Տառապանքին առօրյա զավակն եմ
ալ ընտանի,
Ձեռքըս ձեռքին մեջ, Ան զիս ամեն
բախտի կը տանի…
Միսաք Մանուշյան
Այսօր, առավել քան երբևէ, ուղեղումս պտտվում են Միսաք Մեծարենցի տողերը. «Տո՜ւր ինծի, Տէ՜ր, ուրախութիւնն անանձնական.//Զանգակներո՜ւ պէս զայն կախեմ ամէն դըրան`//Ու զերթ նարօտ ամէն դըրան զայն պըսակեմ», սակայն Տիրոջ բարեհաճության պարգևն անանձնական տխրությունն է՝ որպես վերջին փամփուշտ՝ ժամանակի թոհուբոհում ամորֆության քունքին ուղղված: Տե՛ր, ես էլ եմ կրկնում, տո՛ւր Հայաստանիս անանձնական ուրախություն, անանձնական սեր, անանձնական կյանք, անանձնական ինչ ասես, քանզի անանձնականությունն է պատերազմիկների ոգեղենության կրեդոն, որն առաջնորդում է ընդհանրական իրազգացողությանը, ինչն ունակ է ոչ միայն արժևորելու, այլև նպաստելու հոգու խաղաղության անխաթարությանը: Ավա՜ղ, Հայաստանը կորցրել է հոգու խաղաղությունը… Ով ինչ ուզում է ասի, խոսի, բացատրի, զուր ջուրծեծոցի է. խաղաղություն չկա. Հայաստանում պատերազմը չի ավարտվել, շարունակվում է… ի՞նչ քառասունչորս օր, ի՞նչ մեկ տարի… ոչ էլ երեսուն կամ հարյուր, այլ տասնյակ դարեր: Սա չտեսնողը «լո-լո զրից» անող է, քամու բերանն ընկած մարդ, որ ձև է, դատարկ ձև: Ոչ սթափ մտածողությամբ՝ Հայաստանում ով էլ ուզում է լինի, ինչպե՞ս կարող է պատերազմել կամ խաղաղություն բերել և համարել մարտական գործողություններն ու անդորրությունն իրավիճակին համապատասխան մարտավարություն, կամ ինչպե՞ս կարող է զուգակցել երիտասարդության եռանդն ու անձնուրացությունը հասուն անհատի իմաստությանը և սերնդափոխությունը տեսնել կյանքի տրամաբանված շարունակությունում: Պապս «Հայաստան ըսելով մեռավ» (հայրս էր ասում), բայց արի ու տես՝ անդրանիկ թոռնուհու անվանակոչելուն չխառնվեց, զավակները ժամանակակից անունով էին ուզում կնքել նրան, ու պապս չընդդիմացավ: Ազգային արժանապատվության բարձր զգացողություն ունեցող կամավորական զինվորը լուռ համաձայնեց թոռնուհու օտար անվանը. «Անունը հեչ. ան աշխարհեն փոփոխվող ժամանակի անդրադարձն է, կարևորը տունդ օջախ ըլլա, ուրտեղ հայ ոգին կիշխե»: Այդպես էլ պապս ոչ մի թոռան կամ թոռնուհու չանվանակոչեց՝ հանդուրժելով նոր սերնդի ճաշակը, իբրև առաջ շարժվելու դյուրամարս պայման, բայց և չխուսանավեց նրանց ճակատագրերի հանդեպ պատասխանատվությունից:
Ստանձնած պատասխանատվությունը չկատարելը մեղավորություն է ենթադրում, բայց Հայաստանում աբսուրդային իրողություն է ստեղծվել, պաշտոնյաները փառահեղորեն կամ խունջիկ-մունջիկ լինելով ընդունում են հանձնարարված գործում իրենց պատասխանատվությունը, իսկ ձախողման դեպքում չեն ընդունում մեղավորություն: Այդպես էլ անհստակ ու անորոշ է մեր իրականության մեջ (առաջին հերթին ինքներս մեզ համար) թվացյալի կամ ստի նպատակային խաղը, և մնում է հարցական, թե այն ինչքանով է ճշմարիտ ներկայացված կամ ընկալված: Այս երկբայության մեջ, չգիտեմ` ինչպես, բայց կարևոր է հասկանալ, որ ազգային անվտանգության ապահովման նախապայմանը հայոց պետականության ինքնապաշտպանվածությունն է՝ դաստիարակված պատմական հիշողությամբ, որի կրողը զինվորն է՝ վտանգը շանթարգելող ուժը, պետության կենաց ծառի ավիշը պահող արմատը, և ամենևին կապ չունի՝ ձեռքինը գրիչ է, բահ թե զենք, նա միշտ մարտադաշտում է, ամենածանր կետում, աշխարհի բեռը ուսած, ծոցագրպանում արդարության, իրավունքի և վրեժի փամփուշտը…
Բանաստեղծուհի Ռոզա Հովհաննիսյանը ֆեյսբուքյան հաղորդագրությամբ ինձ պատառիկ էր ուղարկել վերջին պատերազմում անմահացած 18-ամյա Շանթ Նավոյանի օրագրից. «Փամփուշտները հանեցի գրպանիցս ու տղերքին 1-1 հատով բաժանեցի՝ որպես երաշխիք հայրենի հողում հանգիստ քուն մտնելու համար…»: Ակամայից հիշեցի կնոջս սարսռեցնող, ահոտ աչքերը պատերազմից վերադարձած տղայիս վերջին փամփուշտը ծոցագրպանից գտնելու պահին, երբ պատրաստվում էր պատերազմի փոշուց լվանալ համազգեստը… Միանգամից ունկերումս զնգաց ընկերոջս՝ Մեսրոպի հետ զրույցը. պատմում էր պատերազմի բովով անցած ու տուն վերադարձած որդու մասին, որին ապսպրել է. «Ինքդ քեզ խփի՛ր, երբ որ զգում ես՝ այլ ելք չկա. գերի պիտի ընկնես»: Նրան չհարցրի, թե ինչ էր զգում այդ ասելիս, որովհետև ապրել եմ զինվորի հոր վեհությունն ու խեղճությունը մեր օրերի չգրված օրենքով տղայիս կույր գնդակների դաշտ ծափերով ճամփելիս և չեմ ամաչել աչքերիս թացից: Մեսրոպ Մեսրոպյանի (Կոտայքի նախկին մարզպետ) միակ որդին՝ Տարոնը, հետը մեկ փամփուշտ էր բերել ու հոր զարմանքին հանգիստ պատասխանել.
