Ե. ՉԱՐԵՆՑԻ «ԼԻՐԻՔԱԿԱՆ ԲԱԼԼԱԴՆԵՐ» ՇԱՐՔԸ / Նո­րայր ՂԱԶԱՐՅԱՆ

­Նո­րայր ՂԱԶԱՐՅԱՆ
Բան.­ գիտ. ­թեկ­նա­ծու

Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցի «­Լի­րի­քա­կան բալ­լադ­ներ» շար­քը (1915-1916 թթ.) ներ­կա­յաց­նում է խորհր­դա­պաշ­տա­կան ար­վես­տի ինք­նու­րույն և բազ­մա­բարդ հա­մա­կարգ՝ «վեր­ժա­մա­նակ­յա աշ­խար­հի ի­դեա­լա­կան էութ­յան» («Лит .энцикл. словарь», «Символизм») փնտրտու­քով:
Բա­նաս­տեղ­ծին ա­ռաջ­նոր­դում է միս­տի­կա­կան գաղտ­նի­քի սկզբուն­քը, ին­չը բնո­րոշ է հատ­կա­պես «Ե­րե­քը» բալ­լա­դին:
Մի հին դղյա­կում ապ­րում էին գոց//Ե­րե­քը – ն­րանք. դղյա­կում այդ հին://Աշ­խար­հից հե­ռու դղյա­կի մի­գում…//…Կ­յան­քը դղյա­կում ե­րազ էր, թե վիշտ,//Ոչ ոք չգի­տեր ու չէր ի­մա­նում:
Շար­քին բնո­րոշ են խորհր­դա­պաշ­տութ­յան պարգ­ևած պատ­րան­քայ­նութ­յան և­ ե­րա­զա­տե­սութ­յան հատ­կա­նիշ­նե­րը, իսկ խոր­քում աշ­խար­հա­տե­սա­կան շեր­տեր են:
Խոս­քը վե­րա­բե­րում է հատ­կա­պես «Ե­րե­քը» և «­Հե­տե­րա-ե­րազ» բալ­լադ­նե­րին, ո­րոն­ցից ա­ռա­ջի­նում պատ­րան­քա­յին գոր­ծո­ղութ­յունն ըն­թա­նում է «մի հին դղյա­կում», երկ­րոր­դում՝ կոր­ծան­ված դղյա­կի «մո­խի­րի վրա»: Դղ­յա­կի խորհր­դա­նիշն առ­կա է ժա­մա­նա­կի ռու­սա­կան պոե­զիա­յում, ո­րի հետ սերտ կապ ու­ներ Չա­րեն­ցը:
Ես տա­րօ­րի­նակ դղյա­կում եմ://Ա­մե­նուր լռութ­յուն է (­Բայլ­մոնտ):
«Ե­րե­քը» բալ­լա­դում ժա­մա­նակն ու տա­րա­ծութ­յու­նը գրե­թե ան­փո­փոխ են, գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը՝ շրջապտույ­տի մեջ:
Սի­րո պա­տու­մին բնո­րոշ են ե­րա­զա­տե­սութ­յունն ու պատ­րան­քայ­նութ­յու­նը: Շեշ­տը դրվում է ա­նոր­սա­լի պա­հե­րի վրա՝ թերևս ըն­թեր­ցո­ղին մղե­լով դե­պի գաղտ­նա­ծի­սա­կան կռա­հում­ներ:
Դղ­յա­կի ներ­սի ժա­մա­նա­կի ու տա­րա­ծութ­յան նույ­նա­կան հո­լո­վույ­թը են­թա­գի­տակ­ցա­բար վկա­յում է աշ­խար­հի դա­տար­կութ­յան մա­սին՝ չնա­յած բալ­լա­դին մինչև վերջ ու­ղեկ­ցում է մեղմ տես­լայ­նութ­յու­նը: Տա­րա­ծութ­յու­նը մի­րա­ժա­յին է, կապ չու­նի դրսի հետ, ին­չը խորհր­դան­շա­նա­յին լեզ­վում նշա­նա­կում է կյան­քի ճա­նա­պար­հի անն­պա­տա­կայ­նութ­յուն և ժա­մա­նա­կի դա­ժա­նութ­յուն (սա ևս չի խա­թա­րում բալ­լա­դի բա­րի տես­լա­դաշ­տը):
Սիմ­վո­լիստ­նե­րի հա­մար աշ­խարհն ինքն իր ստվերն է. դղյա­կի հե­րոս­ներն ապ­րում են այդ ստվե­րում և ստ­վե­րի կյան­քով՝ գտնվե­լով տես­լա­կան շրջապ­տույ­տի մեջ: Ն­րանք միմ­յանց հետ ի­րա­կան կապ չու­նեն: Թ­վա­ցիկ կա­պը կա­րող է վկա­յել միայն ի­ռա­ցիո­նա­լի մա­սին: Դղ­յա­կը հոգ­ևոր մի մի­ջա­վայր է, ո­րը տա­նում է ինք­նա­գի­տակց­ման փա­կու­ղի: Այն խորհր­դան­շում է ճա­կա­տագ­րի փա­կու­ղի: Դղ­յա­կում ծա­վալ­վում է այն­կողմ­նա­յին կյան­քի միս­տե­րիան, որն ըստ բալ­լա­դի են­թա­վեր­նագ­րի՝ հա­վի­տե­նա­կան է: Այն, ինչ ծա­վալ­վում է դղյա­կում, բա­ցար­ձակ կե­ցութ­յունն է: Այս­տեղ երկ­րա­յին և մարմ­նա­կան ո­չինչ չկա, ինչ­պես սրբա­պատ­կե­րում է, հարկ է նրա­նում հետ­ևել ան­տե­սա­նե­լի գաղտ­նիք­նե­րին, խորհր­դա­պաշ­տա­կան հայտ­նութ­յուն­նե­րին: Պա­տա­հա­կան չէ, որ ըստ «­Սիմ­վոլ­նե­րի բա­ռա­րա­նի»՝ դղյակն իր գաղտ­նի սեն­յակ­նե­րով խորհր­դան­շում է հոգ­ևոր ո­րո­նում­ներ:
Սի­րո ո­րո­նումն ա­նա­ռար­կա­յա­կան մի­ջա­վայ­րում է (բա­ցար­ձակ կե­ցութ­յան մեջ): Ի­րար փո­խա­րի­նող ցե­րե­կա­յին և գի­շե­րա­յին աշ­խարհ­նե­րը ընդ­հա­նուր միս­տե­րիա­յի եր­կու պա­րու­նակ­ներն են՝ խորհր­դա­նի­շե­րի ա­ռան­ձին շար­քե­րով: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ ա­ռա­վել տեղ ու­նի գի­շե­րին ան­ցու­մը, ո­րը միս­տի­կա­կան գաղտ­նիք­նե­րի աղբ­յուր է:
Որ կընկ­նի՛, կընկ­նի լույ­սը հե­ռա­կա//­Վեր­ջին խա­վա­րի գիր­կը ա­հա­վոր://Եվ զգում էին. վեր­ջին ան­հու­նում,//Ար­ևից հե­տո ու լույ­սից հե­տո…
Ցե­րեկ-գի­շե­րով զու­գա­հեռ­վում են այ­սաշ­խար­հա­յինն ու այն­կողմ­նա­յի­նը: Չա­րենցն օգ­տա­գոր­ծում է երկ­վա­կան պատ­կե­րա­մի­ջոց­ներ, ցե­րե­կա­յին և գի­շե­րա­յին աշ­խարհ­նե­րի՝ ռուս խորհր­դա­պաշտ­նե­րի նա­խընտ­րած «день-тень» հա­կադ­րութ­յու­նը:
Միայն իմ ստվերն է ճոճ­վում կրկին (­Բայլ­մոնտ):
«Ողջ ան­հա­սա­նե­լին, ան­հի­շե­լին, ա­նոր­սա­լին ներ­կա­յաց­վում է որ­պես ստվե­րա­յին»: Սա­կայն «Ե­րե­քը» բալ­լա­դում միս­տի­կա­կանն ու այն­կողմ­նա­յի­նը հիմ­նա­կա­նում կապ­ված են կրկնա­կի (двойник) թե­մա­յի օգ­տա­գործ­ման հետ:
Բալ­լա­դում հե­րոս­նե­րը ե­րեքն են, սա­կայն ի­րա­կա­նում՝ եր­կու­սը: Եր­կու­սը ե­րեքն են միս­տիկ էքս­տա­զի արդ­յուն­քում: Խոս­քը հե­րո­սի և ն­րա կրկնա­կի մա­սին է: «Է­զո­թե­րիկ (գաղտ­նի) ա­վան­դույ­թում և բա­նաս­տեղ­ծա­կան խոս­քում կրկնա­կը այ­նաշ­խար­հա­յին երկ­վոր­յակն է, մար­դու ստվերն է, նրա երկ­րորդ, ան­գամ ճշմա­րիտ «Ես»-ը, ո­րը կա­րող է լի­նել լու­սա­վոր, «ցե­րե­կա­յին», այն­պես էլ՝ մութ, «գի­շե­րա­յին» (ֆրոյ­դիզ­մի տեր­մի­նո­լո­գիա­յում՝ սու­պեր ես և իդ) :
Կրկ­նա­կի հետ­ևում ան­կեն­դա­նութ­յունն է, հնա­զան­դութ­յու­նը, կյան­քի մո­ռա­ցութ­յու­նը, ա­մա­յութ­յու­նը»,- շա­րու­նա­կում է Վ. Մաք­սի­մո­վը: Նա նաև ա­վե­լաց­նում է, որ կրկնա­կը քնա­րա­կան «Ես»-ի հո­գու մասն է:
Կրկ­նա­կի թե­ման հա­ճախ դիտ­վել է որ­պես վկա­յութ­յուն այն­կողմ­նա­յին աշ­խար­հի հետ հա­ղոր­դակցվե­լու հե­ղի­նա­կի հա­վա­տի վկա­յութ­յուն:
Կրկ­նա­կի թե­ման ռուս գրա­կա­նութ­յան մեջ ա­ռա­վե­լա­գույնս օգ­տա­գոր­ծել են Ա. Բ­լո­կը և Ա. Բե­լին: Բայլ­մոն­տը գրում է, որ յու­րա­քանչ­յու­րի հետ իր կրկնակն է, «և կր­կին մենք վե­րա­դառ­նում ենք խոր­քի հա­յե­լայ­նութ­յա­նը»: Ու­րեմն՝ Բայլ­մոն­տը, հան­ձին կրկնա­կի, էութ­յան ա­ռու­մով տես­նում է «ես»-ի հա­յե­լա­յին անդ­րա­դար­ձը, նրա ան­գի­տակ­ցա­կան և­ են­թա­գի­տակ­ցա­կան ո­րո­շա­կի շերտ: Կրկ­նա­կի մեջ ան­գի­տակ­ցա­կա­նի առ­կա­յութ­յան ըն­կա­լումն է մղել այն ան­վա­նե­լու մու­ժի մեջ թա­փա­ռո­ղի կեր­պար: Ա. Բ­լո­կի «­Գի­շե­րա­յին մա­նու­շակ» ե­րազ-պոե­մում հե­րո­սի կող­քին ան­տես քայ­լում է կրկնա­կը:
«­Մե­րեժ­կովս­կու վաղ շրջա­նի քնա­րեր­գութ­յան մեջ բո­լոր ար­տա­կարգ եր­ևույթ­նե­րը ներ­կա­յաց­վում էին կրկնա­կով և­ եր­բեմն ժխտման ի­մաս­տով, որ­պես տար­բեր եր­ևույթ­նե­րի, գոր­ծառ­նույթ­նե­րի ո­րակ­նե­րի սահ­ման­նե­րի ջնջում»:
Կան բազ­մա­պի­սի այլ բա­ցատ­րութ­յուն­ներ, ո­րոն­ցից մե­կում կրկնա­կը ար­ևի եր­կու վի­ճա­կի ար­տա­ցո­լումն է՝ ար­ևա­ծա­գի և­ ար­ևա­մու­տի: Մե­կը մար­դու ան­մահ մասն է՝ երկն­քին կա­պող, նրա հո­գին, մյու­սը մահ­կա­նա­ցու մասն է: Կրկ­նա­կի մեջ տես­նում ենք կյան­քի ու մահ­վան միս­տի­կա­կան միա­վո­րու­մը:
Մ­յուսն այն գի­շեր դղյա­կը մտավ…
Այս տո­ղով բա­նաս­տեղծն ու­ղիղ «մյու­սին» հա­մա­րում է կրկնա­կի ար­ևա­ծագ-մայ­րա­մուտ եր­կան­դա­մի երկ­րորդ բա­ղադ­րիչ: Կրկ­նա­կի ար­մատ­նե­րը տա­նում են դե­պի մի­ֆո­լո­գիա: «­Մի­ֆա­կան աշ­խար­հը ներ­կա­յաց­նում էր եր­կատ­ված նույ­նա­կան կրկնակ­նե­րի աշ­խարհ, ո­րոն­ցից մե­կը տի­րա­պե­տում էր հատ­կութ­յան, իսկ մյու­սը չէր տի­րա­պե­տում,- գրել է Օ. Ֆ­րեյ­դեն­բեր­գը»: «­Հատ­կութ­յու­նը,- շա­րու­նա­կել է նա,- ըստ մի­ֆա­կան հնա­գույն պատ­կե­րա­ցում­նե­րի, հա­մա­պա­տաս­խա­նում է իս­կութ­յա­նը, էութ­յա­նը, որն ըն­կած է ա­ռար­կա­յի, ա­սել է թե՝ կյան­քի հիմ­քում, ա­ռանց հատ­կութ­յան նմա­նա­կը իս­կա­կա­նի միայն ար­տա­քին նմա­նութ­յունն է և ն­շա­նա­կում է կար­ծեց­յա­լը, եր­ևու­թա­կա­նը, մա­հը»:
«Ե­րե­քը» բալ­լա­դում «մե­կը»՝ լույ­սի պա­հին կնո­ջը հսկո­ղը, «հատ­կութ­յունն» է, իս­կութ­յու­նը, էութ­յու­նը, մյու­սը, որ գի­շերն է դղյա­կը մտնում, ոչ «հատ­կութ­յունն» է, մա­հը: Այս­պի­սով, Չա­րեն­ցը սի­րո միս­տե­րիան ծա­վա­լում է կյան­քի և մահ­վան միաս­նա­կան օ­ղա­կում: Կա­րող ենք ա­սել, որ «Ե­րե­քը» բալ­լա­դի հիմ­քում մի­ֆա­կան «հատ­կութ­յուն» և «ոչ հատ­կութ­յուն» (կրկնակ­ներ) դի­ցա­բա­նա­կան ըն­կա­լումն է, ո­րը կազ­մա­կեր­պում է ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան կա­ռուց­ված­քա­յին և բո­վան­դա­կա­յին հա­մա­կար­գը և ն­րա ներ­հուն դրա­մա­տիզ­մը: Ա­մեն ինչ «և կար», «և չ­կար»-ի սահ­ման­նե­րում է, այդ թվում և կի­նը:
­Կի­նը դղյա­կում և կար, և չ­կար…
«­Լի­րի­քա­կան բալ­լադ­ներ»-ին նա­խոր­դած «­Տե­սի­լա­ժա­մեր» շար­քում ևս կի­նը «կա» ու «չկա»:
Ու նո­րից մի­գում եր­ևում է նա,//Ու նո­րից չկա: Ու նո­րից գի­շեր… («­Տե­սի­լա­ժա­մեր»)
Մի­գում (այդ թվում՝ դղյա­կի մի­գում) եր­ևա­լը մահ է նշա­նա­կում: Այս­պի­սով խորհր­դա­պաշտ Չա­րեն­ցի հա­մար սի­րո թե­ման ծա­վալ­վում է կյան­քի և չ­գո­յութ­յան շրջա­նա­կում՝ միս­տիկ շրջա­դար­ձում­նե­րով: Սի­րո ապ­րում­ներն ակն­թար­թա­յին են, պա­հի մեջ՝ բռնկուն:
«­Դու ի՞նձ ես ու­զում. այս­տեղ եմ ա­հա:// Նս­տել եմ քեզ մոտ – մի՞­թե չգի­տես://Լ­ռութ­յան գրկում սպա­սում է նա://Շր­թերդ հրոտ համ­բու­րում եմ – ես»:
Օ. Ֆ­րեյ­դեն­բեր­գի «­Մի­ֆը և հ­նա­գույն գրա­կա­նութ­յու­նը» գրքում նշված է, որ յու­րա­քանչ­յուր մի­ֆում առ­կա է ար­ևա­յին-լուս­նա­յին այ­լա­բա­նութ­յու­նը, ին­չին և հետ­ևել է Չա­րենցն այս բալ­լա­դում: Կի­նը ե­կել է «լուս­նա­յին հեռ­վից», աս­պե­տը՝ «ար­ևի երկ­րից»:
Ու խնդրում ես իմ լուս­նա­յին հե­ռուն…
Ար­ևը միաս­նութ­յան և­ ինք­նութ­յան ար­խե­տիպն է, կյան­քի սիմ­վո­լը: Լու­սի­նը խորհր­դան­շում է կա­նա­ցի սկիզ­բը, նաև «փրկութ­յան գոր­ծի վախ­ճա­նա­բա­նա­կան ա­վար­տը»:
Հա­մա­ձայն Յուն­գի՝ մարդն ու­նե­նում է զար­գաց­ման եր­կու ճա­նա­պարհ՝ ար­ևա­յին (ար­տա­քին) և լուս­նա­յին (ներ­քին): «­Լուս­նա­յին մար­դը» հեն­վում է ին­տո­ւի­ցիա­յի վրա: Ն­րան բնո­րոշ են սուբ­յեկ­տի­վիզ­մը, զգաց­մուն­քայ­նութ­յու­նը, տրա­մադ­րութ­յան փո­փո­խութ­յուն­նե­րը: «­Սիմ­վոլ­նե­րի բա­ռա­րան»-ում նշվում է, որ լու­սի­նը ա­ռա­տութ­յան, ցիկ­լա­յին նո­րաց­ման, վե­րածնն­դի, գաղտ­նա­խոր­հուրդ ու­ժի, փո­փո­խա­կա­նութ­յան, ան­կա­յու­նութ­յան խորհր­դա­նիշն է: Լու­սի­նը տնօ­րի­նում է մարդ­կանց ճա­կա­տա­գի­րը: Այն միա­ժա­մա­նակ ա­սո­ցիաց­վում է մահ­վան, գի­շե­րա­յին խա­վա­րի, չա­րա­գու­շա­կութ­յուն­նե­րի հետ: «­Լուս­նա­յին հեռ­վից» ե­կած լի­նե­լը պետք է ակ­նար­կի կնոջ սուբ­յեկ­տի­վիզմն ու զգաց­մուն­քայ­նութ­յու­նը, տրա­մադ­րութ­յուն­նե­րի փո­փո­խութ­յու­նը, ին­տո­ւի­տիվ ապ­րում­նե­րը, ա­նո­րո­շութ­յու­նը:
Ու հի­վանդ էր նա: Բայց մա­հը չկար:
Հի­վան­դութ­յու­նը և գե­ղեց­կութ­յու­նը խորհր­դա­պաշտ­նե­րի հա­մար նույ­նան­շա­նակ են:
Բալ­լա­դում կան մեկ­նութ­յան կա­րոտ այլ սիմ­վոլ­ներ: Այս­պես, օ­րի­նակ, ջա­հը խորհր­դան­շում է եր­կու­սի միա­վո­րու­մը, ո­րը տե­ղի չի ու­նե­նում, քան­զի «­Ջա­հե­րը նո­րից դղյա­կի մի­գում… կո­րան»: «Ան­դուր դղյա­կում» կա­պակ­ցութ­յու­նը մահ­վան վայր է նշա­նա­կում:
Չա­րեն­ցի պոե­զիա­յում «Ե­րե­քը» բալ­լա­դը սիմ­վո­լիս­տա­կան փակ հա­մա­կարգ է, որ­տեղ են­թա­տեքս­տե­րը միայն ո­րոշ կռա­հում­ներ են ա­ռա­ջադ­րում: Բա­նաս­տեղ­ծի նպա­տա­կը սիմ­վո­լիկ ի­րա­վի­ճակ­նե­րի հաշ­վին դե­պի այն­կողմ­նա­յի­նը ըն­թացքն է, ո­րի ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը դղյա­կում է (կրկնա­կը): Խորհր­դա­պաշ­տա­կան ողջ պոե­զիա­յում այս բալ­լա­դը բա­նար­վես­տա­յին և բո­վան­դա­կա­յին ան­նա­խա­դեպ արդ­յունք­ներ է նվա­ճել:
Ն­րա­նում ի­րա­դար­ձա­յին բարձ­րա­կե­տը «մյու­սի» տաս­ներ­կու ան­գամ ճչալն ու կան­չելն է, երբ դղյա­կում «ի­ջել էր մի ան­սահ­ման կսկիծ»:
Ճ­չաց ու կան­չեց տաս­ներ­կու ան­գամ…
Սա խորհր­դա­պաշ­տա­կան փակ հա­մա­կար­գի վեր­ջին փուլն է:
Տաս­ներ­կու թվի վե­րա­բեր­յալ տար­բեր են­թադ­րու­թ­յուն­ներ կան: Մի դեպ­քում աս­վել է, որ դա ա­ռաք­յալ­նե­րի թիվն է կամ օր­վա 12 ժա­մե­րի, մեկ այլ դեպ­քում՝ «Այս­պես խո­սեց Զ­րա­դաշ­տը» գրքում Զ­րա­դաշ­տի պատ­վի­րան­նե­րի թի­վը:
Տաս­ներ­կու ան­գամ կան­չեց խե­լա­գար…
Նից­շեն մի­ֆի «հիաց­մունք պատ­ճա­ռող հատ­կա­նի­շը» տես­նում է «դա­րե­րի խոր­քից» հնչող «­Դիո­նի­սի մո­լա­գար կան­չի» մեջ («մո­լա­գար»-ը «Ե­րեք»-ում փո­խա­րին­ված է «խե­լա­գար»-ով): Այս­պի­սով, բալ­լա­դում «մե­կի» ճիչն ու կան­չը դի­տում ենք որ­պես «­Դիո­նի­սի մո­լա­գար կան­չի» ար­ձա­գանք, ո­րը տա­րած­վում է սիմ­վո­լիկ աշ­խար­հի վրա:
Իսկ այժմ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, տաս­ներ­կու թվի նշա­նա­կութ­յան մա­սին: Տաս­ներ­կու­սը ժա­մա­նա­կի և տա­րա­ծութ­յան շրջա­փու­լե­րի (ցիկ­լե­րի) թիվն է: Հետևա­պես «խե­լա­գար ճիչն ու կան­չը» ընդգր­կում է տա­րա­ծա­ժա­մա­նա­կա­յին ողջ սահ­մա­նը (շրջա­փու­լե­րը): Սա ա­վարտ է և վախ­ճան: Հենց այս վախ­ճա­նա­բա­նա­կան գա­ղա­փա­րով է ա­վարտ­վում բալ­լա­դը՝ կյան­քի միս­տե­րիան տա­նե­լով դե­պի վա­րա­գույ­րի փա­կում:
Եվ վեր­ջին մի­գում վեր­ջին լռութ­յան…
«Ե­րեք»-ին հա­ջոր­դում է «­Հե­տե­րա-ե­րազ» բալ­լա­դը՝ «Է­պի­լոգ» են­թա­վեր­նագ­րով, որն ակ­նար­կում է այս բալ­լա­դի վեր­ջա­բան հան­դի­սա­նա­լը բա­րո­յա­կան, փի­լի­սո­փա­յա­կան, գե­ղա­գի­տա­կան տե­սանկյուն­նե­րով:
«Ե­րե­քը» բալ­լա­դի դղյա­կի փո­խա­րեն նոր բալ­լա­դում տես­նում ենք մո­խիր դար­ձած դղյակ: Աս­պետն ըն­կած է դղյա­կի մոխ­րի վրա՝ «Աչ­քե­րը հա­ռած կույր, ան­դեմ մթին»: Սա­կայն նա հո­գու աչ­քե­րով տես­նում է անց­յա­լը՝ ա­զատ կյանք ու սի­րո վա­յելք, ո­րոնց խորհր­դա­նիշն են «հրոտ, հրա­կամ, հրթիռ­նե­րը հուր, հրա­վառ ու հիր»: Ս­պի­տակ դղյա­կը խորհր­դան­շում է կյան­քի բա­ցա­կա­յութ­յու­նը ար­դեն ներ­կա ժա­մա­նա­կում: Աս­պե­տը, կառ­չե­լով հուշ տե­սիլ­նե­րին, ե­րազ­նե­րի ու պատ­րանք­նե­րի մեջ է:
Եվ մե­կը կար­ծես մո­տե­ցավ նրան,//­Մո­տե­ցավ, խնդաց ու կան­չեց մի­գում://…Ու ժպտաց, ժպտաց աս­պե­տը հան­կարծ://­Ձեռ­քե­րը պար­զեց –­ այն­քան մո՜տ է նա:
Հու­րը, հրթի­ռը, հրո­տը, հրդե­հը, բո­ցը հե­տե­րա­յի ապ­րած ժա­մա­նակ­նե­րի մաք­րա­գործ­ման խորհր­դա­նի­շերն են, ինչ­պես նաև ա­զատ սի­րո և վա­յել­քի, կեն­սա­կան հորդ է­ներ­գիա­յի փո­խա­բե­րա­կան ան­վա­նում­նե­րը:
Թող նո­րից վառ­վի համ­բույ­րը հրոտ//Ու հմայ­քը հուր…
Սի­րո տե­սի­լը ծա­վալ­վում է «մի մութ վեր­հի­շու­մի» և հե­տե­րա­յի ապ­րած օ­րե­րի միջև:
«­Տե­սի­լա­ժա­մեր» շար­քում (1915 թ.) ե­րա­զած աղջ­կան բնու­թագ­րող այն­պի­սի ո­րա­կում­ներ կան, ո­րոնց հան­դի­պում ենք «­Հե­տե­րա-ե­րազ»-ում:
Երբ հե­ռու­նե­րում զնգա­լով ան­ցար,//Որ­պես մի ղո­ղանջ, մի լու­սե թի­թեռ…//Ան­ցար-լու­սա­վոր, հե­ռա­վոր, թեթև//­Ճա­ռա­գայ­թի պես ի­րիկ­նա­մու­տի: («­Տե­սի­լա­ժա­մեր»)
Բո­ցե­րի ծո­վում մի ոս­կե թի­թեռ//Զն­գում էր, շա­չում-հրա­վարս մի կին: («­Հե­տե­րա-ե­րազ»)
Ա­ռա­ջին բալ­լա­դում «­Կի­նը դղյա­կում և կար, և չ­կար», «­Հե­տե­րա-ե­րազ»-ում կի­նը «Ե­կավ ու չկա»: Այս­տեղ նա հե­ռա­վոր ու­րու է, «ան­մար­մին, ան­տես»:
«­Հե­տե­րա-ե­րազ»-ում տես­լա­յին կան ու չկան պար­զա­պես տուրք է սիմ­վո­լիզ­մի պայ­մա­նա­կա­նութ­յուն­նե­րին, մինչ­դեռ նրա­նում բա­նաս­տեղ­ծը մոտ է ի­րա­կա­նութ­յա­նը («­Բայց օրհ­նում էի հրդեհ­նե­րը քո»): Խոր հիմ­քով եր­ևան է գա­լիս ի­րա­կան, «հրոտ» կեն­սազ­գա­ցո­ղութ­յու­նը: Հե­տե­րա­յի աչ­քե­րում «ոս­կի կրակ­ներ կա­յին», «Ե­րե­քը» բալ­լա­դում «վառ­վում էր ոս­կի հա­յաց­քը կնոջ»: «­Հե­տե­րա-ե­րազ»-ում կի­նը «հրոտ» հմայք ու­նի, «հրա­վարս» է, «հրոտ» համ­բույ­րով, «հուր հմայք» ու­նե­ցող:
Եվ չէ՞ որ ոս­կի կրակ­ներ կա­յին//­Մեռ­նե­լուց ա­ռաջ նրա աչ­քե­րում…
Ու­շա­դիր լի­նենք հե­տե­րա­յին թի­թե­ռի հետ հա­մե­մա­տութ­յա­նը («­Բո­ցե­րի ծո­վում մի ոս­կի թի­թեռ»): Այս հա­մե­մա­տութ­յու­նը խորն է ու բազ­ման­շա­նակ: Թի­թե­ռը հո­գու ա­զատ թռիչ­քի սիմ­վոլն է (հե­տե­րան հո­գով ա­զատ կին է), ու­րա­խութ­յան, հա­ճույք­նե­րի, սի­րա­հա­րութ­յան հա­կում ու­նե­ցող: Թի­թե­ռը նաև պա­րու­հու փո­խա­բե­րութ­յունն է, իսկ հե­տե­րան ա­ռա­ջի­նը ստա­նում էր պա­րի կրթութ­յուն: Հե­տե­րան երկ­րա­յին կին է: Բալ­լա­դում սիմ­վո­լիստ բա­նաս­տեղծն ար­տա­հայ­տում է երկ­րա­յին կյան­քին (սի­րուն) վե­րա­դառ­նա­լու ցան­կութ­յուն:
Ու հրդե­հե­ցի իմ դղյա­կը հին,//Որ ի­մը լի­նես, չդառ­նաս ու­րու,//Որ ինձ մոտ մնաս՝ պարզ ու երկ­րա­յին…
Շար­քի վեր­ջին՝ «­Մա­րի, էգ թռչուն» բալ­լա­դը «պարզ ու երկ­րա­յի­նին» վե­րա­դար­ձի հոգ­ևոր ծա­վա­լուն փնտրտուք է:
Փնտ­րեի մի պարզ, երկ­րա­յին ու­ղի…//Ու լուռ կոր­չեի աշ­խար­հի փո­շում… («­Մա­րի, էգ թռչուն»)
Վերս­տին անդ­րա­դառ­նանք «­Հե­տե­րա-ե­րազ»-ին: «­Ժա­մա­նա­կա­կից հա­յոց լեզ­վի բա­ցատ­րա­կան բա­ռա­րան»-ում հե­տե­րա­յի դի­մաց նշված է՝ բա­րե­կիրթ ու զար­գա­ցած թեթ­ևա­բա­րո կին (­Հին Հու­նաս­տա­նում): Սա­կայն աս­վա­ծին շատ բան կա­րե­լի է և պետք է ա­վե­լաց­նել:
Օ. Ֆ­րեյ­դեն­բեր­գի «­Մի­ֆը և հ­նա­գույն գրա­կա­նութ­յու­նը» գրքում նշված է. «­Կա­նանց միա­վո­րում­նե­րը կապ­ված էին սի­րո և պտ­ղա­բե­րութ­յան աստ­վա­ծու­հի­նե­րի հետ: Ն­րանք ի­րեն­ցից ներ­կա­յաց­նում էին պտղա­բե­րութ­յան աստ­վա­ծութ­յան կրկնոր­դը: Ինչ­պես աստ­վա­ծութ­յու­նը, նրանք ար­մա­տա­վո­րում էին «գե­ղեց­կութ­յուն» և «պոե­զիա», կրում էին հա­տուկ զգեստ­ներ, պսակ­ներ, վառ, փայ­լուն զար­դեր»: Օ. Ֆ­րեյ­դեն­բեր­գը հե­տե­րա­նե­րին ան­վա­նում է կյան­քի Աֆ­րո­դի­տե­ներ և Վե­նե­րա­ներ:
Բա­նաս­տեղ­ծու­հի Սա­ֆոն հայտ­նել է «մու­սա­նե­րի տան» և ն­րան­ցում գե­ղեց­կու­հի­նե­րի մա­սին: Հան­ձին եր­գիչ­նե­րի, ե­րա­ժիշտ­նե­րի, բա­նաս­տեղծ­նե­րի՝ հե­տե­րա­ներն ու­նեին ի­րենց տղա­մարդ­կա­յին զու­գա­հեռ­նե­րը:
Հե­տե­րա­նե­րը, լի­նե­լով կրթված կա­նայք, ի­րենց տա­նը կազ­մա­կեր­պում էին հան­դի­պում­ներ բա­նաս­տեղծ­նե­րի, քան­դա­կա­գործ­նե­րի, քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի հետ, տղա­մարդ­կանց գրա­վում էին ի­րենց ար­տիս­տա­կան ձիր­քով: Եր­ևի թե Չա­րեն­ցին գրա­վել է «հե­տե­րա­նե­րը սի­րո քրմու­հի­ներ էին» ո­րա­կու­մը (­Սա­ֆո): Ն­րանք տի­րա­պե­տում էին թե՛ խոս­քի և թե՛ պա­րի ար­վես­տին: Ի­մա­նանք նաև, որ երբ հար­կա­վոր էր ա­ղո­թել Հել­լա­դա­յի փրկութ­յան հա­մար, Աֆ­րո­դի­տեի տա­ճար էին մտնում հե­տե­րա­նե­րը:
Չա­րեն­ցը, նկա­տի ու­նե­նա­լով կնոջ ա­զատ կյան­քի և բարձր մշա­կույ­թի միա­վո­րու­մը (կյան­քի Աֆ­րո­դի­տե­ներ և Վե­նե­րա­ներ), ան­հա­գուրդ տեն­չով է ար­տա­հայտ­վում. ­Հե­տե­րա՜-ցնորք, հե­տե­րա՜- ե­րազ…
Չէր խան­գա­րի նորպ­լա­տո­նա­կան փի­լի­սո­փա Պ­լո­տի­նի կող­մից հե­տե­րա հաս­կա­ցութ­յան մեկ­նա­բա­նութ­յան հի­շա­տա­կու­մը: Ըստ այդմ՝ հո­գին խե­լա­ցի աշ­խար­հում հան­դի­սա­ցել է մա­քուր աղ­ջիկ, իսկ այս աշ­խար­հում դառ­նում է հե­տե­րա: Չ­մո­ռա­նանք, որ նա եր­բեմ­նի մա­քուր հո­գին է:
«­Հե­տե­րա-ե­րազ»-ին շար­քում հա­ջոր­դում է «Հրդե­հը» բալ­լա­դը:
Թե ին­չու են այս և «Ե­զեր­քը Աիդ» բալ­լադ­նե­րը սի­րո թե­մա­յի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի («Ե­րե­քը», «­Հե­տե­րա-ե­րազ», «­Մա­րի, էգ թռչուն») շար­քում, հարկ է կար­ծել, որ բա­նաս­տեղ­ծը ել­նում է խորհր­դա­պաշ­տութ­յան փի­լի­սո­փա­յութ­յան լայն հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րից, խորհր­դա­նի­շե­րի բո­վան­դա­կա­յին կա­պե­րի անս­պառ հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րից:
Չա­րեն­ցի ա­ռա­ջին շրջա­նի պոե­զիա­յում իշ­խող է կրա­կի մի­ֆը, ո­րի արդ­յունք է հան­դի­սա­նում նաև «Հր­դե­հը» բալ­լա­դը: Կ­րա­կի մի­ֆը նրա­նում մարմ­նա­վո­րում են «Ան­մահ Վա­հագ­նի հարս­ներն հրա­վարս»: Նա­յադ­նե­րը «եր­գով ու ծա­փով» եր­կինք են թռչում՝ «դե­պի ար­ևի գիր­կը մո­ռաց­ված»: Ար­ևի մո­ռաց­վա­ծութ­յու­նից դժգո­հութ­յան տրա­մադ­րութ­յուն­ներ են ար­տա­հայտ­վում «­Մա­րի, էգ թռչուն» բալ­լա­դում:
«Հր­դե­հը» բալ­լա­դը սիմ­վո­լիս­տա­կան պատ­կե­րամ­տա­ծո­ղութ­յամբ հե­թա­նոս ո­գու պոռթ­կում է: Հր­դե­հը խորհր­դան­շում է աստ­վա­ծա­յին է­ներ­գիա, մաք­րա­գոր­ծում, վե­րած­նունդ, հոգ­ևոր պոռթ­կում, փոր­ձութ­յուն, պատ­վա­սի­րութ­յուն, ո­գեշն­չում, ու­ժեղ և­ ակ­տիվ տարր, թե՛ ստեղ­ծա­գոր­ծող, թե՛ ա­վե­րիչ ուժ, ար­ևի երկ­րա­յին մարմ­նա­վո­րում, շար­ժում, ի­մաս­տութ­յուն: Կ­րա­կը հա­վեր­ժի խորհր­դա­նիշն է:
– Հուր, հուր եմ ես, – ա­սում է Նից­շեի հե­րո­սը:
Հր­դե­հը ներ­կա­յաց­նե­լիս բա­նաս­տեղ­ծը ներք­նա­պես ձուլ­ված է նրա տա­րեր­քին:
Հո­գու հե­ռա­վոր դար­պա­սից ան­դին//­Կա մի մութ ե­զերք,- ա­նու­նը Աիդ:
Ա. Լոս­ևը «Ակ­նարկ­ներ ան­տիկ սիմ­վո­լիզ­մի և մի­ֆո­լո­գիա­յի» գրքում (Մ., 1930 թ.) նշում է, որ Աի­դը քրիս­տո­նեա­կան դժոխ­քին ոչն­չով նման չէ։ Այս­տեղ ստվեր­նե­րի թույլ-անզ­գա գո­յութ­յուն­ներ են (էջ 75): Մ­շուշ է, չգո­յութ­յուն և­ ան­գու­նութ­յուն: Սիմ­վո­լիստ բա­նաս­տեղ­ծը ներ­կա­յաց­նում է մարդ­կա­յին ե­րազ­նե­րը հո­շո­տող Աի­դի Ար­քա­յին՝ «ա­նե­րազ» սևա­հեր շա­նը: Չա­րեն­ցը գնա­ցել է քրիս­տո­նեա­կան ըն­կալ­մամբ դժոխ­քից այլ ճա­նա­պար­հով: Խորհր­դան­շա­նա­յին ա­ռու­մով ա­մեն ինչ ա­վարտ­վում է լուս­նի վրա այդ սևա­հեր շան ոռ­նո­ցով, ո­րը վախ­ճա­նա­բա­նա­կան ա­վար­տի ազ­դա­րա­րումն է՝ բնո­րոշ սիմ­վո­լիզ­մին:
Կա­րե­լի է ա­սել, որ մեկ հար­թութ­յան վրա են «Ե­րե­քը» բալ­լա­դի «մյու­սի» տաս­ներ­կու ճիչն ու կան­չը և լուս­նի վրա Աի­դի ար­քա­յի ոռ­նո­ցը՝ որ­պես խորհր­դան­շա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն:
Վեր­ջին՝ «­Մա­րի, էգ թռչուն» բալ­լա­դում, ինքն իր մեջ, բա­նա­վեճ է ծա­վալ­վում սիմ­վո­լիս­տա­կան աշ­խար­հա­յե­ցո­ղութ­յան հետ:
Նախ, անդ­րա­դառ­նանք սի­րու­հուն թռչուն ան­վան­մա­նը: Թռ­չու­նը սի­րո փո­խա­բե­րութ­յունն է: Հա­մա­ձայն Յուն­գի՝ թռչուն­նե­րը բար­յա­ցա­կամ են և վե­րին աշ­խար­հի պատ­գա­մա­բեր­ներն են: Թռ­չու­նը հո­գու, եր­ևա­կա­յութ­յան ու հոգ­ևոր ձգտման խորհր­դա­նիշն է, մշտա­պես հա­րա­բեր­վում է աստ­վա­ծա­յին ո­լորտ­նե­րին: Թռ­չու­նը նաև մարմ­նա­վո­րում է ի­մաս­տութ­յու­նը, ին­տե­լեկ­տը և մտ­քի ա­րագ թռիչ­քը: Ն­ման ո­րա­կում­նե­րը վկա­յում են կնոջ հան­դեպ տա­ծած ա­մե­նա­բարձր վե­րա­բեր­մուն­քի մա­սին: Ա­ռա­ջին հեր­թին ընդգծ­վում է, որ կի­նը հո­գի է: Ար­դեն ակ­նար­կել ենք «­Մա­րի, էգ թռչուն» բալ­լա­դում քնա­րա­կան տա­րեր­քով ծա­վալ­ված բա­նա­վե­ճի մա­սին: Բա­նա­վեճն ըն­թա­նում է հա­կադ­րութ­յուն­նե­րի ե­ղա­նա­կով: Մի կող­մում հա­վերժն է, հա­վի­տե­նութ­յան ցուրտ սահ­ման­ներն են, մյու­սում՝ երկ­րա­յին ու­ղին, հո­ղը, աշ­խար­հի փո­շին: Բա­ժան­ված են խորհր­դա­պաշ­տա­կան և­ երկ­րա­յին ի­րո­ղութ­յուն­ներն ու հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը: Բա­նաս­տեղ­ծը, չհաղ­թա­հա­րած խորհր­դա­պաշ­տա­կան կան­խադ­րույթ­նե­րը, ձգտում է ի­րա­կա­նին՝ «ապ­րել ի­րա­կան հրճվանք», «Աշ­խար­հը զգալ որ­պես քաղցր դող», «հրոտ, հրա­կամ»:
Դեռևս «Ե­րե­քը» բալ­լա­դում կա­յին զգա­ցա­կան կյան­քով ապ­րե­լու ցան­կութ­յան դրսևո­րում­ներ, որն ար­տա­հայտ­վում էր «ար­նա­վուն լույ­սով», «ար­յու­նոտ էր նրա ձայ­նը», «ջա­հը… ար­յուն­վեց» կա­պակ­ցութ­յուն­նե­րով:
«­Մա­րի, էգ թռչուն» բալ­լա­դում բա­նաս­տեղ­ծը մտո­վի հրա­ժար­վում է խորհր­դա­պաշ­տա­կան դրախ­տից, ին­չը, սա­կայն, դեռևս պինդ նստած է նրա ըն­կա­լում­նե­րում, և հրա­ժա­րու­մը ցա­վա­գին է: Բա­նաս­տեղ­ծը խոս­տո­վա­նում է.
Աշ­խար­հը մե­ռավ հա­վեր­ժի ա­ռաջ://­Թա­ղե­ցի հո­գիս լուռ ու լուսն­կա//­Հա­վի­տե­նութ­յան մե­ռած դաշ­տե­րում://­Մար­մի­նը մա­րող, մար­մի­նը հի­վանդ//­Դեռ պետք է կրի դիա­կը հո­գուս://…­Դիա­կը այդ ցուրտ, ծանր, ան­բա­ժան…
Հոգ­ևո­րի և­ աշ­խար­հի­կի, վե­րա­ցա­կա­նի և­ ա­ռար­կա­յա­կա­նի բա­խում կար ժա­մա­նա­կի ռու­սա­կան խորհր­դա­պաշ­տա­կան պոե­զիա­յում:
Ա՜խ, իմ ան­մա­հութ­յու­նը ոտ­քի տակ տուր (Ա. Բ­լոկ):
Ա. Կաժ­դա­նի «Բ­յու­զան­դա­կան մշա­կույթ» գրքում նշվում է, որ քրիս­տո­նեութ­յու­նը երկ­րա­յին պրոբ­լեմ­նե­րը փո­խադ­րում է երկ­նա­յին ո­լորտ­ներ, ինչն այս ան­գամ քրիս­տո­նեութ­յան հետ­ևութ­յամբ ա­նում է խորհր­դա­պաշ­տութ­յու­նը: Ա­հա և «­Մա­րի, էգ թռչուն»-ում երկ­նա­յի­նից երկ­րա­յի­նին վե­րա­դար­ձի ներ­քին ար­ձա­գանքն է լսվում:
Խորհր­դա­պաշ­տութ­յան լեզ­վով խորն են հա­կադր­վում երկ­նա­յինն ու երկ­րա­յի­նը: Հո­գին, ըստ վե­րաի­մաս­տա­վո­րում­նե­րի, մնա­լով «երկ­նի դաշ­տե­րում», մեռ­նում է: Այդ հո­գին ա­ռաջ ապ­րել է ար­ևի վրա, «Ե­ղել է վառ­ման խնդա­գին ե­րազ//Հ­րոտ, հրա­նազ ու ա­նու­նը – Ռա»:
Բա­նաս­տեղ­ծը դի­մում է ե­գիպ­տա­կան դի­ցա­րա­նին: Շր­ջա­դար­ձը դե­պի դի­ցա­րան մատ­նան­շում է Նից­շեի բռնած ու­ղին:
Ար­ևը –­ արև ու Ագ­նի, ու Ռա…
Ար­ևի, կրա­կի պատ­կե­րա­յին կու­տա­կում­նե­րի հիմ­քում Զ­րա­դաշ­տի կրա­կա­պաշ­տութ­յունն է («­Բոց, բոց եմ ես»): Բա­նաս­տեղ­ծը, դի­մե­լով կրա­կին, հրա­ժար­վում է «ցուրտ հա­վեր­ժութ­յան» ե­զեր­քից, «հա­վի­տե­նութ­յան» «լուս­նաշ­խար­հից»: Վեր­ջինս ա­նե­լա­նե­լիութ­յան, շրջապ­տույ­տի, անկ­ման, կրկնութ­յան, մե­կու­սաց­ման, մեկ­նու­մի խորհր­դա­նշանն է: Այժմ անդ­րա­դառ­նանք մի կար­ևոր խնդրի, ո­րը ժա­մա­նա­կին վեր է հա­նել ռուս բա­նաս­տեղծ Դ. Մե­րեժ­կովս­կին: Ըստ նրա՝ խորհր­դա­պաշտ­նե­րը փոր­ձում են ա­նել այն նույ­նը, ին­չին