Նորագոյն ժամանակներում, երբ վաղուց արդէն վիրաւոր կռունկ է Վաչագան Յովհաննիսեանը, յաճախ է ինձ պատկերանում այս գունեղ աշխարհը բանաստեղծական հայեացքում ամփոփած եւ Սասնայ «ծռութիւնը» իր վարքագծում շարունակական «սրտի զարկ» դարձրած բանաստեղծը։
Ես նրան հանդիպեցի Գէորգեան ճեմարանում անցեալ դարի իննսունականներին, երբ երիտասարդական, «շիրազեան» աւիւնը մի կողմ նետած՝ հարթում էր առ մարդը եւ առ Աստուած քերթողական «լերան ճամբան»։
Խե՜նթն էր, երազի մեծութեամբ մարդուն ուզում էր փրկել առօրեայից։ Բանաստեղծական տողերում մարդուն եւ իրեն ձգտում էր հաշտեցնել ու մօտեցնել Աստծուն։ Անկարող էր՝
Դու հազար դուռ ունես, Աստուա՛ծ,//Հազարն էլ փակել ես իմ դէմ,//Գէթ մէկ դուռ, մէկ դուռը քո բաց,//Որ ոգուդ տաճարը կերտեմ։
Հաւատի քննութիւնը ստեղծագործական հանգուցակէտ էր։ Նայէք նրա՝ 60-ականներից այս կողմ հրատարակուած գրքերի խորագրերի ներքին կառոյցը՝ «Սրտի զարկեր», «Աշխարհն իմ մէջ», «Կարօտի գոյնը» եւ ուրիշներ, եւ կը համոզուէք, որ նրա հաւատը միայն քնարաշունչ չէր։ Ներգործում էր, բայց ներքին իմաստների մէջ մնում էր բեկուած։ «Առանց հաւատի» քերթուածում փորձում էր որսալ բնութեան պատճառականութեան մուտքը եւ մեկնում, թէ անառիթ ոչինչ չի լինում՝
Առանց հաւատի //Չի ծլարձակուի հողի ոչ մի թիզ, //Անձրեւ չի թափուի //Ամպած երկնքի տխուր աչքերից։
Դրանից յետոյ յորդում էր բանաստեղծի ընկալումների ու հաւատի նոր բանաձեւը՝
Եւ չեն արարուի //Երգի ոչ մի տող, ազնիւ մի հնչիւն, //Լոյսը չի բացուի, //Կեանքը չի ծնի անգամ մի մրջիւն։//Առանց հաւատի//Երազները մեր անգոյն կը լինեն //Ու աննպատակ…։
Դժբախտ են «անհաւատ» ժողովուրդները, կրկնակի՝ հայերը, որ կորցրել էին հաւատը ազգային ոգու դրսեւորումների հանդէպ։ Մեզ շրջապատող օտար ու սնանկ գաղափարների յաղթարշաւի տարիներ էին։
Սա գրում էր Ս. Էջմիածնի ճեմարանում դասաւանդող, բայց հոգով հեթանոս- քրիստոնեայ բանաստեղծը, որն իր բոհեմական ընկալումներով էր յայտնի։ Քրիստոնէական աշխարհը լաւ էր ճանաչում, ընդունում էր ու խնկարկում Վազգէն եւ Գարեգին Առաջին Երանաշնորհ Կաթողիկոսներին, բայց ներքին յամառութեամբ ելքի դուռ էր որոնում դէպի Սասուն, դէպի ժողովրդականի հեղեղը։ Ծանրագոյնը վերջնարդիւնքն էր.
Դու մէջս ապրում ես, դու կաս,//Դու սէր ու արիւն ես ու հաց,//Թէ ելքիդ մէկ դուռն ինձ չտաս՝ //Դու մէջս կը մեռնես, Աստուա՛ծ…։
Դրան գումարւում է «Երբ գումարեցի» փոքրիկ քերթուածը, ուր կայ առօրեայ, գրեթէ թումանեանական փիլիսոփայութիւն («Վայրէջք») եւ անվերջակէտ հիասթափութիւն՝
Երբ գումարեցի//Իմացածներս-չիմացածներս//Ու բաժանեցի//Քառասուն տարուայ անցած օրերիս,//Հաւասարումը,//Ինչ որ է, եղաւ առանց մնացորդ՝//Զարմանք ու հարցում …//Ոչինչ չգտայ նոր ու կորցրի ոչինչ։//Ինչ էլ որ գտայ,-//Ինչ էլ արեցի – ոչինչ արեցի…//Հաշւումից յետոյ//Հաւասարումը ափսոսանք եղաւ…
Յանուն հաւատի զօրութեան է ըմբոստանում «հեթանոս» բանաստեղծը։ «Խորան սիրոյ եւ հաւատի» գրքից «Խորան հաւատի» ծաւալուն ծրագրային երգում Սասունի տղաները նման էին աղօթքի կանգնած աբեղաների, որոնք ոչ այնքան աղօթում, որքան անիծում էին, քանի որ սէրը շրջուել է մեզնից, տաճարները հայոց՝ խաբուած են, խռոված։ Ուրե՞մն՝
Փլուզեցէք մէկէն ու Աստծու գահին,//Եւ դուք հեթանոս՝ նորից լեռնացէք…
Ասել է թէ՝ վերադարձէք եւ նորէն վերադարձրէք մեր «թլոլ» Դաւթին ու Սասնայ բարբառը։
Տասնամեակները դարեր են գլորում, իսկ բանաստեղծի ափսոսանքը շարունակւում է։ Հաւատին վերստին փարուելու ձգտումի՞ց է։ Ո՞ւր է այդ հաւատը՝ անցեալի մէ՞ջ թէ ապագայի։
Որոնումը նոյնքան անվերջակէտ է, շփոթից ներքին կանոնաւորումի տանող ճամբան նոյնչափ վերելք է։ Ահա «Կռունկ» բանաստեղծութիւնը, որի մէջ գտնում եմ հօր ու որդու՝ Յովիկ Հովէեանի՝ ժամանակի մէջ բանաստեղծական հանդիպման շարունակական ընթացքը.
Դու բարձրանում ես իմ երակներով//Իմ արիւնի պէս,//Ինչպէս աւիշը ծառի սաղարթով,//Դու բարձրանում ես…// Խորունկ եւ հեռու քո արմատների// Ծայրերից մէկը// Իմ սրտի մէջ է խօսում մտերիմ,// Որպէս իմ վէրքը…//Դու բարձրանում ես ամէն օր ու ժամ//Եւ փողերգւում ես,//Դարերի միջից տխուր ու դաժան,//Դու բարձրանում ես…// Թեւեր ես առնում ժայռ ու անձաւից// Դէպ աստղերը հեռու,// Դու հաւք ես դառնում իմ սրտի ցաւից,//Վիրաւո՜ր կռունկ…
Հրաշալի պատկեր է: Դժուար է նոր խօսք ասելը կռունկի մասին, երբ մեր բանաստեղծական երթը ընդհատել է թռիչքը, մաշեցրել հաւաքական կռունկի թեւերը։ Վաչագան Յովհաննիսեանի երգերում կռունկի թեւերը նոր թափ ու արագութիւն են հաւաքել եւ 90 տարի անց էլ ճախրում են մեր արիւնոտ երկնքում։