– Սա «վերջին փամփուշտ» է, հայրի՛կ, որ միշտ ինձ մոտ է եղել ու կմնա… պատերազմը չի ավարտվել,- ապա ավելացրել է,- հետդարձի ճամփաները մեր թափած արյամբ ենք նշագրել:
Պատմել է նաև դիրքերի Քուչոյի՝ սրտի ցավ դարձած տխուր հայացքի մասին. «Ոչ ոք չէր հիշում՝ ինչպես է շունը հայտնվել դիրքերում. բոլորին թվում էր՝ նա դիրքերի հետ է ծնվել ու անբաժանելի մասն է: Քուչոն բարի շուն էր, գերզգայուն՝ թշնամու արձակած արկերի նկատմամբ ու դրանց՝ դեպի մեր դիրքեր սուրալը զգում էր, անմիջապես վազում թաքստոց՝ կարծես ահազանգելով վերահաս վտանգը: Մենք հետևում էինք նրան, պատսպարվում… Դաժան է պատերազմը, անողոք… Երբ նահանջի հրաման ստացանք ու ստիպված դիրքերը լքեցինք, Քուչոն չեկավ մեզ հետ: Ետ նայեցի, միայնակ նստած էր խրամի եզրին ու տխուր հայացքով մեր հեռանալն էր դիտում: Այդքան ծանր ու ցավոտ օդ երբևիցե չեմ շնչել: Հետո հասկացա. այդ օդն այն ամոթն է, որ ուղեկցում է ինձ Քուչոյի՝ հավատարմությունից պոկված վշտոտ հայացքով»:
Անհավատալի է հայրենիքին նվիրյալ նման հերոսական սերունդ ունենալ և պարտվել պատերազմում: Բայց որքան էլ անհավատալի, փաստ է… ո՞վ է մեղավոր, ցայսօր այս հարցն օդից կախված է մնում… Թերևս Հայաստանի բնակչության զգալի մաս կազմող հինգերորդ շարասյունն իր «բարեխիղճ» ծախու աշխատանքի համար լրացուցիչ դրամաշնորհ ստացած լինի, չէ՞ որ պատերազմը նրանց ոչ թե պարտությունն էր, այլ շահ-հաղթանակը: Ցավով պիտի նշեմ. Հայաստանը լեփ-լեցուն է անհայրենիք հայերով, որոնք թքած ունեն «Ուր որ կերթաս՝ պոռա Հայաստան» Սարոյանի հորդորի վրա։ Նրանց առաջնորդողը «Որտեղ հաց, այնտեղ կաց» նշանաբանն է: Նրանք Հայաստանում համեմատաբար բարվոք վիճակի են և տնով-տեղով, պետական բյուջեով վարձատրվող պորտաբույծին «վայել» աշխատանք ունեն, բնականաբար, քաղաքական գործերում էլ՝ լպրծուն վարքագիծ: Սակայն, փառք Աստծո, հայի գենը գրպանում «վերջին փամփուշտ» ունի ու կանգնած է մահապարտի պես: Տեսնես ո՞ր քաղաքական գործչի կամ չինովնիկի գրպանում կգտնվի վերջին փամփուշտ, արդյոք քանի՞սն են նրանցից հինգերորդ շարասյան խոնարհ ծառաներ, որոնք շարունակում են գործել ի շահ իրենց մի կտոր հացի՝ թշնամու թքով շաղախված, և իրենց գորշ մուժով որքան էլ ծածկեն Հայաստանը, միշտ կգտնվի մեկ հայ զինվոր՝ ծոցում նռնակ, որ պայթեցնելով այն, կցրի գաղջ մուժն ու հայոց արևին ճանապարհ կբացի: Ու աշխարհը վերստին կհասկանա, որ հայն ունի արժանապատվություն և Երկիր մոլորակի իր հողում ապրելու իրավունք: