ՆԱՆԵ / ՈՒՇ ՉԷ, ԵՐԲԵՔ ՈՒՇ ՉԷ

Ժա­մա­նակն ա­մեն ցավ ա­մո­քում է, անց­յա­լի ջնջոց է՝ մաք­րում է հո­գին, միտ­քը՝ ար­դեն ապ­րա­ծից, որ նոր օ­րե­րի հա­մար տեղ բա­ցի: Բայց ին­չո՞ւ պա­տե­րազ­մից մեկ տա­րի անց էլ մեր հույ­զե­րը չեն ան­գու­նա­նում, հա­կա­ռա­կը՝ գնա­լով ա­վե­լի ցայ­տուն են դառ­նում և նոր ե­րանգ­ներ ձեռք բե­րում: Ին­չո՞ւ է մի ողջ ժո­ղո­վուրդ դեռ տեն­դում, և­ ա­մե­նա­սար­սա­փե­լին այն է, որ այդ «հի­վան­դութ­յան» ախ­տան­շան­նե­րը ձևա­փոխ­վե­լուց, լրջա­նա­լուց բա­ցի, նաև քրո­նի­կա­կան ըն­թացք են ձեռք բե­րում, ո­րը բա­ցա­ռում է, ա­մեն դեպ­քում՝ ա­ռա­ջի­կա­յում, դրա­նից ձեր­բա­զատ­վե­լը: Դե, ո­րով­հետև ի­րա­կա­նում ո­չինչ չի ա­վարտ­վել, պա­տե­րազ­մը մի նոր փուլ մտած՝ շա­րու­նակ­վում է նեն­գո­րեն, սո­ղա­ցող ու իր այդ ըն­թաց­քով ան­գամ ա­վե­լին կոր­ծա­նող, քան պայ­թող ար­կե­րը…
Ար­կե­րը զգո­նութ­յան են կո­չում, տե­սա­նե­լի են, և հա­կա­դար­ձող ու­ժը փոր­ձում է հա­վաք­վել, հնա­րա­վո­րինն ա­նել. պա­տե­րազ­մի դաշ­տում ա­մեն բան պարզ է՝ որ­տեղ է թշնա­մին, ինչ է կա­մե­ցա­ծը, ե­րես ե­րե­սի բա­խում է, ու­ժե­րի պարզ վա­րու­վե­րում… Չ­նա­յած, մեր դեպ­քում, այդ­տեղ էլ ան­տեսն ու նենգն ա­վե­լի շատ էին, քան տե­սա­նե­լին…. և­ ար­դեն այն­տեղ սո­ղում էր հե­տա­գա ըն­թաց­քի խար­դախ, դա­վա­դիր ստվե­րը (ան­գամ ա­վե­լին՝ այդ ստվե­րը շատ ա­վե­լի վաղ էր իր պա­տե­րազ­մը թե­ժաց­րել մեր ի­րա­կա­նութ­յան մեջ): Նո­րութ­յուն չեմ հայտ­նում՝ պա­տե­րազ­մին մաս­նակ­ցած զին­վոր­նե­րից սկսած մինչև իշ­խա­նա­վոր­ներ, ընդ­դի­մա­դիր­ներ, տար­բեր պատ­մութ­յուն­նե­րով նույնն են պնդում՝ դա­վա­ճա­նութ­յուն­նե­րի, հո­գի ու հող ծա­խե­լու սև գոր­ծի թնջու­կից: Ի­հար­կե, իշ­խա­նա­վոր-ընդ­դի­մա­դիր հա­կադ­րութ­յուն-միա­վո­րու­մը դա այլ կերպ է ար­տա­հայ­տում՝ միմ­յանց դեմ ուղ­ղե­լով սլաք­նե­րը: Եվ այդ­պես, դեռ մինչ այժմ՝ ան­հաս­կա­նա­լիի շու­քի տակ են ձգտում պա­հել ե­ղա­ծը, մինչև բո­լո­րը կհոգ­նեն կամ նոր հոգ­սե­րի մեջ հայտն­ված, պար­զա­պես ձեռ­քե­րը թափ կտան ու ա­ռաջ կանց­նեն: Մինչ­դեռ թա­քուն ո­չինչ չկա, ա­մեն մի դեպք շատ պարզ է՝ մե­ղա­վոր­նե­րի և­ ան­մեղ­նե­րի բաց թա­տե­րա­բե­մով… Ընդ ո­րում, խոս­քը վե­րա­բե­րում է պա­տե­րազ­մին, որ­տեղ մեկ ժա­մը, պա­հը մեծ, ահ­ռե­լի կշիռ ու­նի, և հար­ցե­րը պետք է լուծ­վեն ակն­թար­թո­րեն՝ «պա­տե­րազ­մի օ­րենք­նե­րով»:
44 օ­րը բա­վա­կա­նին եր­կար էր սխալ­ներ (դա­վա­ճա­նութ­յուն) տես­նե­լու, գտնե­լու, կան­խե­լու հա­մար, և­ այն­տեղ հան­դուր­ժել չէր կա­րե­լի ան­գամ մեկ սխա­լը, այն անհ­րա­ժեշտ էր բա­ցա­հայտ, ի ցույց բո­լո­րի ա­մե­նա­խիստ պատ­ժով ար­մա­տա­խիլ ա­նել հենց մար­տե­րի ըն­թաց­քում՝ դրա­նով կան­խե­լով բո­լոր կրկնութ­յուն­նե­րը: «­Դա ա­վե­լին էր, քան հան­ցա­գոր­ծութ­յու­նը՝ դա սխալ էր». շատ դի­պուկ է Նա­պո­լեո­նի խոս­քը: Իսկ մենք սխալ­նե­րի, և­ ու­րեմն՝ հան­ցա­գոր­ծութ­յուն­նե­րից ա­վե­լիի ան­վեր­ջութ­յան ա­ռաջ կանգ­նած թատ­րոն ենք խա­ղում: Ոչ ոք չպատժ­վեց, միայն ար­դա­րաց­ման հիա­նա­լի կեր­պը գտած, ան­վերջ մե­ղադ­րանք­ներ են հնչում՝ այն էլ եր­կու հա­կա­դիր կող­մե­րից, և ժո­ղովր­դի միա­միտ ա­կանջ­նե­րից կախ­ված՝ նրա ա­ռաջ հրեշ­տա­կի դե­րի հա­մար մրցութ­յուն է, որ­տեղ ցա­վից դեռ ուշ­քի չե­կած մար­դիկ փոր­ձում են ինչ-որ կերպ կողմ­նո­րոշ­վել՝ ճիշ­տը սխա­լից, սևը սպի­տա­կից տար­բե­րա­կել. և մի մա­սը՝ բնազդ­նե­րի և կույր ու չմա­րող ոգ­ևո­րութ­յան ուղ­ղորդ­մամբ, մի կողմ է թեք­վում, մի մա­սը՝ մտքի թե­լադ­րան­քին ա­պա­վի­նած՝ լրիվ ու­րա­ցած բնազ­դա­յի­նը՝ մյուս կողմ, մի մասն էլ… ան­զոր հետ­ևում է այդ աբ­սուր­դա­յին ներ­կա­յաց­մա­նը:
Տ­խուր է… Բայց սա է ե­ղա­ծը…
Ես հենց այն­պես չեմ ան­վերջ կրկնում ներ­կա­յա­ցում բա­ռը, ո­րով­հետև, ա­յո՛, հենց ներ­կա­յաց­ման պես նա­խա­պես գրված սցե­նա­րով, դե­րե­րի տե­ղը տե­ղին բաշ­խու­մով, ու­ղե­ղար­դուկ­ման ինս­տի­տուտ­նե­րի հո­գե­բա­նա­կան ա­ջակ­ցութ­յամբ՝ կան­խա­տե­սե­լի ռեակ­ցիա­ներն ի­րենց հա­մար ցան­կա­լի ուղ­ղութ­յամբ տա­նե­լու ա­պա­հո­վա­գրմամբ է միայն ինչ-որ մարդ­կանց (թշնա­մի, յու­րա­յին՝ կեղծ, թե` ոչ) ե­րա­զանքն այ­սօր մեզ կյանք դար­ձել և դառ­նում: Այն, ին­չը տա­րի­ներ ա­ռաջ ցնդա­բա­նութ­յուն, ան­հա­վա­նա­կա­նութ­յան բարձ­րա­կետ կա­րող էր թվալ, այժմ այն­քան