…ՈՒ ԱՆՑՅԱԼԴ ԱՅՆՔԱՆ ՆԵՐԿԱ Է
Շատ թախծալի է, երբ մարդու ծննդյան օրը չես կարող սեղմել ձեռքը, սրտաբուխ խոսքեր ասել կամ գոնե զանգահարել, լսել քեզ հարազատ ու մտերիմ ձայնը ու հավատալ, որ պարտադիր չէ վաղը, բայց մի քանի օր կամ որոշ ժամանակ հետո անպայման կտեսնվեք ու նախկին հանդիպման կիսատ զրույցը կշարունակեք, կամ մի ինչ-որ խոսքից մի նոր «փիքր» սկիզբ կառնի: Չէ՛, չի լինի, անհնար է ու, ավա՜ղ, դա ոչ այն պատճառով, որ նա ազգիդ կեսի հետ ամերիկաներ կամ չգիտեմ, թե ուր է գնացել, թե որ հեռու երկրում է, այլ որովհետև նրա ծննդյան օրվա ամիս-ամսաթվի հետ այլ, մի ուրիշ ամիս ու ամսաթիվ է խառնվում և… սառչում-պաղում է երեսիդ շնորհավորանք ժպիտը, իսկ հեռախոսին պարզած ձեռքդ քարանում է օդում… ու բառերը ճմլվում են լեզվիդ վրա, ու զվարթաձայնելու փոխարեն, շշնջում ես պարզապես, «Շնորհավոր, Լևո՛ն… Շնորհավոր, Լևո՛ն Զաքարի, շնորհավոր, Լևո՛ն կողբեցի… շիտակ հայորդի, զուլալ մտավորական, անմոռաց ընկեր, մշտահոգատար հարազատ-բարեկամ:
Այս կամ այն մարդու հասցեին հազար անգամ ասված խոսքեր են. «Ափսոս, որ անցյալով ենք խոսում», ԼԵՎՈՆ ԱՆԱՆՅԱՆԻ դեպքում էլ. հազար ափսոս, ափսոսանքն ափսոսանք, բայց նրա ծննդյան օրվան համապատասխան խինդով է լցվում հոգիդ, քանզի այդ «անցյալ» կոչվածում միայն նրա ցավալիորեն ծանր բացական չէ, այլև ապրած մի հրաշալի ու բեղմնավոր կյանք, որ չիք է դարձնում բացական, ու շարունակում ես տեսնել նրա հետ, ապրել նրա հետ ու ասել, որ որքան էլ դպրոցն ավարտելուց հետո քաղաք գնաց, բայց երբեք «քաղաքացի», առավել ևս քաղքենի չդարձավ: Չէր լինի, չէր ստացվի, հոգում միշտ հարազատ ծննդավայր Կողբի ծմակների սոսափն էր, ականջներում՝ կողբամերձ Մշկավանքի զանգերի ծլնգոցը, ոչ մարմնեղ իրանում՝ սուրբ Զիկատարի լանջի կաղնիների ուժը…
Ուժեղ էր մարմնով, մտքով, այդպիսին չլիներ՝ դեռ համալսարանական տարիներին կողբեցի, բաղանիսցի, նոյեմբերյանցի, իջևանցի ու էլի շատ տեղացի ուսանողների մտքի ու գործողությունների, զրույցների էպիկենտրոնը չէր լինի ու նրանց անկեղծ սիրուն ու անվերապահ վստահությանը չէր արժանանա: Ուժեղ չլիներ՝ մութ ու ցուրտ տարիներին իր սառցարան սենյակում ճգնավորի տքնանքով ու նվիրումով «Ապոլոն» հրատարակչություն չէր հիմնի ու չէր կարողանա ապահովել «Գարունի» շարունակելի լինելիությունը…
Միայն ՈՒԺԵՂԸ պիտի համաձայներ գալ ու լինել այդ տարիներին բարոյական ու կազմակերպչական ցաքուցրիվության մեջ տարուբերվող ՀԳՄ նախագահը: Եկավ, եղավ ու՝ ո՛չ սեղանին թափով իջնող բռունցք, ո՛չ վարչարարական ֆոկուսներ, ո՛չ էլ որևէ մեկին աշխատանքից հեռացնելու կամ պատժելու սպառնալիք: Պարզապես ասաց. «Հիմա էլ միասին ենք լինելու ու այսպես ենք աշխատելու»: Գրողների միության պատիվն ու հեղինակությունն իրենն էր համարում, ուստի՝ երբեք չխաթարեց ու չապականեց այն, ավելին, ճանաչելի, ընդունելի ու հարգելի դարձրեց համայնի կողմից:
Այո՛, անցյալում միայն Լևոն Անանյանի բացական չէ, այլ հարուստ ու բովանդակալից մի կյանք, որի արմատներն ու շյուղերը այսօր էլ հասարակական գործունեության, հայրենասիրության, բարոյակոչության, գրականության, թատրոնի ու հրապարակախոսության ոլորտներում են, ու կարևորը, թարմ ու արդիական, դեռ ավելին՝ գալիքին ու ապագային միտված:
