Օտարության մեջ կյանքն իմաստավորելու հազար ու մի հնարավորություն ուներ հայրս, բայց վերցնելով չորս զավակներին ու կնոջը և չանսալով ավելի տեղեկացվածների հորդորներին՝ «Ծո, խե՞նթ ես, ինչ ես, ո՞վ ունիս հոնտեղ՝ բոլշևիկների մեջ, որ մեծով, պզտիկով չգիտցած տեղը կերթաս, թեկուզ ալ ան հայրենիք ըլլա», ելավ, եկավ Հայաստան:
1965 թվականն էր՝ դեկտեմբեր ամիսը, և լուցկին արժեր մեկ կոպեկ: 2020 թվականին, երբ գրում եմ այս տողերը, լուցկին արժե տասը դրամ: Երկու պարագայում էլ լուցկին ամենաէժան ապրանքն է, սակայն ինձ համար՝ թանկ ու արժեքավոր. նրա հատիկի բռնկումը պարգև է՝ հանգստություն բերող: Սիրում եմ նայել վառվող լուցկու կրակին ու խոսել բոցի հետ՝ փոքրիկ Դավթի պես մատներս այրելով, երբեմն էլ այրվող չոփը պահել աչքիս առջև, որ այրվի մինչև վերջ ու ինձ դաղելով՝ հասկացնի կյանքի վերուվարը:
Հայրս իմ աշխարհում լուցկու խորհուրդն ունի. հայացքս նրա կրակին է, որ շոյում է դաստակներս բալասանիչ քնքշությամբ: Ինձ թվում է՝ հայրս ունեցածից ավելին է տվել ինձ ու պատասխանը չի ստացել: Բարի մարդ էր ու կամեցող: Հորս Մարիամ տատը (պապա նենեն) պատմում էր. «Մեկ օր հայրդ առանց շապիկ տուն եկավ, ամենքս խառնվեցանք իրարու, թե ինչ պատահած կըրնա ըլլալ… Աղքատ, անշապիկ մարդ մը տեսած էր, իրենը հանած, անոր տված էր, իբր տունը ինքն ուրիշ շապիկ ալ ունի»: Շռայլ էր հայրս, գրպանից հանածը նորից գրպանը չէր տանում: Չեմ հիշում, որ երբևէ ֆինանսական հաշվետվություն պահանջած լիներ ընտանիքից: Երեխայի հավատ ուներ, և նրա եռանդն ու օգտակար լինելու պատրաստակամությունը խաբեբաների ու բանսարկուների կողմից չարաշահվեցին, մսխվեց նրա քրտնաթոր աշխատանքի արդյունքը, որից մնացին մորս մորմոքն ու թևավոր խոսքը. «Հայրդ որ ինձի լսեր, մեր տան պատերը ոսկի կըլլային»: Կենսախինդ էր, տոնի սիրահար: Կյանքում ռազմավար չէր, բայց փայլուն մարտավար էր բնատուր խելքի ու արագ մտածողության շնորհիվ: Խոսում էր արաբերեն, թուրքերեն, քրդերեն, ինչպես Մերձավոր Արևելքի հայերը, վերջում էլ սովորեց ռուսերեն, նույնիսկ արաբերեն գրել գիտեր (աշխատատեղում սևագրության հաշվարկներն արաբերեն էր գրում, որ գաղտնի մնար), սակայն կարդալու սեր չուներ։ Մեկ կամ երկու դեպք հիշեմ թե չհիշեմ, որ տեսել եմ նրան թերթ կարդալիս, բայց «Հայաստանի ֆիզկուլտուրնիկը» պարտաճանաչ գնում էր, չնայած մեր բաժանորդագրվելուն և տանը ստանալուն: «Արարատի» նվիրյալ երկրպագուն էր և թերթում առաջին հերթին «Արարատին» վերաբերող նկարներ էր փնտրում: Սիրիայում հայրս ֆուտբոլիստ էր եղել: Ֆուտբոլը նրա երիտասարդության կարոտն էր: Վերջին տարիներին էլ սպորտային նոր սեր ավելացավ՝ մականախաղը՝ խոտի հոկեյ, որովհետև փոքր եղբայրս՝ Գրիգորը, մականորդ էր ու հաջողություններ ունեցավ «Հրազդան» թիմի