պատ­մութ­յան մեջ վա­ղուց էին ձգտում՝ ո­գու և մարմ­նա­կա­նի (քրիս­տո­նեութ­յուն և հե­թա­նո­սութ­յուն) հա­մադ­րութ­յուն: Հա­մադր­ման փոր­ձը սկսվել է չոր­րորդ դա­րից, շա­րու­նակ­վել վե­րածնն­դի դա­րաշր­ջա­նում և նոր թափ ստա­ցել 19-20-րդ դա­րե­րի սահ­մա­նագ­ծում: «Եվ ա­հա 20-րդ դա­րի սահ­մա­նում մենք կանգ­նած ենք այդ նույն մեծ և­ ան­լու­ծե­լի՝ Օ­լիմ­պո­սի և Գող­գո­թա­յի առջև (հե­թա­նո­սութ­յուն և ք­րիս­տո­նեութ­յուն) և կր­կին սպա­սում ենք նոր վե­րածնն­դի, ո­րի ա­ռա­ջին ա­ղոտ թո­թո­վան­քը ան­վա­նում են սիմ­վո­լիզմ»: Պարզ­վում է, որ սիմ­վո­լիզ­մից ակն­կա­լում էին ո­գու և մարմ­նա­կա­նի հա­մադ­րութ­յուն, ին­չը մա­սամբ ար­դա­րա­ցավ: Դ­րա­նից է, որ 20-րդ դա­րասկզ­բին պոե­զիա­յում լայն տա­րա­ծում ու­նեին «հու­նա­կան, ե­գիպ­տա­կան, հնդկա­կան, ինչ­պես նաև «հե­թա­նո­սա­կան» սիմ­վո­լի­կա­յի մի­ֆո­լո­գեմ­նե­րը»: Չա­րենցն օգ­տա­գոր­ծել է թվարկ­ված բո­լոր դի­ցա­բա­նա­կան շեր­տե­րը։ Նա ստեղ­ծել է Օ­լիմ­պո­սի և Գող­գո­թա­յի հա­մադ­րու­մը վկա­յող լա­վա­գույն ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­ներ («­Հե­տե­րա-երազ», «­Սո­մա», «Ա­թիլ­լա», «Աստ­ղիկ», «Ութն­յակ­ներ արևին», «Է­պի­քա­կան լու­սա­բաց» ժո­ղո­վա­ծո­ւից շատ այլ բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ):
Օ­լիմ­պիա (Զև­սի պաշ­տա­մուն­քի վայ­րը), Գող­գո­թա (Ք­րիս­տո­սի խա­չե­լութ­յան լե­ռը) հա­կա­մար­տութ­յու­նը հայ պոե­զիա­յում մե­ծակ­տավ հա­մադ­րում­ներ չբե­րեց (թերևս այդ­պի­սին հա­մա­րենք Սիա­ման­թո­յի «Դ­յու­ցազ­նո­րեն», «­Հա­յոր­դի­ներ», «­Հայ­րե­նի հրա­վեր» ժո­ղո­վա­ծու­նե­րը): Լ­ևոն Շան­թի «­Հին աստ­ված­ներ» դրա­ման այդ հա­կա­մար­տութ­յան ծնունդն է:
Դ. Վա­րու­ժա­նի պոե­զիան Օ­լիմ­պիա­յի (հայ հե­թա­նոս ժա­մա­նակ­նե­րի) պաշ­տա­մուն­քի գե­ղար­վես­տա­կան խի­զա­խումն է: Ս­խալ էին նրան մեկ օ­րում հե­թա­նոս դար­ձած հա­մա­րող­նե­րը: Օ­լիմ­պիա-­Գող­գո­թա հա­կադ­րութ­յան ու­ղեծ­րում Վա­րու­ժա­նը Օ­լիմ­պիա­յի եր­գիչն է («Դ­յու­ցազ­նա­վե­պեր», «­Հե­թա­նոս եր­գեր»): Նա գրել է նաև «­Գող­գո­թա­յի ծա­ղիկ­ներ» բա­ժի­նը՝ գե­ղար­վես­տա­կան բա­նա­վե­ճի ճշգրիտ նպա­տա­կադ­րու­մով: Վա­րու­ժա­նի պոե­զիան հար­կա­վոր է արժ­ևո­րել Նից­շեի քա­րո­զած հե­թա­նոս դար­ձի փի­լի­սո­փա­յութ­յան ար­ժեք­նե­րով՝ այն դուրս բե­րե­լով միայն հայ հե­թա­նո­սա­կան դաշ­տի չա­փում­նե­րից, գե­ղա­գի­տա­կա­նը տա­նե­լով հա­մաեվ­րո­պա­կան հար­թակ:
Օ­լիմ­պիա-­Գող­գո­թա հա­կադ­րութ­յու­նը մնաց ան­լու­ծե­լի: Սիմ­վո­լիզ­մը, հեն­ված քրիս­տո­նեա­կան (երկ­նա­յին) ար­ժեք­նե­րին, հա­վա­տա­րիմ մնաց Գող­գո­թա­յի սիմ­վո­լի­կա­յին (­Տեր­յան, Չա­րենց):
Գող­գո­թա­յի բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն է Չա­րեն­ցի «­Մահ­վան տե­սիլ» բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը (ա­ռա­վել ևս նույ­նա­նուն պոե­մը, «­Կո­մի­տա­սի հի­շա­տա­կին» ռեք­վիե­մը, «Իմ լե­րան ա­ղոթ­քը» պոե­մը և կ­յան­քի վեր­ջին շրջա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը): Շատ բան պայ­մա­նա­վոր­ված էր նրա­նով, որ Չա­րեն­ցը կանգ­նած էր ի­րա­կան Գող­գո­թա­յի առջև: Այդ մա­սին ին­քը՝ հան­ճարն է ա­սում՝ վեր­ջին ծա­վա­լուն գոր­ծը «Իմ լե­րան ա­ղոթ­քը» ան­վա­նե­լով:
Վեր­ջում վերս­տին հի­շենք, որ Չա­րեն­ցը «­Մա­րի, էգ թռչուն» բալ­լա­դում բա­նա­վեճ է ծա­վա­լել Օ­լիմ­պիա-­Գող­գո­թա գե­ղար­վես­տա­կան և­ աշ­խար­հա­տե­սա­կան հա­կադ­րութ­յան շուրջ:

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։