շակ կա­խար­դութ­յան տեսք էր տվել… Այս­տեղ ներս մտավ հո­րեղ­բայ­րը և բաճ­կո­նի փե­շի տա­կից սև տո­տիկ­նե­րով մի ճեր­մակ գառ­նուկ դուրս բե­րեց։ Ինքն էլ նստեց վա­ռա­րա­նի մոտ, գառ­նու­կին սրունք­նե­րի ա­րան­քը ա­ռավ, ծխա­խոտ վա­ռեց, ե­րե­խա­նե­րը աշ­խու­ժա­ցան, բայց հայ­րի­կը ու­շադ­րութ­յուն չէր դարձ­րել գա­ռան վրա՝ նրանք սա­ռան։ Գա­ռը՝ նո­րա­ծին, ան­հաս­տատ ո­տիկ­նե­րը հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յան հա­մար չռած՝ ե­րե­րում էր, դուն­չը մեկ­նում էր վա­ռա­րա­նին՝ տա­քը ռուն­գե­րին դուր էր գա­լիս, բայց հո­րեղ­բոր ափն էր գտնում… Մայ­րի­կը նո­րա­հար­սի անմ­ռուն­չութ­յամբ ցա­վը քա­շում էր ոտ­քի վրա, տա­տը դան­թում էր՝ կար­կատ­վող գուլ­պան ծնկնե­րին դրած, հայ­րի­կը ծխա­խո­տը մոխ­րաց­նում էր այն­պի­սի ջա­նադ­րութ­յամբ, ա­սես մայ­րի­կի ցա­վի ճա­րը դրա վեր­ջին էր:
Հայ­րի­կը, հաս­տատ, դա­նա­կի վրա հույս չէր դնում։ Եր­կար-բա­րակ քսում էր սրո­ցա­քա­րին, օ­ղիով ախ­տա­հա­նում էր, փոր­ձում էր բթի կոշ­տու­կի վրա, նո­րից էր քսում… սպա­սում էր, ա­սես, հրաշ­քի: Ին­չի՞, որ վեր­քը ներ­սի՞ց պայ­թի, որ բու­ժա­կու­հու մա­կե­րե­սա­յին կտրված­քը խո՞­րը գնա… Այ­նինչ հո­րեղ­բոր ան­հան­գիստ մտքում վճռա­կան բան կար: Ն­րա դեմ­քը իր իսկ մտքե­րից վառ­վում-մա­րում էր, թա­քուն հայ­րի­կի հա­յացքն էր փնտրում, բայց հայ­րի­կը, իբր թե, տար­ված էր գոր­ծով։ Հե­տո, գառ­նու­կի ա­նօգ­նա­կա­նութ­յու­նը հի­շեց­նում էր… Ո՞վ սիրտ ու­ներ նրա­նով զբաղ­վե­լու: Հո­րեղ­բայ­րը այդ էլ էր զգում, բայց ի՞նչ ա­ներ խեղճ հո­րեղ­բայ­րը: Եվ թո­ղեց, որ գա­ռան դնչի­կը մի քիչ առ­նի վա­ռա­րա­նին։ Ա­ռա­ջին ցա­վից գառ­նու­կը շշմեց֊­մա­յեց, և հայ­րի­կի սիր­տը շարժ­վեց.
– Զ­գույշ, այ ախ­պեր…
Հո­րեղ­բայ­րը, գլու­խը կախ, քրթմնջա­լով վրա բե­րեց.- Գա­ռը թող… ծծի… մեր չու­նի…
Մայ­րի­կը պա­հա­րա­նի մո­տից շուռ ե­կավ, ե­րե­խա­նե­րը ա­կանջ­նե­րը խլշե­ցին, հայ­րի­կը նա­յեց եղ­բո­րը՝ խոս­քի ի­մաս­տը նրան չէր հա­սել:
– Հա՛մ գա­ռը կապ­րի, հա՛մ… կլա­վա­նա,- այս ան­գամ հո­րեղ­բայ­րը նա­յեց հայ­րի­կին:
Հաս­կա­նա­լով՝ հայ­րի­կը նա­յեց մայ­րի­կին, մայ­րի­կը հեծկլ­տաց՝ կրծքե­րը բռնած, դան­թող տա­տը շտկվեց տե­ղում… Ե­րե­խա­նե­րը հիաց­մուն­քով նա­յում էին հո­րեղ­բո­րը, հայ­րի­կին, գա­ռա­նը, լա­ցող մայ­րի­կին…
Հե­տո մայ­րի­կը շուռ էր ե­կել պա­տի կող­մը, հայ­րի­կը գա­ռանն ա­ռել էր մի թևի տակ, մյու­սով գրկել էր մայ­րի­կի ու­սը, խրա­խու­սում էր մեկ գա­ռա­նը, եր­կու՝ մայ­րի­կին, մայ­րի­կը ան­զուսպ լա­լիս էր, տա­տը վա­ռա­րա­նին ջուր էր դնում հա­մե­նայն­դեպս, հո­րեղ­բայ­րը դրսում ծխում էր, ե­րե­խա­նե­րը զմայլ­ված էին հայ­րի­կի ա­նու­թի տակ խլրտա­ցող գա­ռան պո­չով։ Հե­տո գոր­ծը ա­ռաջ գնաց ա­ռանց հայ­րի­կի։ Ե­րե­խա­նե­րը հա­վաք­վում էին մայ­րի­կի շուր­ջը, և գա­ռը կուրծ­քը առ­նում էր։
Մայ­րի­կի ար­տաս­վե­լը կար­ծես ցա­վից էր։ Ցա­վը, ոնց որ, շատ եր­կա­րեց։ Ոնց որ՝ գա­ռը փրկութ­յուն չէր: Բայց մայ­րի­կը կա­մաց֊­կա­մաց ե­րե­խա­նե­րի ու­րա­խութ­յա­նը տե­ղի տվեց։ Պա­տա­հում էր, որ ժպտում էլ էր, երբ գա­ռը կուրծ­քը դնչա­հա­րում էր։
Գա­ռը մայ­րի­կին սգից հա­նեց։ Մայ­րի­կը՝ ջրի, գա­ռը ետ­ևից կըտ­կըտ գնում էր, մայ­րի­կը՝ խա­նութ, գա­ռը վա­ճա­ռա­սե­ղա­նի ա­ռաջ կանգ­նած էր, մայ­րի­կը հաց էր թխում, գա­ռը թոն­րա­տան ծխից խեղդ­վում, բայց չէր հե­ռա­նում, ե­րե­կո­յան հա՛ պտտվում էր մայ­րի­կի շուր­ջը և քուն էր մտնում մայ­րի­կի մահ­ճա­կա­լի մոտ, գլխա­կող­մը:
Մայ­րի­կը տղա­յի հետ գառ­նե­րը բա­կից դուրս էր ա­նում, հար­մար մի տեղ ձեռ­նա­սու­նին խաբս էր տա­լիս, դառ­նում էր տուն, գա­ռը դես ու դեն էր նետ­վում, խրտնչում էր խո­տի սուր հո­տից, վեր­ջը՝ գառ­նե­րի օ­րի­նա­կով, ա­րա­ծում էր, բայց չմա­կեր ե­րե­խա­յի պես։ Հա­մե­նայն դեպս, տղան տան ճա­նա­պար­հը կտրած էր լի­նում։
«Ախ­պե­րի՛կ ջան,- տղան գա­ռա­նը գիրկն էր առ­նում, պա­չում էր դուն­չը, նա­յում էր աչ­քե­րի մեջ,- ախ­պե­րի՛կ ջան, չմե­ծա­նաս»։
Այ­նինչ գա­ռան պստլիկ գլխին կո­տոշ էր ծլում։ Վի­զը պնդվում էր, ոտ­քե­րը ու­ժով էին լցվում, մայ­րի­կը ժպտում էր թեև, բայց չէր դի­մա­նում դնչա­հա­րե­լուն, և­ ո­րո­շե­ցին կրծքից կտրեն փորձ­ված մի­ջո­ցով՝ ա­ղուպղ­պե­ղով։ Ե­րեք֊­չորս օ­րից կրծքից կտրվեց, բայց մայ­րի­կից չհե­ռա­ցավ։ Պա­տա­հում էր, մո­ռա­նում դա­ռը փոր­ձը, դուն­չը մեկ­նում էր ակն­կա­լի­քով, մայ­րի­կը մատ­նե­րի ծայ­րով դնչին խփում էր՝ գա­ռը հի­շում էր: Հե­տո փորձն էլ, կուրծքն էլ մո­ռա­ցավ, բայց մե­ծա­նում էր մայ­րի­կի կող­քին։ Ար­դեն խոյ էր՝ կպած էր մայ­րի­կի փե­շից։
Խո­յը կա՛մ մա­տա­ղա­ցու է, կա՛մ մսա­ցու, ե­թե չի պահ­վել հո­տի հա­մար։ Բայց հայ­րի­կի ձեռ­քը չէր գնա գա­ռան վրա, մայ­րի­կը դեմ էր մինչև ան­գամ վա­ճա­ռե­լուն, իսկ ձեռ­նա­սու­նը աշ­նան վրա ան­հան­գիստ էր, տակ­նուվ­րա էր ա­նում տու­նը, և հո­վի­վը հա­մա­ձայ­նեց եր­կու օ­րով թող­նել աշ­նան ա­րո­տի ե­լած ոչ­խա­րի մեջ:
Մ­շու­շը ի­ջավ սա­հուն ու ա­րագ, հո­տը սեղմ­վեց, մեկ էլ պատռ­վեց մշու­շի փե­շը՝ ոհ­մա­կը խփեց։ Խո­յը՝ ձեռ­նա­սուն, խո­յը՝ ջա­հել, մեղ­կա­ցել էր կիտ­ված է­գե­րի տաք շնչի մեջ, ուշ­քի չէր ե­կել, դիրք չէր բռնել՝ ոչ­խա­րը ցրվեց ոս­պի նման, և նա մնաց ա­նակն­կալ ե­րա­խի դեմ։ – Էս էլ էս­պե՜ս,- լու­րը առ­նե­լով՝ հա­ռա­չեց հայ­րի­կը։
Մայ­րի­կը լուռ էր: Նա ի­րեն այն­պես էր պա­հում, ա­սես սկզբից վախ­ճա­նը գի­տեր։
Խո­տա­նո­ցում տղան լա­լիս էր։ Այդ օ­րը նա վեր­ջա­պես մտա­բե­րել էր եղ­բոր դեմ­քը։ Ե­րեք օ­րից մո­ռա­նա­լու էր հա­վիտ­յանս։