Չեմ խոսի նրա կոչումների, պաշտոնավարության ու այլ «իմիջների» մասին, չէ՛, դա թող նրա կենսագիրներն անեն: Ես ծմակի խաշամաշուրթ աղբյուրի ակից բռով ջուր խմողին պիտի հիշեմ, «փեշերը հավաքող անտառի» ծառերի նոսրության արևաշողքից շշկլված անտառամեջ կածաններով, հատված ծառերի հառաչանքը հոգում, մոլոր ու տխուր քայլողին պիտի հիշեմ ու նաև ծմակից մտքով իր հայրական տուն պիտի դառնամ, նստեմ նրա Զաքար հոր կողքին ու «բլոտ» կամ «դուռակ» խաղալիս (Զաքարն ու ես էինք զույգ լինում, Լևոնն ու եղբայր Լավրենտը) Լևոնի սրտանց, անզիջում «կռիվ տալը» նաև հիշեմ, որ Լևոնի «ռեժիսորությամբ» գրեթե իր ճանաչած Բրեխտի թատրոնի ներկայացում էր դառնում… Իսկ երբ հաղթում էր թղթախաղում (իբր ե՞րբ էր պարտվում որ) և որոշում էր Սիրան մայրիկի հրաշք արաղով նշել հաղթանակը, ապա քեֆը տնգոզանալուց հետո արդեն հազար թե միլիոներորդ անգամ իր սերն ու հավատարմությունն էր «ապացուցում» տիկին Աղավնուն: Ապա դաստիարակչության ժամն էր հաջորդում: Արամ, Դավիթ, Աստղիկ զավակները հանկարծ ու հայրենասեր, հողապաշտ, գերդաստանախոնարհ ու ծնողասեր չլինեին… Այս մասին հուզված, մոլուցքով ու մի քիչ էլ վերամբարձ էր ասում: Է՜, իսկ բոլոր դժգոհությունների մեղավորն ու քավության նոխազը, իհարկե, ես էի. էլ ո՞վ, որ սանիկի հնազանդությամբ քավորիս քարոզ-խրատներն էի լսում մինչև կեսգիշեր կամ լուսադեմ…
Լևոնը ծննդյան օրերը հիմնականում ծննդավայրում, հայրենի Կողբում էր նշում, բնության գրկում: Ամենաքիչն իր մասին էինք խոսում… Ասածներս գրականության մասին էր, երաժշտության, նկարչության, Աստծո մասին էր, հայրենիքի, գեղեցկության ու, իհարկե, կանանց: Մի քիչ աղմուկ էր լինում, մի քիչ վեճ, քանզի Բաքոսը միշտ նստած էր լինում կողքներիս՝ մեջքը հենած մի հաստաբուն ծառի: Հետո մենք էլ էինք նույնակերպ հենվում կամ պառկում, ու Լևոնը, երկնաձիգ ծառի սաղարթների միջով երկնքին հառված, չգիտես իր թե բոլորիս համար, շշնջում էր. «Մի հնար լիներ, ու էլ քաղաք չգնայի… ախր ես՝ ով, քաղաքն՝ ով»:
Ու երևի չէր մտածում կամ չգիտեր, որ իր քաղաքում չլինելով, այնտեղ անպայմանորեն պետք է պակասեր միտքը, ստեղծագործ վեճը, խիղճը, բարությունն ու ժպիտը… Ու նա այդքան էլ գյուղինն էր ու իր ծննդավայրինը:
…2013-ին, հավերժություն ճանապարհվելու տարում, օգոստոսի վերջերին եկավ: Էլի քեֆ-ուրախություն, իսկ Երևան վերադառնալու նախորդ երեկոյան, քեֆը մի քիչ «տնգոզ», զանգահարեց, «քավորական» խրատներ տվեց. «Չլսեմ, չիմանամ, թե հարսիկին (կնոջս) նեղացրել ես»: Ապա՝ «Արի մեր տուն, խոսելու բան կա, թե ուզում ես ինձ տեսնես, արի, մեկ էլ տեսար…»:
…Եվ ընդամենը մի քանի օր հետո…
…Նայում էի գոցված աչքերին ու փորձում գուշակել, հասկանալ, թե ինչ պետք է ասեր:
Ամուր կապերով, անսահմանորեն պինդ կապված էր ծննդավայրի, հայրական տան, ծնողների ու հարազատների հետ: Մայրն ու հայրը ինձ իրենց հարազատն էին համարում՝ չտարբերելով Լևոնից, ու Լևոնն էլ երևի թե պիտի ասեր.