կազմում՝ դառնալով Հայաստանի բազմակի չեմպիոն և ԽՍՀՄ բրոնզե մեդալակիր, մի խաղաշրջանում էլ ընդգրկվեց ԽՍՀՄ 22 լավագույն հոկեյիստների ցուցակում՝ հրավիրվելով սովետի հավաքական: Հրազդանում քանի դեռ հոկեյի խաղադաշտը պատրաստ չէր, հոկեյ խաղում էին ֆուտբոլի դաշտում: Հայրս առանձնակի հպարտությամբ էր խաղադաշտ գնում և իրեն փառավորված էր զգում՝ այնտեղ եղբորս տեսնելով: Մարզադաշտում ուրախությունից աչքերը հաճախ էին արցունքով լցվում: Մի օր խաղից հետո եկա տուն ու ծիծաղելով ասացի. «Մարդիկ խաղի գնում, ուրախանում են, պապան լալիս է»: Մայրս խոժոռ նայեց ինձ: Դեռ շատ էի երիտասարդ՝ հորս հասկանալու համար:
Այո՛, հայրս կարդալու հետ գլուխ չուներ, բայց հաճույքով էր լսում, երբ մեծ քույրս՝ Սիլվան էր կարդում: Ուրիշի կարդացածը չէր հավանում: Իսկ թե մերոնցից մեկը փորձում էր կարդալ, կեսից ընդհատում էր ու դիմում Սիլվային. «Աղջի՛կս, վերցո՛ւր մարդավարի կարդա, բան մը հասկընանք»։ Ու երբ քույրս կարդում էր, հորս դեմքով գոհունակության շող էր անցնում:
Սիլվան Սիրիայից հայրենադարձվածների մեջ կարդացողի մեծ համբավ ուներ. լավ տիրապետում էր արևմտահայերենին և կարողանում էր խրթին գրված տողերը վերծանել ու բացատրել, դրա համար էլ դրացի ախպարները հաճախ արտասահմանի հարազատներից ստացած նամակները բերում, տալիս էին քրոջս: Նա էլ կարդում էր սահուն, ջրի պես՝ զարմացնելով և ուրախացնելով բոլորին: Երբեմն նամակներում ընտանեկան գաղտնիքներ էին լինում, և նամակատերերը (չնայած գիտեին, որ Սիլվան այստեղ-այնտեղ չի խոսի) հատուկ ապսպրում էին քրոջս, որ հանկարծ ուրիշի մոտ «բերնեն բան մը չըթռցնե»: Նա էլ լռում էր: Այդպես էլ քույրս ամբողջ կյանքում եղավ գաղտնապահ, երբեմն էլ՝ չափից դուրս զգույշ:
Քուվեյթից նամակ ստացանք: Նամակում գույժ կար. հորս տատն էր մահացել: Մայրս պատվիրեց. «Պապային բան մը չըսեք»:
Իրիկունն ընտանիքով հեռուստացուց էինք դիտում, ես միամտաբար ասացի, որ նամակ ենք ստացել: Հայրս զարմացավ. «Կարդա տեսնենք՝ ինչ կա-չկա»:
Քույրս դժկամորեն, քիչ էլ անսովոր կարդաց: Հայրս, բոթը լսելով, ոտքի կանգնեց ու նամակը կիսատ թողած՝ դուրս եկավ պատշգամբ: Սենյակում լռություն տիրեց: Օդը կարծես պակասում էր: Դուրս եկա պատշգամբ. հայրս լալիս էր: Իմ ուժեղ հայրը լալիս էր: Առաջին անգամ էի տեսնում հորս արցունքներն ու այդքան շատ: Տարիներ հետո միայն հասկացա, որ պատշգամբում առաջին անգամ հանդիպեցի կյանքին…
Հիմա, երբ ես եմ արդեն արցունքներս զավակներիցս թաքցնում, թերևս այդ օրվա խորհրդով է պայմանավորված: Բայց այդ օրը ես երեխա էի ու վախեցա հորս խեղճությունից. ես էլ լացեցի, ու մանկությունս ճաք տվեց, այնժամ չէի գիտակցում, որ հենց այդ ճաքում էլ ծիլ պիտի տար հասունությունս: Այլայլված վերադարձա հյուրասենյակ ու շշնջացի՝ պապան կուլա: Մայրս փղձկաց, մենք հոսեցինք դեպի մայրս, ձուլվեցինք նրան: Հայրս մտավ սենյակ, բարկացավ մորս վրա, թե՝ մեղք են պզտիկները, ապա սուրճ պահանջեց ու քրոջս պատվիրեց. «Նորեն կարդա, աղջի՛կս»:
– Չե՛մ կարդա,- ընդվզեց քույրս,- լավ բան լիներ, այսքան շուտ չէին գրի:
– Մի՛ կարդա, աղջի՛կս, երևի ճիշտը դու ես,- մոտեցավ, փութով վերցրեց նամակը Սիլվայի ձեռքից ու տխուր, շատ տխուր նայեց նրան, ապա հայացքը սահեցնելով մեր վրայով՝ դուրս եկավ պատշգամբ…
Պաղ իրիկուն էր, երկինքը սովորականից շատ էր աստղոտ: Սիլվան աղոթքի պես էր կարդում նամակը: Հայաստանում բնավորված Ղասաբյան ընտանիքը՝ վեց հոգով, իրար փարված, սգում էր: Ախպարների խոսակցություններում հաճախ հնչում է այսպիսի արտահայտություն՝ մենք մեզի: Հենց այդ օրը որբավարի՝ մենք մեզի, Հարություն հայրս, Պերճուհի մայրս, Սիլվա և Սոնա քույրերս, Գրիգոր եղբայրս և ես՝ Հակոբս, նամակը խորան դարձրած, սգում էինք մեր ճակատագիրը: Ես չգիտեի, որ շարականները ճաքած նռից են հոսում, և քրոջս անսովոր նամակ կարդալը շարական կարդալ էր, չէ՛, չգիտեի, որ շարականը ներսս է լցվել ու պիտի հար մնա որպես չբարձրաձայնվող, բայց կրկնվող շշունջ՝ երակներովս շրջան տվող, չգիտեի նաև, որ հորս արցունքից բեկված հոգու շողն այդուհետ նոր ձևով պիտի լուսավորեր խարխափումներս, դեգերումներս, որոնումներս, վերջապես մութս, որի գիրկը նետվում եմ համառորեն՝ հույսով, որ արյանս հևքում կգտնեմ աշխարհիս բացական:
Հաջորդ օրը Ղասաբյան ընտանիքով գնացինք Հրազդան քաղաքի Միկրոշրջանի Սուրբ Խաչերում մոմ վառելու: Մեր տանը հոգեհացի սեղան դրվեց, ու ինձ համար պարզվեց, որ պապա նենեն է դրել անունս՝ ի հիշատակ Եղեռնի զոհ դարձած եղբոր։ Պապա նենեն ծնվելուս օրը, գտնվելով մեզնից շատ հեռու՝ Հալեպում, զարթնել է և տնեցիներին ավետել՝ Հակոբիկը ծնվավ: Հետագայում պապա նենեին կերպարանավորեցի «Մայրամախոտ» պատմվածքիս մեջ, որն ունի հետևյալ բնաբանը՝ «Քանի որ ես չեկայ, որ աշխարհը դատեմ»։ Հոգեհարազատ այս գործս կարդալիս միշտ հուզվում եմ, որովհետև իրական է ու տաք Թըլքոչակի, Չնքուշի ու Հրազդանի արևավառ քար ու ավազի պես։
Տարեթիվը չեմ հիշում, բայց երևի 1967 թվականն էր: Հայրս Երևան էր գնացել ու տուն մտավ՝ «Սասունցի Դավիթ» կարմրավուն, պնդակազմ գիրքը ձեռքին: Գնել էր գնացքում՝ մտածելով. «Պզտիկները թող կարդան գիրքը ու մեր ով ըլլալը գիտնան»: «Սասունցի Դավիթ» (Հայպետհրատ, 1961, Երևան) մեր տուն գրքի մուտքով պարզվեց, որ մենք գրապահարան չունենք: Մի քանի օր հետո հայրս անակնկալ տուն բերեց բուլղարական մաքուր փայտից պատրաստված, ժամանակակից դիզայնով մի գրապահարան, բայց երբ այն առոք-փառոք տեղադրեցինք հյուրասենյակում, հիմա էլ պարզվեց, որ այդ գրապահարանին արժանի գրքեր չունենք: Սիլվան անմիջապես ցանկ կազմեց ու տվեց հորս: Հայրս առաջինը հայթայթեց Րաֆֆու կապտագույն կազմով տասհատորյակը և Ա. Պ. Չեխովի հինգհատորյակը: Թե ոնց էր ճարել, այդպես էլ չիմացանք, բայց դա կարևոր չէր, կարևորը՝ մեր տանը գրքի ոգին հայտնվեց, որը, առնելով ինձ գիրկը, պահում է մինչ այսօր: Օր օրի գրքերը շատացան, և պատերին սնկերի նման հայտնվեցին գրադարակներ: Դպրոցում գերազանց սովորող քույրերս մի օր ցնծությամբ հայտնեցին, թե Հակոբի մեքենագիր ոտանավորը դպրոցի պատի վահանակին է փակցված: Այս լուրը մեր տան մեջ առանձնահատուկ ոգևորություն առաջացրեց, ու հայրս հաջորդ օրը, ոչ մեկի ոչինչ չասելով, գնաց դպրոց, որ յուր աչքերով տեսնի պատի թերթին հայտնված բանաստեղծությունս, հետո տանը ճակատս համբուրեց՝ ասելով. «Հայրիկիս քաշած ես, ան ալ կարդալ շատ կը սիրեր»:
Նա ցույց չէր տալիս, թե ինչքան ուշադիր է մեր նկատմամբ, նույնիսկ թվում էր՝ երեխաների դաստիարակությունն ամբողջովին թողել է մորս ուսերին, բայց իրականում այդպես չէր. անտեսանելի, պերիֆերիկ հայացքով էր հետևում մեզ և մորս միջոցով ազդում մեզ վրա: Մի առիթով ասաց. «Ես մարդուն անգամը ասանք կողքեն նայեմնը, բավական է ոտքից գլուխ անոր տեսնեմ, իր ով ըլլալը գիտնամ»: Այսպես էր հորս թվացյալ անուշադրությունը: Նա զգայուն դիտողականություն ուներ, շատ սուր էր և հումորի տարերքով ապրող: Մայրս միշտ բողոքում էր. «Աս մարդը զարմանալի մարդ է, մարդուն լավ կճանչնա, բայց միամիտի պես նորեն կը հավատա, իբր՝ մարդը նույնը հավերժ չի մնար, կփոխվի, ու քանի որ փոխված կըլլա, ադոր համար ալ կը հավատա: Ես իրեն կըսեմ՝ դուն «կերած կաթի» պատմությունը կընես, ադի քեզի բան մը չի՞ ըսեր»:
Հայրս բարձր ծիծաղում էր ու ծիծաղից խեղդվելով՝ ասում. «Հարկավ, ան իմ մասին է նաև, բայց լավի իմաստով»:
Պատմությունը հետևյալն է. «Թագավորին գալիս, հայտնում են, թե ֆլանքասը քեզ հայհոյում ու անիծում է: Թագավորն էլ, թե՝ դրան բռնեք, բերեք ինձ մոտ: Բռնում են, բերում: Թագավորը հարցնում է՝ ինչո՞ւ ես անարգում ինձ: Նա էլ, թե՝ չեմ կարողանում ընտանիքս պահել: Թագավորի հարցմունքին՝ ինչո՞վ կարող է օգնել, ֆլանքասն ասում է, թե մի քանի ոսկի թագավորը որ նվեր տա, ինքը գոհ ու գոհ կմնա, ընտանիքն էլ կապրի: Թագավորը մի կճուճ ոսկի է տալիս, ասում. «Գնա՛ ու այլևս իմ մասին ոչ մի վատ բան չասես, գնա՛, դու ու քո կերած կաթը…»: Որոշ ժամանակ անց թագավորին տեղեկացնում են, որ այն մարդը, որին նա մեծահոգաբար մի կճուճ ոսկի է նվիրել, ավելի թունդ է իրեն անարգում ու հայհոյում: Թագավորը կարգադրում է, որ նորից իր մոտ բերեն ապերախտին: Բերում են: Թագավորն ասում է. «Դու մեկն ուզեցիր, ես հարյուրը տվեցի, ինչո՞ւ ես ինձ շարունակում վատաբանել: Մարդը վախվորած պատասխանում է. «Թագավորն ապրած կենա, ճիշտ ես, բայց ես ոսկիները վերցրած գնում էի, դու ասացիր՝ գնա՛, դու ու քո կերած կաթը: Ես էլ գնացի, դե՛ որ կերած կաթս կեղտ է, ես ի՞նչ անեմ»:
Մի պատմություն էլ կար, որ հաճախ էր պատմում և համարում էր «մասալա». «Մի մարդ Հասան անունով որդի է ունենում, որ միշտ բարկացնում է իրեն: Հայրն ասում է՝ մարդ չես դառնա: Տղան, ոչինչ չասելով, հեռանում է տնից: Անցնում են տարիներ: Հասանը դառնում է թագավոր ու հիշում հորը, որ ասում էր իրեն՝ մարդ չես դառնա: Հրամայում է ծառաներին՝ գնան էսինչ գյուղը և իր մոտ բերեն էնինչ մարդուն: Չի ասում ոչ մեկի, որ այդ ծերունին իր հայրն է: Ծառաները գնում են թագավորի ասած գյուղը, գտնում ծերունուն ու հրելով, ծեծելով բերում, հալից ընկած ծերունուն նետում են թագավորի առաջ: Խեղճը հազիվհազ բաց է անում աչքերն ու տեսածին չի հավատում. թագավորն իր Հասանն է: Հասանն ասում է. «Ասում էիր՝ մարդ չեմ դառնա, հիմա տեսա՞ր, որ դարձել եմ»:
Ծերունին մի կերպ ոտքի է կանգնում ու մրմնջում. «Որդի՛ս, ոնց կայիր, այդպես էլ մնացել ես. թագավոր դարձար, բայց մարդ չդարձար: Բա մարդ հորը էսպես իր մոտ կկանչի՞…»:
Նա միշտ բոլորի մեջ մարդ էր փնտրում…
Միկրոյի «Շուշան» գաստրոնոմը գիշերով գողերը կտրել էին: «Շուշանի» մսի բաժնում էր հայրս աշխատում: Միլիցիան գողերին չգտավ, բայց խեղճ հորս քիչ մնաց հանցագործ դարձնեին, եթե կաշառքով չկարողանար գլուխը պրծացնել: Բանն անմեղ դիպված էր. հետաքննչական գործողությունների ժամանակ մսի բաժնում պատահաբար քննիչների ձեռքն էր ընկել պարտքերի տետրակը, այսինքն՝ հայրս իր աշխատանքային դիրքը չարաշահել էր և պետության միսն ապառիկ տվել ժողովրդին: Քննիչները խեղճ հորս հա՛ տարան-բերին: Վերջում, երբ, այսպես ասած, լեզու գտան, տետրակը չվերադարձրին, հորս աչքի առաջ պատռեցին, որ նման բաներ այլևս չանի: Հայրս շատ էր նեղվել նրանց նենգությունից: Իրիկունը մորս հետ զրուցելիս հիշեց Սիրիայի արաբ ոստիկան ընկերոջը, որ սարի նման մեջքին կանգնած էր և ոչ մեկի հանդեպ նման նենգություն չէր անի, ինչպես արեց սովետի հայ քննիչը: Հիշում եմ՝ ինչ ծանրորեն ու ցավով մորս ասաց.
– Պերճուհի՛, ես Սուրիայում ինձ արաբների մեջ ավելի վստահ ու ապահով էի զգում, քան այս կոմունիստական Հայաստանում, երբ շուրջս ամենը հայ են (մայրս արտասվում էր),- հետո կարծես անհասցե ու տխրածոր՝ հայրս շարունակեց,- ճիշտ է, Հայաստանում ինձ «Հարութ ջան» ասողներ շատ կան, բայց յուրաքանչյուր պահի դրանք չոր կդառնան:
Անհայրենիք հայերով լեփ-լեցուն զարմանալի աշխարհ Հայաստանում հայրս այդպես էլ հավատարիմ ու նվիրված ընկեր չունեցավ, բայց հավատացած եմ՝ իրագործելով իր հոր երազանքը՝ գալով հայրենիք, փառավորված է հանգչում Հայաստանի հողում…
ԴՐՎԱԳՆԵՐ ՀՈՐՍ ԿՅԱՆՔԻ ՇԱՐԱԿՆՈՑԻՑ / Հակոբ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