շո­շա­փե­լի է դար­ձել, որ դրան դի­մա­նա­լու հա­մար շա­տե­րը թշնա­մուց ա­ռաջ ըն­կած են փոր­ձում այդ սուտ ու կեղ­ծի­քին տեր դառ­նալ, հար­մար­վել, հա­մո­զել ի­րենց և­ այ­լոց, որ… որ հե­րիք է ե­րազ­նե­րով ապ­րել, որ… ա­մեն բան ճիշտ է՝ մենք ենք ու­րի­շի հող սե­փա­կա­նա­ծը, մենք ենք… քոչ­վո­րը…
Իսկ թուրք-գա­զա­նը՝ դեռ ա­նա­պատ­նե­րի փո­շի­նե­րի մեջ պա­տա­ռոտ­ված վրան­ներն այ­սո­ւայն­տեղ քարշ տա­լով, ե­րա­զում էր խել­քից-մտքից դուր­սը և­ ե­րա­զե­լով հա­սավ ու բնա­վոր­վեց կիրթ, կար­գին ժո­ղո­վուրդ­նե­րի բնօր­րան­նե­րում:
Ա­մեն բան սկսվում է ե­րա­զից, իսկ մենք մեր ու­նե­ցա­ծին էլ տեր կանգ­նել չենք ու­զում այլևս:
Լավ, հաս­կա­ցանք՝ սխալ, կար­ճա­միտ, տա­րի­նե­րով եր­կի­րը թա­լա­նած­նե­րից ա­զատ­վե­լու ար­դա­րա­ցի մղու­մով, սխալ ընտ­րութ­յամբ, սխալ տեղ հասց­րե­ցինք մեր Հա­յաս­տան-Ար­ցախ եր­կի­րը, բայց… Բայց ցան­կա­ցած վի­ճա­կից էլ պետք է ելք փնտրել. մի պահ կանգ առ­նել և փոր­ձել շտկել սխալ ըն­թաց­քը: Դա հնա­րա­վոր էր ան­մի­ջա­պես պա­տե­րազ­մից հե­տո, երբ ժո­ղո­վուր­դը պատ­րաստ էր դուրս գալ իր շա­րու­նա­կութ­յան, ներ­կա­յի և­ ա­պա­գա­յի հա­մար: Բայց նա­խա­պես գծված սցե­նարն ա­վե­լի հզոր դուրս ե­կավ՝ «…պաշտ­պան­վե­լու հա­մար քեզ հա­կա­ռա­կորդ դարձ­րու՝ ե­թե ոչ քե­զա­նից վա­տին, այլ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ մինչև ուղ­նու­ծու­ծը կեղ­տոտ ու մեր­ժե­լիին»: Եվ հրա­պա­րակ նետ­վեց սև­ ու սպի­տա­կի շաբ­լո­նը (դժվար է հաս­կա­նալ, թե ո՞վ էր ի­րեն սպի­տակ հա­մա­րում և­ ի՞նչ ի­րա­վուն­քով): Եվ ոչ ոք չվրդով­վեց, որ, ախր, մեր շատ ող­բեր­գութ­յուն­ներ մեր գլխին պայ­թել են հենց սև­ ու սպի­տակ չտար­բե­րա­կե­լու, սևին՝ սև և սպի­տա­կին սպի­տակ չա­սե­լու պատ­ճա­ռով, ժա­մա­նա­կին սևի չա­րա­գույժ ներ­կա­յութ­յու­նը, ա­վե­րու­մը չկանգ­նեց­նե­լու և հան­ցան­քին հա­մա­պա­տաս­խան պա­տիժ չտա­լու պատ­ճա­ռով… Չ­նա­յած, այս դեպ­քում խոս­քը բնավ էլ եր­կու ծայ­րա­հե­ղութ­յուն­նե­րի չէր վե­րա­բեր­վում, ինչ­պես փոր­ձում էին ներ­կա­յաց­նել, այլ նույն գույ­նի… Եվ այդ դի­տա­վոր­յալ խճճված ցան­ցի մեջ ա­մեն բան ար­վեց, որ ընտ­րութ­յու­նը կենտ­րո­նա­նա իբրև թե ի­րա­րից տար­բեր եր­կու, բայց ի­րա­կա­նում նույն՝ սև և սև գույն-ու­ժե­րի միջև:
Ոչ ոք հաշ­վի չնստեց ժո­ղովր­դի հո­գե­բա­նութ­յան հետ:
Մինչ­դեռ ժո­ղովր­դին ա­ռաջ­նորդ լի­նե­լու ա­ռա­ջին կար­ևոր պայ­մա­նը սերն է այդ ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ, նրա ապ­րա­ծը, մտքի­նը իր գոր­ծե­րին ուղ­ղոր­դում դարձ­նե­լը, ո­րը չկար եր­կու կող­մում էլ: Ն­րանք՝ ո­րը փո­ղե­րով, ո­րը դիր­քով, ար­դեն այլ մա­կար­դակ­նե­րում և­ այլ հար­ցեր լու­ծե­լու էին դուրս ե­կել: Իսկ ընդ­դի­մա­դիր­նե­րի հա­մա­կիր­ներն այդ­պես էլ չհաս­կա­ցան, որ հա­կա­ռա­կոր­դի «ջրա­ղա­ցին են ջուր լցնում», ո­րով­հետև ժո­ղովր­դին զրկում են ա­ռողջ, նոր ուժ ձևա­վո­րե­լու հնա­րա­վո­րութ­յու­նից, որ անհ­նար է ժո­ղովր­դի 30 տա­րի­նե­րի ա­տե­լութ­յու­նը հաշ­վի չառ­նել, որ հա­սա­րակ մար­դիկ պար­տա­վոր չեն խո­րութ­յամբ ի­րա­վի­ճա­կը հաս­կա­նալ. նրանք ի­րենց հո­գում այդ ահ­ռե­լի ա­տե­լութ­յան բեռն ու­նեն, յու­րա­քան­չ­յու­րը՝ հա­զա­րա­վոր ան­գամ խոց­ված ու այր­ված մաշ­կը, որն ա­վե­լի են զգում, քան ի­րեն­ցից ա­վե­լի հե­ռու, ի­րեն­ցից դուրս ե­ղա­ծը: Իսկ նոր՝ ե­րեք­տար­յա ըն­թաց­քը շա­տե­րի հա­մար դեռ կարճ է ա­մեն բան ողջ խո­րութ­յամբ ըմբռ­նե­լու հա­մար, էլ չա­սած, որ ճար­տար և խա­բեութ­յան բո­լոր գոր­ծիք­նե­րը սեր­տած­նե­րի ճա­ռե­րը բթաց­նում և հ­մա­յում են գեթ մեկ ծեղ գտնե­լու և դրա­նից կառ­չե­լու պատ­րաստ­նե­րին:
Ըն­դա­մե­նը ե­րեք տա­րի ա­ռաջ ա­մե­նա­ցածր պի­տակ­նե­րով և նող­կան­քով, ի­րա­կա­նում բո­լոր նախ­կին իշ­խա­նա­վոր­նե­րի դեմ դուրս ե­կած մարդ­կանց փոր­ձել տա­նել նո­րից դե­պի նրանց գիր­կը՝ ա­մե­նա­մեծ հի­մա­րութ­յունն էր, շատ կար­գին մարդ­կանց մո­լո­րութ­յունն ու ճա­կա­տա­գրա­կան սխա­լը: Դա էլ է վկա­յում ար­դեն՝ ի­րենց ինչ-ինչ հաշ­վարկ­նե­րին միայն ա­պա­վի­նած մտքի տեր ան­հատ­նե­րի՝ ժո­ղովր­դից կտրված լի­նե­լու մա­սին: Ո­րով­հետև չտե­սան, չցան­կա­ցան տես­նել այդ խնդրի մեջ ա­մե­նա­մեծ և­ ա­մե­նավճ­ռո­րոշ հատ­վա­ծին, գոր­ծո­նին: Մինչ­դեռ ժո­ղովր­դի հետ միա­կամ, մենք վա­ղուց ար­դեն կա­րող էինք դուրս ե­կած լի­նել այս կոր­ծա­նա­րար վի­հից…
Հի­մա էլ ուշ չէ. եր­բեք ուշ չէ հա­նուն կյան­քի պայ­քա­րե­լը: Միայն թե այս ան­գամ պետք չէ հրա­պուր­վել մեր իսկ ու­նե­ցածն ի­րենց գրպան­նե­րում ա­պա­հո­վա­բար տե­ղա­վո­րած, ի­րենց «է­լի­տար» հոր­ջոր­ջած և­ ար­դեն մեղ­քից սևա­ցած, ան­գամ խա­չից ետ-ետ քաշ­վող ճար­պիկ­նե­րով, իբրև թե «ար­դեն ղե­կա­վա­րե­լու փոր­ձա­ռութ­յուն ու­նե­նա­լու» ան­միտ մտայ­նութ­յու­նից ել­նե­լով: Ն­րանք բո­լորն էլ մի օր ոչ մի փորձ չու­նեին, բայց շատ ա­րագ հու­նի մեջ մտան՝ դեռ այդ հունն էլ շատ ա­րագ թե­քե­ցին դե­պի ի­րենց բա­րօ­րութ­յան պար­տեզ­նե­րը:
Դ­րա հա­մար, փոր­ձա­ռութ­յու­նից ա­վե­լի, սահ­մա­նին կանգ­նած զին­վո­րի պես ազ­գը սի­րող, ազ­գին նվիր­յալ, խե­լա­միտ, վտանգ­նե­րը հեռ­վից հե­ռու, ան­տես­նե­րից ան­գամ տես­նող մե­կը, «մե­կերն» են պետք (հատ­կա­պես գլո­բա­լիզ­մի այս թափն ու­ժե­ղաց­րած օ­րե­րին), իսկ ի­րենց գոր­ծի գի­տակ­ներ որ­քան ա­սես մեր ազգն ու­նի, և ն­րանք միայն ա­ռան­ձին ո­լորտ­նե­րի կա­տա­րո­ղա­կան գոր­ծե­րում են պետք… ըն­դա­մե­նը:
Ուշ չէ, յու­րա­քանչ­յու­րը թող իր տե­ղում նո­րից ող­ջը ծան­րու­թեթև ա­նի, նաև մտա­ծի, թե ին­չո՞ւ այս ան­գամ Աստ­ծո հո­վա­նին մեզ հետ չէր: Բարձր­յա­լը եր­բեք չի թող­նում մար­դուն, ե­թե մարդն ին­քը չի հե­ռա­նում նրա­նից: Իսկ մեր մտա­վո­րա­կա­նութ­յան, քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի ար­դեն ստվար հատ­վա­ծը՝ հե­թա­նո­սա­կան խա­ղա­լի­քա­յին կրո­նի ջա­տա­գով դար­ձած, քրիս­տո­նեութ­յան դեմ է դուրս ե­կել, ազ­գի այն հիմ­նաս­յան, ո­րը, բա­ցի ի­րա­կան հա­վա­տի կրո­ղը լի­նե­լուց, պե­տութ­յուն չու­նե­ցած ժա­մա­նակ էլ, երկ­րից հե­ռու՝ հա­մայնք­նե­րով շատ հա­յե­րի ապ­րե­լու այս օ­րե­րին էլ ազ­գը միա­վո­րող ու պա­հող սո­սինձն է ե­ղել և կա: Իսկ «ձու­կը գլխից է հո­տում», և­ ուր թեք­վեց ազ­գի մտա­վոր հատ­վա­ծը, այն­տեղ էլ վաղ թե ուշ ողջ ժո­ղո­վուրդն է գնա­լու, ե­թե, ի­հար­կե, փոր­ձութ­յուն­ներն ա­վե­լի վաղ վրա չտան՝ հենց այդ ըն­թաց­քը կանգ­նեց­նե­լու հա­մար… Աս­վեց. «­Խո­րա­գետ ե­ղեք…»:
Ուշ չէ: Եր­բեք ուշ չէ: Հու­սանք և…