– Իմ գնալուց հետո…
…Այլևս ինչ, Լևո՛ն, հայրական տանդ դարպասը ժանգոտված է, բազրիքը՝ գունաթափ… թթենին ծերացել, ճյուղակոտոր է եղել, չգիտես ինչու, պատշգամբի դուռն էլ կիսաբաց էր և ճոճվում, ճռռում էր քամու հանգույն.
– Շնորհավոր ծնունդդ, 75-ամյակդ, Լևո՛ն…
Էլի նույն գունազարդ աշունն է, նույն հոկտեմբերը, բայց ինչո՞ւ է այսքան տխուր… երևի նրանից, որ ծննդյանդ ամսվա ու օրվա հետ ուրիշ ամիս ու ամսաթիվ են միացել… շատ տխուր թվեր, ու անցյալդ այնքա՛ն ներկա է:
Սամվել ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ
Լևոն ԱՆԱՆՅԱՆ
ԿԵՐՊԱՐԱՆԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ
21-րդ դարի սկզբին մեր ժողովուրդը հայտնվել է ևս մի մարտահրավերի առջև, կապված ընթերցանության խոր ճգնաժամի հետ, ինչը չի կարող հասարակական տագնապի նոր ալիք չհարուցել: Փաստորեն, տևականորեն ձգվող անցման այս փուլում հոգևոր ավանդական առաջնահերթությունների ոլորտում անաղմուկ ու աննկատ տեղի ունեցավ անարյուն հեղափոխություն, անվերահսկելի տարուբերումներ՝ մեզ վերադարձնելով հայ մարդու նոր, անկախ կենսակերպի գլոբալացված պատկերը:
Եթե մեր գերզբաղ հոգեբաններն ու սոցիոլոգները վերջապես ժամանակ գտնեն պարզելու, թե ինչու ընթերցասիրության ռեկորդներ սահմանող հայ ժողովուրդն ընդամենը մի տասնամյակի ընթացքում երես թեքեց գրքից, պիտի արձանագրեն այդ կտրուկ շրջադարձի մի քանի հիմնական պատճառները:
Ընթերցողների մի մասը չի կարդում, որովհետև հազիվ է հայթայթում հացը հանապազօրյա, ուր մնաց՝ հոգևոր հացը, որ թանկ հաճույք է:
Մյուս մասը չի կարդում, որովհետև օրվա գործ ու հոգսից խոնջացած՝ գերադասում է հեռուստացույցի լիցքաթափող ժամանացին:
Երրորդ խումբը, հատկապես՝ երիտասարդությունը, եթե գրքին դիմում էլ է, ապա զուտ կիրառական նկատառումներով՝ տեղեկատվական մեր դարաշրջանում գերադասելով կապի էլեկտրական միջոցները:
Ընթերցողների մի ստվար զանգված էլ պարզապես քամահրում է հայ գիրքը, քանի որ անկախության հռչակումից ի վեր իշխանության ղեկի մոտ հայտնված մտավորական առաջնորդները թաթար-մոնղոլական արշավ ձեռնարկեցին ազգային մշակույթի դեմ՝ ջլատելով, այպանելով, սևացնելով նրա երևելի ուժերին, և այժմ վայելում ենք այդ ապազգային, հակամշակութային քաղաքականության դառը պտուղները:
Արդյունքում ունենք այն, ինչ այսօր ունենք։ Արդյունքում հասել ենք գրքատյացության փակուղուն, և դա համարվում է բնական ու տրամաբանական, քանզի, ինչպես անդադրում ճամարտակում են նորօրյա կարգախոսները, մերն ուրիշ է: Եվ երբ փորձում ես փորփրել ընթերցասիրության կորստի արմատները, համոզվում ես, որ ոչ միայն մերն է ուրիշ, այլև օրըստօրե մենք ենք ուրիշ դառնում:
Մեր գրահրատարակչությունը խճճվել է անորոշության և օրենսդրական անկատարությունների որոգայթում, լիովին կորսվել է գրող-հրատարակիչ-գրավաճառ-ընթերցող կապը: Գրքի առաջարկի ու պահանջարկի ուսումնասիրումը, մարքեթինքը, ինչպես և հրատարակչական գործի կառավարումը՝ մենեջմենթը, հայ իրականության մեջ տակավին պատկանում են գիտական ֆանտաստիկայի ժանրին:
Մեր գործարարները գրքի առևտրի ոլորտը դիտում են որպես ներդրումների փոշիացման և անխուսափելի սնանկացման գոտի: Մեր երկրում գիրքը համառորեն ապրանք չի դառնում:
Մեր մամուլում առատորեն ծաղկում է գրամոլության որոմը՝ կամա-ակամա փչացնելով ընթերցողի ճաշակը ճշմարիտ գրականության և լավ գրքի հանդեպ:
Մեր հեռուստաալիքների տնօրենները բառացիորեն խորշում են գրքի քարոզչությունից, ինչպես երևի ժանտախտի մանրէից: Փոխարենը մեր էկրաններին իշխում է շոուների ու վիճակախաղերի ձեռնածությունը:
Մեր գովազդները զօրուգիշեր մարդկանց ուղեղները թմրացնում են մազերի թեփի, ատամի քսուքի, կնոջ և տղամարդու ամլացման միջոցների հոգեցունց հաշիշով, իսկ պետական կառույցները չեն էլ հիշում հոգևոր-մշակութային գովազդի սոցիալական պատվերի մասին:
Մեր մանկավարժները գոհանում են 1988 թ. մշակումներով, որովհետև 14 տարի շարունակ անհաղորդ են գրական նորույթներին, և մենք 14 տարով ետ ենք գլորում մատաղ սերնդի քաղաքացիական, հոգևոր, բարոյական, էմոցիոնալ զարգացումը:
Մեր մրցութային դասագրքերն ավելի շատ վանում, քան ձգում են, որովհետև խրթին են, աշակերտի անհատականությունը խթանելու փոխարեն, նրա վրա վերաձևում են գրականագիտական պատրաստի տրակտատների տարազները: Էլ չասած կրկնուսուցության համազգային ծավալի մասին, որ չգրված օրենքի ուժ է ստացել՝ ի հաշիվ հայոց դպրոցի հարուստ կուտակումների և թութակային գրագիտություն սերմանելով՝ իր մահկանացուն է կնքում քննական անցողիկ նիշի ցուցակներում:
Մեր գրադարանները հիշեցնում են անցած դարից պեղված դամբարաններ՝ սառնաշունչ ու անբնակիչ, որովհետև գրքաֆոնդի համալրման բարի ցանկությունը ոչ մի կերպ չի համատեղվում երկրի աղքատ բյուջեի ծակ գրպանի հետ:
Մեր իշխանությունները սիրտ չունեն անգամ մատների արանքից նայելու գրքին ու գրողին, և նրանց դժվար է կշտամբել, քանի որ տարին 12 ամիս զբաղված են նախընտրական խաղերով, քաղաքական խարդավանքներով, կուսակցական գզվռտոցով:
Ամենաարտառոցն այն է, որ այս արտառոց կացության հետ հաշտ ու համերաշխ ապրում են մեր ծնողները՝ ձեռքերը հուսահատորեն թափ տալով, որովհետև երեխան դպրոցում այլ կուռքեր է դավանում, իսկ փողոցում տիրում են բոլորովին այլ բարքեր:
Հաշտ ու համերաշխ ապրում են մեր մանկավարժները, ովքեր, թվում է, վերջին խրամատն են թափ առնող նյութապաշտության դեմ պարտվողական պատերազմում: Ավելին, նրանցից ոմանք ոչ միայն արդարացնում, այլև գործում են հակամանկավարժական մեթոդներով՝ դպրոցը տանելով դեպի լիկկայան: Միայն մի օրինակ, Կողբի թիվ 1 դպրոցում, որն իմ հարազատ կրթօջախն է՝ անցյալի փայլուն ավանդույթներով, տնօրենն ու դասատուները ինձ՝ անտեղյակիս համոզում էին, որ կիսագրագիտությունը կյանքի նոր իրողությունների օրինաչափ թելադրանքն է, և մանավանդ, ինչ պարտադիր է ստիպել ապագա նկարչին, ճարտարագետին, հողագործին լինել գրագետ, նրանք հո բանասեր չե՞ն: Փառք Աստծո, որ ամեն օրենք ունի իր բացառությունը, և բանասիրությունը դեռևս կապվում է գրագիտության հետ: Այս վերջինն էլ մեծ վերապահումով, եթե հիշենք, որ ապագա լեզվաբանը սոսկածանցավոր բառը ստուգաբանում է որպես սոսկալի ածանց: Նման փաստերը եզակի չեն, այլ համընդհանուր մտայնության դրսևորուն: Սփյուռքի և Հայաստանի ուսուցիչները հանդիպումների ժամանակ խնդրում, հորդորում, պահանջում են ստեղծել ուսումնական ծրագրերում ընդգրկված մեր պատմավեպերի համառոտ, վերաշարադրված տարբերակները, քանի որ, միևնույն է, աշակերտները չեն կարդում:
Ահա թե ուր է հասցնում հոգևոր դիմադրության թույլ իմունիտետը, և թերևս մի գեղեցիկ օր էլ մեր հուսակտուր ուսուցիչները առաջարկեն դասագրքերից իսպառ հանել հայ գրականությունը, որովհետև աշակերտները… տառաճանաչ չեն լինի: Այս միտքը բնավ էլ սարկազմի համար չի ասված, մասնավոր բուհի ուսանող եմ ճանաչում, որը չի գրառում դասախոսությունները, քանի որ այբուբենը գիտի մասամբ:
Ահա թե ուր ենք գլորվում մեր անփութության, անտարբերության, անհոգության հետևանքով, ահա թե ինչպես է ձևավորվուն գալիքի հոգեզուրկ սերունդը:
Այսօր երևակայության մեծ թռիչք է պետք՝ պատկերացնելու այն վերջին խենթին, որ երթուղային ավտոբուսում գիրք է կարդում, կամ այն անուղղելի ռոմանտիկին, որ ծննդյան օրը նվեր է ստացել սիրված բանաստեղծի հատորը:
Այսօր բևեռացումը հետզհետե խորանում է ոչ այնքան սոցիալական խմբերի, որքան մայրաքաղաքի և գյուղերի միջև: Գյուղը, որ ավանդաբար սնել է մեր մտավոր ներուժը, այժմ խարխափում է տգիտության խավարում: Մի տեղեկություն խորհրդածության համար. այս տարի բուհական ընդունելության քննություններին գյուղական բնակավայրերից դիմորդները կազմում էին ընդամենը 15 տոկոս:
Իսկ գուցե իսկապե՞ս գիրն ու գրականությունը պետք չեն մեր հասարակությանը, և առասպել է մեր ժողովրդի գրասիրությունը: Գուցե չե՞ն էլ եղել այն ժամանակները, երբ գիշերներ էինք լուսացնում գրախանութների առաջ, երբ գիրքը <<տակից>> էին վաճառում, կամ գուցե դա սոսկ քաղքենու ցուցամոլության դրսևորո՞ւմ էր՝ շքեղ հատորներով զարդարել արտասահմանյան շքեղ կահույքների դատարկ դարակները: Մի բան անվիճելի է, մենք նոր սերնդին կտակեցինք ընտանեկան գրադարանների հարստությունը, բայց առանց ոգու, առանց ընթերցասիրության ավանդույթի:
Մի՞թե հայ ժողովուրդը չէ, որ դարերով սրբացրել է իր գրողին, թարգմանչին, հավատացել գրքի բուժիչ մոգությանը և <<Նարեկն>> է դրել հիվանդի բարձի տակ: Իսկ հիմա գիրքը ինքը կարիք ունի վիրաբուժական միջամտության:
Մեր հոգևոր նահանջը նախ և առաջ հասարակական անտարբերության զավակն է: Այդուհանդերձ, այս ահազանգը կմնա անարձագանք, եթե իր արտացոլումը չգտնի պետական քաղաքականության մեջ: Ցավոք, այսօր հասարակության պահանջարկի և իշխանության առաջարկի միջև տարանջատվածության անթափանց պատ է բարձրացել, թեև ուզած իշխանություն իր գոյության իրավունքը ստանում է նույն այդ հասարակությունից:
Ուրեմն, պետությունն ու հասարակությունը միասին ու միասնաբար պիտի ճշտեն, թե ինչ ուղի է ընտրում Հայաստանը՝ հոգևոր Հայաստանի ուղի՞ն, թե՞ վայրի շուկայի քմահաճույքին հանձնվելով, ուզում ենք կցկցել փալաս-փուլուսային բարեկեցություն, որի տակ պիտի թաքցնենք մեր հոգու սնանկությունը՝ դառնալով երրորդ աշխարհի երկիր նաև մշակույթով: Իսկ մեր պետությունն այս ոլորտում որդեգրել է մի կոշտ սկզբունք, քանի որ թևակոխել ենք զարգացման կապիտալիստական փուլ, ուրեմն՝ ոչ միայն տնտեսական գործունեության մեջ են իշխում շուկայական հարաբերությունները: Իհարկե, այս ընդունված ճշնարտության հետ բարեխղճորեն մոռացվում են մեր իրականության խոցելի պայմանները, որտեղ ոչ թե շուկա է, այլ <<բազար>>, ոչ թե բիզնես է, այլ ստվեր, ոչ թե օրենք է, այլ սողանցք օրինախախտումների համար:
Ի վերջո, մաթեմատիկայի լեզվով ասած, եթե տնտեսական կորուստները ժողովրդի վրա ազդում են թվաբանական պրոգրեսիայի չափով, ապա հոգևոր կյանքում գործում է երկրաչափական պրոգրեսիայի օրենքը, ամեն դեպքում ընդհանուր հայտարարը նույնն է՝ ոգեզրկությունը:
Այս իրողությունը գիտակցում և դրա հետ հաշվի են նստում անգամ գերտերությունները:
Ռուսներն այսօր համազգային աղմուկ են բարձրացրել՝ գիրքը, ընթերցանության ավանդույթի վերականգնումը դասելով Ռուսաստանի ազգային անվտանգության շահերի բաղկացուցիչների շարքը: Ուշադրություն դարձրեք, այն Ռուսաստանը, որտեղ տարեկան տպագրվում է 50 հազար անուն գիրք՝ շուրջ կես միլիարդ ընդհանուր տպաքանակով:
Ամերիկացիներն ավելի կանուխ են արթնացել՝ մշակելով և իրականացնելով գրքի տարածման պետական ծրագիր: Գերմանիան, Մեծ Բրիտանիան և, մասնավորապես, Ֆրանսիան թե՛ կառավարական ներարկումներով, թե՛ բազմազան հիմնադրամներով խրախուսում են գրքին ու գրողին:
Իսկ մենք երջանիկ նիրհի մեջ ենք: Վաղուց ժամանակն է արթնանալ ու սթափվել: Արթնանալ, քանզի գիրքը այլընտրանք չունի մեր հասարակության կյանքում, գիրքը ազգային հարստություն է, անցյալի հայելին և ապագայի այցեքարտը: Սթափվել, քանի դեռ մոխիրների տակ անթեղված շեղջ կա, որը կարող է բորբոքել գրասիրության կրակը:
