ՎԱՆՈ ՍԻՐԱԴԵՂՅԱՆ․ ԱՓՍՈՍ  ԷՐ  ԵՐԵԽԱՆ

Վ­տա­րան­դիութ­յան մեջ, որ­պես քա­ղա­քա­կան հա­լած­յալ, իր մահ­կա­նա­ցուն կնքեց գրող, հրա­պա­րա­կա­խոս, ՀԳՄ ան­դամ, քա­ղա­քա­կան-պե­տա­կան գոր­ծիչ ՎԱՆՈ  ՍԻՐԱԴԵՂՅԱՆԸ։

 «Ար­ձա­կի եր­կիր էր մտել մի տղա, որ, իր բո­լոր ու բո­լոր նա­խորդ­նե­րից ա­վե­լի ճշգրիտ՝ ճշգրիտ բա­ռե­րով ճշմա­րիտ պատ­մութ­յուն­ներ էր պատ­մում, մո­տա­վոր բա­ռեր չու­ներ, որ­պես թե խոս­քը որ­ձա­քա­րին է անց­նե­լու՝ ժլատ ու ընտ­րող էր, վրի­պած բառ չու­ներ, նրա բառն ու ա­ռար­կան ի­րա­րու նույն պա­հին էին գտնում, հպան­ցի­կը, ակն­թար­թա­յի­նը, ա­նոր­սա­լին, ա­նա­նու­նը հայտն­վում էին նրա բա­ռը ար­դեն գտած, ար­դեն կեր­պար ու պատ­կեր դար­ձած ու ա­նուն ա­ռած… Եվ հրճվանք էին պար­զում այդ պատ­կեր­ներն ու կեր­պար­նե­րը –­ ու­րա­խաց­նում էին ի­րենց ար­դեն իսկ կեն­դա­նութ­յամբ ու բազ­մութ­յամբ, ու­րա­խաց­նում էր նրանց տե­րը՝ բա­զում կոչ­ված­նե­րի մեջ ե­զա­կիի իր ընտր­յա­լութ­յամբ: Սա ճիշտ գրող էր և սա ճշմա­րիտ ար­ձակ էր: Մեր­ձա­կա ամ­բողջ ա­մա­յութ­յան պատ­ճա­ռը մո­տա­վո­րութ­յունն էր, իսկ սա եր­կա­րա­կե­ցութ­յան էր կոչ­ված»:

Հ­րանտ  ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

***

ԱՓՍՈՍ  ԷՐ  ԵՐԵԽԱՆ

Երբ մար­դը ժա­մա­նակ ու­նե­ցավ ու ետ նա­յեց, տե­սավ, որ անց­յա­լը սուզ­վում է մո­ռա­ցութ­յան մեջ։ «­Չի կա­րող պա­տա­հել»,- ե­ղավ ա­ռա­ջին միտ­քը։ Ա­մեն ան­գամ, երբ հըն­թացս մի  հա­յացք  էր  ձգել  անց­յա­լին  և շ­տապ վե­րա­դար­ձել ա­ռօր­յա­յին, տպա­վոր­վել էր, թե  այն­տեղ  ա­մեն  ինչ  կար­գին է։ Որ այն­տեղ, հի­շո­ղութ­յան դա­րա­նում օ­րե­րի ըն­թաց­քը տպված է ան­կո­րուստ, և միայն ժա­մա­նակ է պետք՝ պատ­կե­րա­շար­քը մտո­վի շարժ­ման մեջ դնե­լու հա­մար։ Բայց ա­հա ժա­մա­նակ ու­նե­ցավ և տե­սավ, որ կյան­քը իր հետ­քե­րը  մի  ծայ­րից  ջնջում  է։

«Ի՜նչ վի­րա­վո­րա­կան է»,- մտա­ծեց մար­դը։ Այլևս հաս­կա­նա­լի էր, ան­դուն­դը առջ­ևում չէ, ո­րի եզ­րին ընդ­հատ­վում է կյան­քը։ Որ մա­հը դա­րա­նա­կալ չի սպա­սում առջ­ևը՝ մի տեղ, այլ հու­շիկ,  գո­յութ­յան  հետ­քե­րը ջնջե­լով՝ գա­լիս է թի­կուն­քից և­ երբ հա­սավ քեզ, առջ­ևում ո­չինչ չի լի­նե­լու։ Եվ ոչ էլ անց­յա­լում, որ ափ­սո­սաս։ Եվ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ափ­սոս էր այդ կյան­քը։  Ափ­սոս  էր  այդ­պես  ման­րա­մաս­նո­րեն ապ­րել ու մատ­նել մո­ռա­ցութ­յան։  Ափ­սոս էր այդ ե­րե­խան։ Խա­վա­րող  հի­շո­ղութ­յան  մեջ  կայծկլ­տա­ցող  այդ լույս ե­րե­խա­յի պատ­կերն էր ափ­սոս, որ ա­նի­մա­նա­լի է ինչ­պես՝ լուծ­վեց այս մռայլ կազ­մի մեջ – ին­քը ա­նէա­ցավ՝ ան­հաս­կա­նա­լի  է երբ։ «Գ­րո­ղը տա­նի քո ան­հա­վես մար­մի­նը»,- դառ­նա­ցավ մե­նակ մար­դը։

«Ի՜նչ  լավ էր, այն ե­րե­խան չգի­տեր քո գո­յութ­յան մա­սին»։ Եվ զգույշ, որ­պես­զի մարմ­նի մեջ  մի  տեղ մի ջիլ ցա­վոտ ձիգ չտա, զգույշ և­ ու­շա­դիր վեր կա­ցավ՝ իր հա­մար սուրճ դնե­լու։ Հի­մա ին­քը պի­տի խնձոր կլպե­լիս լի­ներ։ Կամ որ­դու հե­ծա­նի­վը սար­քե­լիս պի­տի լի­ներ։ Կամ նման այլ բա­ներ, որ տա­նը ա­նում են 50-ից հե­տո։ Այ­նինչ, հի­մա իր ողջ կեն­սա­գոր­ծու­նեութ­յու­նը ուղղ­ված էր սե­փա­կան ան­ձը սպա­սար­կե­լուն։ Եվ ա­մեն մի գոր­ծո­ղութ­յուն ե­թե ոչ ա­նի­մաստ, գո­նե ձանձ­րա­լի էր։ Կլ­պած, կտրտած ու բո­լո­րեք­յան ափ­սեի մեջ շա­րած խնձո­րի հա­մից ու­րա­խա­ցող չկար, հե­ծա­նի­վը ա­րագ գոր­ծի գցող հոր ձեռ­քի հմտութ­յու­նով հպար­տա­ցող չկար, և նա դար­ձել էր ինքն իր ջան­քե­րի սպա­ռո­ղը, ինքն ի­րեն գնա­հա­տո­ղը՝ սա­լա­թի հա­մու­հո­տի հար­ցում, նույ­նիսկ ինքն իր ունկն­դի­րը, ո­րով­հետև  սկսել  էր  ինքն  իր հետ խո­սել։ Ե­րեք հար­յուր քայ­լի վրա պետք է լի­ներ ծո­վը, ո­րի ո՛չ շունչն էր զգաց­վում, ո՛չ ձայնն էր լսվում, ո­րով­հետև ծո­վը քա­ղա­քից կտրում էր գի­շեր-ցե­րեկ  շա­ռա­չող մայ­րու­ղին։ Մայ­րու­ղուն կպած մի­հար­կա­նի տնե­րով ա­վա­նը ցե­րե­կը կար­ծես չէր ապ­րում։ Մար­դիկ դրսում էին լի­նում միայն հույժ անհ­րա­ժեշ­տութ­յան բե­րու­մով, իսկ մայ­րա­մու­տից հե­տո ե­րե­խա­նե­րին քշում էին տնե­րը, ո­րով­հետև ար­ևա­ծա­գից  շատ  ա­ռաջ  սկսում էր տա­պը, իսկ ե­րե­խա­նե­րը պի­տի առ­նեին ի­րենց քու­նը և դպ­րոց գնա­յին։ Տու­նը կար­ծես թե բա­րե­խիղճ էր կա­ռուց­ված և հ­նա­րա­վո­րին չափ մե­կու­սաց­ված էր աշ­խար­հից, բայց մո­ղե­սի ձա­գե­րը ծա­կու­ծուկ գտնում, սո­ղոս­կում էին զո­վի այդ դրախ­տը, որ­տեղ մար­դը մե­նակ տե­րուտ­նօ­րեն էր՝ պա­տե­րով, ա­ռաս­տա­ղով հան­դերձ ան­հաս­կա­նա­լիո­րեն ահ­ռե­լի մի տա­րած­քի, որ­տեղ օր­վա տա­պից կա­րող էր շունչ քա­շել մի­լիոն մո­ղես։ Բայց մո­ղես­նե­րի բախ­տը չէր բե­րել, ո­րով­հետև կեն­վո­րը զզվում էր սո­ղուն­նե­րից և­ առ­հա­սա­րակ լպրծուն բա­նե­րից։ Նա մինչև քսան տա­րե­կան դառ­նա­լը նույ­նիսկ  մա­կա­րոն  չէր  կե­րել (իսկ բրինձ չէր ու­տում, ո­րով­հետև մեծ եղ­բայ­րը չէր ու­տում),  և  երբ տնե­ցի­նե­րը ճա­շի էին նստում, մայ­րը ա­մեն ան­գամ հո­գա­պա­հուստ մի բան գտնում էր նրա հա­մար։ Իսկ խա­շի հան­դեպ զզվան­քը հաղ­թա­հա­րեց կամ­քի գե­րա­գույն լա­րու­մով։ Բայց դա, եր­ևի, ան­խու­սա­փե­լի էր, ո­րով­հետև խա­շը ոչ միայն հնա­րա­վո­րութ­յուն էր տա­լիս կի­րա­կի ա­ռա­վոտ վաղ հա­վաք­վել ըն­կեր­նե­րով, այլև ա­րա­րո­ղութ­յուն­նե­րից զուրկ հայ կյան­քում խաշ ու­տե­լը միակ ամ­բող­ջա­կան ա­րա­րո­ղութ­յունն է, որ կապ­ված չէ հու­ղար­կա­վո­րութ­յան, ցե­ղաս­պա­նութ­յան և­ այլ ար­հա­վիրք­նե­րի հետ։ Այդ ժա­մա­նակ էլ սո­վո­րեց օ­ղի խմել։ Թե այլ հա­րավ­ցի­ներ ին­չու են օ­ղի խմում, չհաս­կա­ցավ, բայց ին­քը օ­ղի սկսեց խմել՝ խա­շի հան­դեպ զզվան­քը հաղ­թա­հա­րե­լու հա­մար։ Թեև օ­ղի խմելն էլ մի ա­ռան­ձին զզվանք էր։ Իսկ փո­րո­տի­քը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ,  ափ­սեից  հա­նում  էր  միշտ,  ինչ­պես  մինչ  այդ  սոխն  էր  հա­նել։

…­Պարզ­վեց, որ հե­ռուս­տա­ցույ­ցի էկ­րա­նից պոկ չգա­լու մարդ­կա­յին կա­րո­ղութ­յու­նը ան­սահ­ման  է։  Նա­յել լի­նում էր գրե­թե ա­նընդ­հատ՝ օ­րու­գի­շեր և շա­բաթ­ներ շա­րու­նակ, նաև բազ­մո­ցի մեջ ննջել-արթ­նա­նա­լով, և հայտ­նի չէր՝ դա կբե­րի ծույլ-ան­մեղ ա­պու­շութ­յա՞ն, թե՞ ներ­սում դա­վա­դիր պրկվող մի լար հան­կարծ կճայ­թի։ Մ­տա­ծե­լու ըն­դու­նա­կութ­յու­նը  կորց­նել  պետք չէր ա­մեն պա­րա­գա­յում։ Իսկ գրե­լը մտա­ծե­լու լա­վա­գույն ձևն­ է։ Ն­ման դեպ­քե­րում ա­ռա­ջին միտ­քը, որ գա­լիս է չնչին երկ­րի պաշ­տո­նազրկ­ված գե­նե­րա­լի գլու­խը, հա­վա­տար­մութ­յան ու դա­վա­ճա­նութ­յան, հե­ղա­փո­խութ­յան ու հա­կա­հե­ղա­փո­խութ­յան հա­վերժ թե­ման է։ Բայց այն­քան ժա­մա­նակ չէր ան­ցել, որ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան թո­ղած խոր­շան­քը ան­ցած լի­ներ, այն­քան էլ թարմ չէին տպա­վո­րութ­յուն­նե­րը, որ վի­րա­վոր­վա­ծութ­յու­նը ձգտեր ժայթ­քե­լու։ Նաև այդ­քան ան­խելք չէր, որ մտա­ծեր, թե իր կյան­քի օ­րի­նա­կը մեկ­նու­մե­կին դաս կլի­նի։ Պատ­մութ­յու­նը ե՞րբ է մեկ­նու­մե­կին դաս ե­ղել, որ այ­սու­հետև ինչ-որ մե­կի հա­մար լի­նի։ Ա­մեն ոք, ա­մեն սե­րունդ իր ան­կապ­տե­լի ի­րա­վունքն է հա­մա­րում սե­փա­կան սխալ­նե­րի վրա սո­վո­րե­լը և­ այդ ի­րա­վուն­քից օգտ­վում է ա­ռա­վե­լա­գույնս ագ­րե­սիվ։ Եվ երբ բա­վա­կա­նա­չափ սխալ­ված է լի­նում, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նա դաս քա­ղել սե­փա­կան սխալ­նե­րից, գա­լիս է հա­ջորդ սերն­դի սխալ­վե­լու ժա­մա­նա­կը։ Ել­քը ան­պա­ճույճ օ­րագ­րութ­յունն էր։ Չորս պա­տե­րի մեջ անց­կաց­րած անն­ման օ­րե­րի նկա­րագ­րութ­յու­նը գե­րա­դա­սե­լի էր թվում, քան անն­կա­տե­լիո­րեն  բարձ­րա­ձայն  մտա­ծե­լուն  անց­նե­լը, ին­չի նշան­նե­րը եր­ևում էին։ Մ­նում էր հե­ռու վա­նել օ­րա­գիր պա­հող տասն­չորս տա­րե­կան աղջ­կա պատ­կե­րը։ Այդ պատ­կե­րը հու­շում էր սեն­տի­մեն­տով ցեխ դառ­նա­լու վտան­գը, ին­չը ոչն­չով լավ չէր վա­ղա­ժամ զա­ռա­մախ­տից։  Ո­րոնք, գու­ցե, նույն եր­ևույ­թի եր­կու դրսևո­րում­ներն էին։ Բայց ա­հա գրի­չը եր­կար ժա­մա­նակ չէր նստում ձեռ­քին։ Եր­ևի այդ­պես ե­ղել էր ա­ռա­ջին ան­գամ սափր­վե­լիս։ Այդ­պես հաս­տատ լի­նում է տևա­կան հի­վան­դութ­յու­նից հե­տո շա­պի­կի կո­ճակ­նե­րը  կոճ­կե­լիս։  Երբ  տա­րին  տար­վա վրա սուր­ճը դնում են օգ­նա­կան­նե­րը, գրում են օգ­նա­կան­նե­րը, զեն­քը յու­ղում են, հե­ռա­խո­սը լից­քա­վո­րում են… Հար­կա­դիր պոր­տա­բույ­ծի այդ ա­ռօր­յա­յում գրե­լուց մնում է մա­կագ­րե­լը, մտա­ծե­լուց՝ այ­լոց մտքե­րին հա­վա­նութ­յուն տա­լը կամ չտա­լը, իսկ մնա­ցած բա­նե­րից՝ միայն այն, ինչ չեն ա­նում ու­րի­շի ներ­կա­յութ­յամբ նույ­նիսկ օ­րու­գի­շեր թիկ­նա­զո­րով շրջա­պատ­ված գե­նե­րալ­նե­րը։ Եվ երբ մար­դը  վերջ­նա­կա­նա­պես մնում է մե­նակ, եր­կար ժա­մա­նակ չի կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ՝ դա ծե­րութ­յու­նի՞ց է, թե՞ ան­բա­նութ­յան վարժ­վե­լուց։ Այդ­պես շփոթ­ված է լի­նում դպրո­ցա­կա­նը ա­մա­ռա­յին ար­ձա­կուրդ­նե­րից հե­տո։ Թե՛ գրի­չը չի նստում ձեռ­քին, թե՛ չի կենտ­րո­նա­նում թե­լադ­րութ­յան վրա։ Իսկ դա­սա­տուն բութ է ու չի հաս­կա­նում, որ թե­լադ­րութ­յան  փո­խա­րեն  ե­րե­խա­յին  պետք  է շա­րադ­րութ­յու­նով, աս­տի­ճա­նա­բար ամ­ռան  օ­րե­րից  ետ  բե­րել  դա­սա­րան։

…­Սուր­ճը այս ան­գամ էլ թափ­վեց։ Ս­ևե­ռուն նա­յում էր սրճե­փի բե­րա­նին, նույ­նիսկ եր­կու քայլ չա­րեց գա­վա­թը ո­ղո­ղե­լու հա­մար, բայց փրփու­րի բարձ­րա­նա­լը չնկա­տեց։ Խն­դի­րը հի­մա այն էր՝ ան­մի­ջա­պես մաք­րի՞, քա­նի դեռ թափ­ված­քը չի չո­րա­ցել տա­քա­ցած է­մա­լի վրա, թե՞ մնա սուրճ խմե­լուց հե­տո։ Հե­տո­յին մնա­լը ժա­մա­նակ էր խլե­լու։ «Իսկ ժա­մա­նա­կիդ ի՞նչ է ե­ղել»,- հեգ­նեց Մե­նա­կը։ Ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ բեռ­նա­տա­րի մի հռնդյուն, մար­դա­տա­րի մի շչակ հի­շեց­նում էր, որ տան պա­տե­րից դուրս, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ինչ-որ կյանք կա։ Այդ կյան­քի գո­յութ­յու­նը հի­շեց­նում էր, մեկ էլ, ճնճղուկ­նե­րի ձայ­նը մայ­րա­մու­տից հե­տո։ Որ­տե՞ղ են ճնճղուկ­նե­րը թաքն­վում ցե­րե­կը անստ­վեր  այս  երկ­րում։  Ին­քը  ինչ­քան  պի­տի  ապ­րի  այս երկ­րում, որ ար­մա­վե­նու ստվե­րը  հա­մա­րի  ստվեր,  և  ճնճղուկ­նե­րի  ճռվող­յու­նը  ար­մա­վե­նու  սա­ղարթ­նե­րի մեջ հնչի հա­մո­զիչ։ Ա­վե­լի հա­մո­զիչ կլի­ներ կա­չա­ղա­կի գո­յութ­յու­նը։ Կամ ա­վե­լի բազ­մե­րանգ մի բա­նի։  Իսկ  ճնճղու­կը  պատ­կե­րա­նում է վաղ գար­նան հա­լոց­քի ջրե­րի մեջ ցայ­վե­լիս։ Եվ ե­թե ծա­ռի գո­յութ­յու­նը ան­խու­սա­փե­լի է այդ պատ­կե­րի մեջ, ծա­ռը պի­տի ու­ռի լի­նի կամ ծի­րա­նի ծառ՝ խո­նավ շի­վե­րը բող­բո­ջե­լու խոս­տու­մով մգա­ցած։ Եվ ե­թե հա­լոց­քի ջրե­րում ձմռան անս­նունդ օ­րե­րին նի­հա­րած, բայց գար­նան վրա ա­ռույ­գի ե­կած ճնճղու­կը կա, հնա­րա­վոր չէ, որ կող­քը չհայտն­վի փող­քե­րը քշտած ու սան­դալ­նե­րը բո­բիկ ոտ­քե­րին, ճի­պո­տը ձեռ­քին, չփչփո­ցով ճնճղուկ­նե­րին հա­լա­ծող ե­րե­խան։ «Արդ­յո՞ք քո որ­դին քո կորց­րած  ման­կութ­յան  ո­րո­նու­մը  չէ»,- զգու­շո­րեն,  եռ­ման  սուր­ճի  ա­ռա­ջին  կու­մը ա­նե­լու նման մտա­ծեց Մե­նա­կը։ Հի­մա սուր­ճը պետք էր խնամ­քով տե­ղա­փո­խել աշ­խա­տա­սեն­յակ – այդ­պես ան­վա­նել էր եր­կու սեն­յակ­նե­րից մե­կը, որ­տեղ չէր քնում։ Մոխ­րա­մա­նը  վերց­նի՞  հե­տը, թե՞ կվե­րա­դառ­նա… Բայց վերց­րեց հե­տը։ Ի­հար­կե, շտա­պե­լու  տեղ չու­ներ, բայց ե­թե ողջ կյան­քում շար­ժում­ներդ արդ­յու­նա­վետ դարձ­նե­լուն ես վարժ­վել, դա անհ­նար է փո­խել, թե­կուզև օրդ ան­վեր­ջա­նա­լի լի­նի, և ժա­մա­նակդ՝ ան­սահ­ման։ Այդ­պես էլ չսո­վո­րեց սուր­ճը ափ­սեով խո­հա­նո­ցից տե­ղա­փո­խել սեն­յակ։ Ափ­սեին դրած՝ թա­փում էր։ Եվ երբ մի քա­նի տա­րի ա­ռաջ կռա­հեց, որ պետք է բա­ժա­կը ա­ռան­ձին պա­հել, ափ­սեն՝ ա­ռան­ձին, ար­դեն ուշ էր։ Նաև վի­րա­վո­րա­կան էր այդ­քան ուշ հաս­կա­նա­լը։ Նույն­քան վի­րա­վոր­վեց իր հա­մար ու հպար­տա­ցավ որ­դու հա­մար, երբ տե­սավ՝ ինչ­պես էր դեռ վե­ցամ­յա որ­դին օ­ճա­ռում մի ձեռ­քը՝ ուղ­ղանկ­յուն օ­ճա­ռը մի ա­փի մեջ պտտեց­նե­լով։ Այդ տա­րի­քում, երբ մի կյանք է վատն­վում կո­շի­կի քու­ղե­րը կա­պել սո­վո­րե­լու վրա, դժվար է մտա­ծել, թե մի տեղ մեկ ան­գամ տե­սել-սո­վո­րել էր։ Բա­րե­բախ­տա­բար, ինչ-ինչ հմտութ­յուն­ներ կա­պի­կից դեռ մնա­ցել են մար­դու մեջ և­ ե­թե մեր մեջ չեն դրսևոր­վում, մեզ­նով փո­խանց­վում են մեր ե­րե­խա­նե­րին։ Մի խոս­քով, ե­թե սուր­ճը չէր մա­տուց­վում, խմում էր ա­ռանց ափ­սեի։ Բայց այն դեպ­քում, երբ պա­հը ներ­քուստ հան­դի­սա­վոր էր թվում, վե­րա­դառ­նում էր խո­հա­նոց՝ ափ­սեն բա­ժա­կին հասց­նե­լու։ Միա­ժա­մա­նակ փո­խում էր մոխ­րա­մա­նը։ «Եվ ե­թե այդ­պես է,- մտա­ծեց Մե­նա­կը՝ ա­ռանց հե­ռուս­տա­ցույ­ցի պատ­կե­րը ըն­կա­լե­լու,- ե­թե քո ե­րե­խան քո կորց­րած ման­կութ­յան ո­րո­նումն է, ա­պա ի՞նչ էր քո ման­կութ­յու­նը, ե­թե ոչ ծնո­ղիդ ո­րո­նու­մը իր սե­փա­կան  ման­կութ­յան…»։

…Ծ­խա­խո­տը  կպցրեց ֆիլտ­րով ծայ­րից։ Ս­խալ կպցնե­լիս ա­ռա­ջին ռեակ­ցիան այն էր լի­նում, որ ծխա­խո­տը ա­րագ շուռ էր տա­լիս և հալ­ված ֆիլտ­րով վա­ռում լե­զուն։ Հետև­յալ շար­ժու­մով  միայն  ծխա­խո­տը  նե­տում էր մոխ­րա­մա­նի մեջ։ Այդ բա­նի հետ ար­դեն հաշտ­վել էր։ «Այդ դեպ­քում ո՞րն է քո հատ­վա­ծը այդ շղթա­յում։ Ե՞րբ է ե­րե­խան ձեր­բա­զատ­վում ծնո­ղից։ Մե­ծա­նա­լով ինչ­քա՞ն։ Կ­ռա­հե­լով ի՞նչ»։ Արդ­յո՞ք ա­մեն նոր ե­րե­խա­յով ծնվում են նո­րից, փոր­ձում են վեր­հի­շել մի տա­րիք, երբ մահ­վան մա­սին նույն­քան պատ­կե­րա­ցում ու­նեն, որ­քան՝ կյան­քի, այ­սինքն՝ ոչ մի… Կ­յան­քի ան­վեր­ջա­նա­լիութ­յան  զգա­ցո­ղութ­յան  կարճ  մի  շրջան,  ո­րը  գու­ցե  կա­րիք  ու­նի վերս­տին,  շա­րու­նա­կա­բար  խա­ղարկ­վե­լու՝  որ­պես  իս­կա­կան  վար­կա­ծը չա­փա­հաս մար­դու  ար­դեն  կար­ծես թե չե­ղած կյան­քի… Չե­ղած, ո­րով­հետև  կյան­քը այն­տեղ էր, որ­տեղ չկար մահ­վան գի­տակ­ցու­մը։ Հե­տո զար­մա­նա­լիո­րեն ե­կավ մահ­վան գո­յութ­յան գի­տակ­ցու­մը, ան­մի­ջա­պես էլ սար­սա­փը՝ ան­հաս­կա­նա­լիի հան­դեպ, հե­տո՝ տա­րա­կու­սան­քը,  բայց՝  ին­չո՞ւ։  Եվ  այ­նու­հետև դա ե­ղավ ոչ թե կյանք, որ էր մինչև Ա­ռա­ջին  Սար­սա­փի  Պա­հը,  այլ  մա­հին  խաբս  տա­լու  հնարք­նե­րի  մի  եր­կար ըն­թացք։ Այլ ան­դուլ ստո­րա­քար­շութ­յուն Աստ­ծո ա­ռաջ։ Սուր­ճը դա­ռը թվաց։ Ա­ռա­վել դա­ռը, քան ան­շա­քար  սուր­ճը պի­տի լի­ներ։ Ար­ժեր մի կտոր շա­քա­րով քաղց­րաց­նել օ­րը, վեր­ջին հաշ­վով  նոր  շա­բաթ  էր  սկսվում։  Ան­ցած տասն­մեկ ա­միս­նե­րի օ­րե­րի հա­ջոր­դա­կա­նութ­յան մեջ միայն այն էր տե­ղի ու­նե­նում, որ շա­բա­թը սկսվում, շա­բա­թը վեր­ջա­նում   էր։  Չ­հաշ­ված, որ օ­րը լու­սա­նում, օ­րը մթնում էր։ Բայց ան­կախ այն բա­նից՝ օ­րը ուշ կմթնի, թե շուտ կլու­սա­նա, ան­կախ այն բա­նից՝ լու­սի­նը կբո­լո­րի, թե՝ ոչ, ժա­մա­նա­կի հո­գե­մաշ ըն­թացք կո­տո­րա­կող ար­հես­տա­կան շեշ­տեր են հար­կա­վոր։ Օ­րը՝ ա­ռա­ջին բա­ժակ սուր­ճից հե­տո, շա­բաթ օ­րը կի­րա­կիից ա­ռաջ, թեթև ե­րեք­շաբ­թին՝ ծանր եր­կու­շաբ­թի օր­վա­նից հե­տո… Երկ­րի ձգո­ղա­կա­նութ­յու­նը բա­վա­րար է մար­դուս կան­գուն պա­հե­լու հա­մար, բայց բա­վա­րար չէ հո­գե­կան հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յու­նը պահ­պա­նե­լու հա­մար՝ ժա­մա­նա­կի ան­բեկ­բեկ ըն­թաց­քի մեջ։ Մար­դը չի կա­րող ժա­մա­նա­կի ձյու­թե հոս­քի մեջ լռած հո­սել ու ծեփ­վել տիե­զեր­քի ան­հու­նութ­յա­նը։ «­Գո­հա­ցիր սուր­ճիդ այս պա­հի հա­մով»,- ինքն ի­րեն խոր­հուրդ տվեց Մե­նա­կը։ Պետք է վա­յե­լել այն զգա­ցո­ղութ­յու­նը, որ այ­սօր նույն սուր­ճից ես խմում, ինչ խմել ես տասն­հինգ տա­րի ա­ռաջ։ Չի բա­ցառ­վում, որ վա­ղուց ար­դեն դա նույն սուր­ճը չէ, հնա­րա­վոր է, որ համն է ար­դեն ու­րիշ, բայց հա­մի հի­շո­ղութ­յու­նը  ա­սում  է՝ նույնն է։ Չի բա­ցառ­վում նաև, որ ե­թե երբ­ևէ կորս­վի ան­գամ հա­մի  զգա­ցո­ղութ­յունդ,  հա­մի  հի­շո­ղութ­յու­նը թույլ չի տա կռա­հել այդ մա­սին։ Հ­նա­րա­վոր է  ան­գամ,  որ  երբ  մա­հը մոտ լի­նի, ապ­րե­լու սո­վո­րույ­թը թույլ չի տա­լու կռա­հել այդ մա­սին։ Ա­մեն ան­գամ խո­հա­նո­ցի պա­տու­հա­նից դուրս նա­յե­լը խի­զա­խութ­յուն էր։ Իսկ դուր­սը ան­շարժ ար­մա­վե­նին էր՝ հար­ևա­նի բա­կում, և՝ իր տան պարս­պի կու­րա­ցու­ցիչ ճեր­մակ  պա­տը։  Այս ճեր­մա­կութ­յու­նը ին­չի՞ հա­մար է։ Ար­ևից երկն­քին նա­յել չի լի­նում, ծո­վը  կու­րաց­նում  է  ա­ռա­վել  ան­գութ,  ցա­մա­քա­յին այս հա­մա­տա­րած ճեր­մա­կը մի՞­թե նրա հա­մար է, որ տա­ռա­պան­քը կա­տար­յալ լի­նի։ Ծո­վի մո­տի­կութ­յու­նը ոչն­չով չէր զգաց­վում։ Հա­րա­վա­յին ծո­վը ա­նա­պա­տի շա­րու­նա­կութ­յունն է հե­ղուկ վի­ճա­կում։ Դեռ պի­տի շնոր­հա­կալ լի­նել ծո­վին, որ չի խա­շում ձկնե­րին ու շպրտում ափ։ …Ա­նա­պա­տի ա­նո­ղորմ   աստ­ված,  դու  հո  լավ գի­տես,  որ  այս­տեղ  պի­տի  ծնվեր  Փրկ­չի ա­ռաս­պե­լը։ Այս­տեղ պի­տի ծլեր Դ­րախ­տի հույ­սը, ո­րով­հետև  կլոր  տա­րին  ցե­րե­կը  դժոխք  է,  և  մու­թը,  որ  սա­ռը  գույ­նի  էր  լի­նե­լու,  տաք  է դժոխ­քի կպրե­կա­րա­սի նման, և­ օ­դի շար­ժու­մը  ոչ  թե  քա­մի  է,  այլ  կրա­կի  բո­ցե­րի  պես  լի­զում  է  մար­դուս  մար­մի­նը։  Այս­տեղ չէր կա­րող հա­վա­տը մո­լե­ռանդ չլի­նել, ո­րով­հետև երկ­րա­յին դժոխ­քից փրկվե­լու այլ մի­ջոց չկա՝  մո­լեգ­նո­րեն  փրկութ­յուն հայ­ցե­լուց և փր­կութ­յա­նը մո­լե­ռան­դո­րեն հա­վա­տա­լուց բա­ցի։ Եվ չէր կա­րող Փր­կի­չը մար­դու տես­քով չլի­նել, քա­նի որ ա­վա­զուտ­նե­րում և­ ա­պա­ռաժ­նե­րի մեջ օգ­տա­կար ու ա­պա­վեն բան չկա, ո­րը տո­տե­մի դեր ստանձ­նե­լու պի­տա­նի լի­ներ։ Ուղ­տին չի կա­րե­լի ու­տել, հեծ­նել և հա­վա­տալ միա­ժա­մա­նակ։ Եվ պաշ­տա­մուն­քի ա­ռար­կան մնում էր է­լի մար­դա­կեր­պը, ո­րը, սա­կայն, ծնված պի­տի լի­ներ մեզ նման ա­նօգ­նա­կան։ Եվ չի­մա­նար ճա­նա­պար­հը այն մյուս, իս­կա­կան կյան­քի։ Իս­կա­կան,  ո­րով­հետև  այս մե­կը կար­ծես թե չստաց­վեց։ Չս­տաց­վեց, ո­րով­հետև չգո­յութ­յան  հա­կա­ռա­կը չի կա­րող տա­ռա­պան­քը լի­նել։ Ոչ ոք իր կամ­քով չի ե­կել այս աշ­խարհ  ան­գո­յութ­յու­նից,  և  ու­րեմն կյան­քը չի կա­րող պա­տիժ լի­նել, ո­րով­հետև պա­տիժ չի  հաս­նում  ան­մե­ղին։ Ոչ ոք իր կամ­քով չի ե­կել, հետ­ևա­բար, նրա հա­մար չի ե­կել, որ գնա­լը  լի­նի  ցա­վագ­նո­րեն  գի­տակ­ցե­լի։ Վեր­ջին հաշ­վով, կյան­քը այն­պի­սի գին է, ո­րի դի­մաց բնութ­յու­նը չէր կա­րող հա­տու­ցել նեն­գութ­յամբ։ Ան­ցու­մը դե­պի ա­նէութ­յուն, ա­մե­նա­քի­չը,  պի­տի  լի­նի  չգի­տակց­ված,  ինչ­պես չի գի­տակց­վել ծնուն­դը։ Հա­կա­ռա­կը կլի­ներ անտ­րա­մա­բա­նա­կան։ Հ­յու­լե առ հյու­լե տրա­մա­բան­ված տիե­զե­րա­կան գո­յութ­յան այս ըն­թաց­քի մեջ անտ­րա­մա­բա­նա­կան այդ պա­հը չի կա­րող լի­նել։ Գո­յութ­յան վեր­ջի գի­տակ­ցում  չի  կա­րող լի­նել, ո­րով­հետև չի կա­րող լի­նել վեր­ջին պա­հի գի­տակ­ցու­մը։ Վեր­ջին  պա­հի գի­տակ­ցու­մը բա­ցառ­վում է, ո­րով­հետև դրան պի­տի նա­խոր­դի նա­խա­վեր­ջին պա­հի զգա­ցո­ղութ­յու­նը։ Բայց ամ­բողջ հարցն այն է, որ հենց այդ պա­հի ըն­կա­լումն է անհ­նար, ո­րով­հետև ոչ ոք մինչև վերջ չի հա­վա­տա­լու վեր­ջին պա­հի ան­խու­սա­փե­լիութ­յա­նը։  «­Պի­տի որ չհա­վա­տա»,- ցած­րա­ձայն ա­սաց Մե­նա­կը։ Այդ օ­րե­րից  մի  օ­րը  նա  քնից  կտրուկ  արթ­նա­ցավ  ու  հաս­կա­ցավ,  որ նա­խորդ պա­հին սիր­տը մի երկ­վայրկ­յան դա­դար էր ա­ռել։ Եվ հաս­կա­ցավ, որ այդ­պես է լի­նում։ Դա­դա­րը, ժա­մա­նա­կա­վոր թե հա­վերժ, չեն զգում։ Զ­գում են դա­դա­րից վե­րա­դառ­նա­լը։ Ինչ­պես ու­շա­թա­փութ­յու­նից  ետ  գալն  են  զգում  և  չեն  զգում  գնա­լը։

***

Գ­յու­ղե­րի, դաշ­տե­րի, ճա­նա­պարհ­նե­րի, մարդ­կանց ու ա­նա­սուն­նե­րի շնչի վրա ծան­րա­նում է ամ­ռան ե­րաշ­տի, աշ­նան ան­բեր­րիութ­յան, ձմռան ան­փո­ղութ­յան ու գար­նան ան­հե­ռան­կա­րայ­նութ­յան  թանձ­րա­ցող  մաղ­ձը:

Քա­ղաք­նե­րի լու­սա­բաց­նե­րի ու ի­րի­կուն­նե­րի սա­ռը լույ­սի մեջ սարս­ռե­լիո­րեն ահ­ռե­լի ու ան­տեր՝ վեր են հառ­նում տա­րի­ներ ա­ռաջ մե­ռած մեծ երկ­րի մե­ռած գոր­ծա­րան­նե­րի ուր­վա­կան­նե­րը: Անց­յա­լի բե­տո­նա­կուռ ու մե­տա­ղա­ձույլ ուր­վա­կան­նե­րի, չքա­վո­րութ­յան գույն ա­ռած կվար­տալ­նե­րի ստո­րոտ­նե­րում՝ գժա­նո­ցի բա­կում մտա­հոգ ու ա­ճա­պա­րան­քով զբոս­նող  գժե­րի  նման,  հա­ծում  են  զրկան­քի  հա­մազ­գես­տով  մարդ  ա­րա­րած­նե­րը:

Այդ ուր­վա­կան-քա­ղաք­նե­րի ուր­վա­կան-կվար­տալ­նե­րի բնա­կիչ­նե­րը ապ­րում են որ­պես ուր­վա­կան-քա­ղա­քա­ցի­նե­րը  ար­դեն գո­յութ­յուն չու­նե­ցող մի երկ­րի  և  չեն ու­զում հա­վա­տալ  այդ երկ­րի չգո­յութ­յա­նը: Չեն հա­վա­տում, սպա­սում են հրաշ­քի  և  հա­վա­տում են, թե այդ  չե­ղած  երկ­րի՝  ան­հո­սանք, ան­հումք, ան­փող, ան­շու­կա թո­ղած ա­վե­րակ­նե­րը մի  օր  կաշ­խա­տեն:

Եվ ա­մեն մի քա­ղա­քա­կա­նաց­ված ստա­հակ, աս­պա­րեզ գա­լով, իր պարտքն է հա­մա­րում նյար­դե­րի  կծիկ  դար­ձած  այս մարդ­կանց հո­գին տակ­նուվ­րա ա­նել, ա­մեն ան­գամ խա­բե­լով,  թե  հնա­րա­վոր  է,  որ  այդ  ուր­վա­կան­նե­րը  մի  օր  շունչ  առ­նեն:

Մար­դիկ հա­վա­տում են: Հե­տո դա­դա­րում են հա­վա­տալ: Հե­տո է­լի հա­վա­տում են: Հե­տո դա­դա­րում են հա­վա­տալ…

Այս­պես՝ մի կող­մից մեռ­նում են, մի կող­մից քո­չում են ըն­տա­նիք­նե­րով: Իսկ լա­ծի­րակ­նե­րի նո­րա­նոր ու նո­րա­ծիլ բան­դա­ներ, որ այդ երկ­րում կու­սակ­ցութ­յուն­ներ են կոչ­վում, շա­րու­նա­կում են սնու­ցո­ղին ու հա­րա­զա­տին կորց­նե­լուց գլու­խը կորց­րած մարդ­կանց հո­գին պղտո­րել: Այդ երկ­րի իշ­խող­նե­րը, աճ­յուն­ներ պղծե­լով, վե­րա­թա­ղում­նե­րը վե­րա­ծել են ազ­գա­յին-պե­տա­կան ա­մե­նամ­յա ծե­սի: Վե­րա­թա­ղում­նե­րի ծե­սը այդ երկ­րում այն­պի­սի հե­թա­նոս թափ է ա­ռել, որ վե­րա­թա­ղող­նե­րին հե­տը զոհ մա­տու­ցե­լու նման, գնդա­կա­հա­րում   և  թա­ղում  են  հին  մեռ­յալ­նե­րի  նոր  գե­րեզ­ման­նե­րի  կող­քին:

Այդ երկ­րում ի­րի­կուն­նե­րը հե­ռուս­տա­ցույց են նա­յում, թքում են էկ­րա­նին, բայց չեն ան­ջա­տում,  ո­րով­հետև  հա­ջորդ պա­հին դա­տա­վա­րութ­յուն են ցու­ցադ­րե­լու, բա­ցառ­ված չէ՝  նաև  թարմ  սպա­նութ­յուն:

Այդ եր­կի­րը մի ան­գամ ճա­կա­տա­մարտ է շա­հել և­ ան­սո­վո­րութ­յու­նից ճա­կա­տա­մարտ շա­հե­լը շփո­թել է հաղ­թա­նա­կի հետ ու, բնա­կա­նա­բար, չգի­տի ինչ­պես վար­վել այդ «հաղ­թա­նա­կի»  հետ:

Այդ  եր­կի­րը  իր  հաղ­թա­կան բա­նա­կը զրկել է զո­րա­պե­տե­րից, գնդա­կա­հա­րել ու բան­տար­կել  է  և  է­լի  ար­յուն  է ու­զում, ո­րով­հետև ծա­րա­վը շփո­թել է քաղ­ցի զգա­ցո­ղութ­յան հետ: Այդ երկ­րի բա­նա­կը պա­հում է մի հո­ղակ­տոր, ո­րի վրա ա­վե­լի քիչ բնա­կիչ է մնա­ցել, քան հո­ղը պա­հող զոր­քի թիվն է: Այդ եր­կի­րը ի­րեն զրկում է վաղ­վա բա­նա­կից, ո­րով­հետև ինքն ի­րեն զրկում է սե­րուն­դը շա­րու­նա­կե­լու ըն­դու­նակ բնակ­չութ­յու­նից: Այդ երկ­րում ոչ թե ծնող­ներն են պա­հում ե­րե­խա­նե­րին, այլ դե­ռա­հաս աղ­ջիկ­ներն են (մա­սամբ) մի կերպ պա­հում ծնող­նե­րին, քույ­րե­րին ու եղ­բայր­նե­րին, իսկ տղա­նե­րը խա­ղաղ զո­րա­նոց­նե­րում զոհ­վում են նույն չա­փով, որ­քան ռազ­մա­ճա­կա­տում պա­տե­րազ­մի  տա­րի­նե­րին:

Այդ  եր­կի­րը  չո­րաց­նում  է իր դուստ­րե­րի ար­գան­դը, կոտ­րում է իր ա­րու զա­վակ­նե­րի մեջ­քը, զրկում է ի­րեն ա­պա­գա­յից, բայց ձեռ չի քա­շում իր ե­ղե­րա­կան անց­յա­լից: Չի մո­ռա­նում  այդ  անց­յա­լը,  այլ  որ­պես  նվի­րա­կան դի կրում է շա­լա­կին, որ­պես եր­կան­քի քար  կա­խել  է կրծքին և դա­ժա­նա­բար շա­րու­նա­կում է դնել իր սե­րունդ­նե­րի, իր ե­րե­խա­նե­րի  վզին…

Վա­նո  ՍԻՐԱԴԵՂՅԱՆ 

16.12.2000 թ.