Հիմա ներսս սրբած-ավլածի պես եմ: Իսկ հայացքիս առաջ բացվում է աշնանային օրը: Սեպտեմբերի առաջին օրը, որ տոն է լինում կարծես թե, բայց…
Քամին առանց շտապելու շոյում էր եգիպտացորենի արբունք ապրող արտը: Արևն զգուշորեն գրկում էր եգիպտացորենի նոր ծիլ տված խարտյաշ վարսերը, հոգատարությամբ փայփայում յուրաքանչյուր ցողուն, իսկ աշնան օրը, բարիքով լի ու ծանրաբեռն` ծավալվել, հետո եկել կուչուրել էր գավառական քաղաքի հիվանդանոցի պատի տակ:
Մահճակալին պառկածը հայրս էր. նիհար ու ոսկրացած մարմինն այլևս չէր ցանկանում պատյան լինել հոգու համար ու ցավում էր: Հոգին մզզում էր բարակ ցավից, իսկ մարմինը հոգնել, թե՞ ձանձրացել էր այս աշխարհից ու տառապում էր: Դիմադրել էր ցավին, դիմացել էր ամիսներ, գնացել էր բժիշկների դռները և հասկացել, որ բուժում դժվար թե լինի, բայց մի հույս, թեթև մի շող մլմլում էր աչքերի մեջ: Նախորդ օրը շատ էր վատացել, ու նորից հիվանդանոց էինք բերել, չնայած գիտեինք, որ շրջանային հիվանդանոցը նման ցավեր բուժելու համար շատ է անճար: Դա նաև ինքը գիտեր և հասկանում էր, որ իր ցավն անբուժելի է, բայց հույսը մլմլում էր աչքերի մեջ, ցավը մե՛կ թաքնվում էր մարմնի խորքերում, մե՛կ արևերես էր ելնում, և արևոտ, աշնան գույներով լի, լվացված օրը աչքին չէր գալիս: Ես նայում էի լուսամուտից դուրս և նրա կտրվող ու կապվող հույսին ուզում էի հույս ավելացնել: Պատմում էի ինչ-որ բաներ, որոնք հաստատ ո՛չ իրեն էին հետաքրքիր, ո՛չ ինձ, բայց պատմում էի: Պատմում էի նրա համար, որ կարողանամ ինչ-որ չափով շեղել իր ցավից, իր հիվանդ լինելը մի քիչ մոռացնել տալու համար էի պատմում, իսկ նա չէր ցանկանում ինձ ասել.
– Պատմածդ տափակ բան է ու հետաքրքիր չէ ինձ համար:
Սիրտս կոտրել չէր ցանկանում, պատմածս արհամարհել չէր ցանկանում և ցավն ատամի տակ առած` տնքում էր կամացուկ: Տնքում էր ամաչելով, տնքում էր չուզենալով, ու ես սրտիս մղկիտը պահած` խոսում էի: Ի՞նչ էի խոսում, չեմ հիշում հիմա: Ի՞նչ կարևոր էր. խոսում էի, որ հայրս թեկուզ չուզենալով լսեր ձայնս, շեղվեր: Թեկուզ նեղվեր իմ անհամ շատախոսությունից, բայց ամբողջովին գերի չդառնար ցավին, ու ցավը մի քիչ ամաչեր, իր ճանկերը հեռու քաշեր նրա արդեն կաշի ու ոսկոր մարմնից: Իսկ ցավը… Ցավը գնալով ավելի էր սաստկանում, ու այլևս չէին օգնում հանգստացնող դեղամիջոցները: Ուզում էի, որ բուժքույրերը ներարկում անեին, մի քիչ մեղմվեր ցավը, և նա հանգստանար, քներ` թեկուզ դեղերի ազդեցության տակ, և մարմինը չտանջվեր գալար-գալար, մահճակալի մեջ շուռումուռ չգար մի հարմար դիրք գտնելու համար:
Վայրկյանները ձյութի մեջ ընկած թռչուններ լինեն ասես` ուզում են թռչել, բայց փետուրները թռիչք պարգևելու փոխարեն քաշում են ներքև ու գամում հողին: Ծանր է ամեն ինչ. հորս ծանր են թվում արևը, սեփական էության մեջ ծալք-ծալք ծավալվող օրը, թեթև ծածկոցը, որ ասես տարիների հազար տոննա ծանրությունն է ամփոփում իր մեջ: Իմ խոսելն է ծանր, և ես, ինձնից անկախ, բնազդորեն լռել ու մտել եմ իմ մեջ: Ե՞րբ եմ լռել` չգիտեմ: Ինձ համար ծանր է տեսնել նրա տառապանքն ու անզորությունից ներսուդուրս եմ անում` իբր բժիշկների հետ խոսելու եմ գնում, բայց իրականում դուրս եմ ելնում աչքերս սրբելու համար: Զարմանալի բան է` հայրս ութսուն տարեկան է, ես` համարյա վաթսուն, բայց լացս զսպել չեմ կարողանում: Ինքս ինձ խելացի, կյանք տեսած մարդ եմ համարում, բայց ահա հաշտվել չեմ ցանկանում հորս հիվանդության, նրա տանջանքների ու անխուսափելի մահվան հետ:
– Անձրև չեկավ,- նորից լռության թանձր պաստառը ճեղքել եմ ցանկանում ես,- արդեն մի ամիս է երկինքը կապված է…
Մտածում եմ, որ այդ թեման հետաքրքիր է լինելու նրա համար: Անձրևը նրա սիրած տարերքն է: Երբ հորդառատ անձրև էր լինում, դուրս էր գալիս տանից, գլխին մի թեթև բաճկոն էր գցում ու անձրևաջուրն ուղղում էր դեպի այգին, ծառերի բների շուրջը նախապես սարքած թասերն էր խորացնում: Սկզբում զարմանում էի` անձրևաջուրն առանց այն էլ դեպի այգին էր հոսում, էլ ի՞նչ կարիք կա…, բայց հետո հասկացա, որ հայրս սիրում է ամռան հորդառատ անձրևը, սիրում է նրա թաց համբույրն իր մարմնին ու թրջվելու առիթը բաց չի թողնում:
– Անձրև չեկավ, ախր դար ու դաշտ չորացել է,- նորից ասում եմ ես, իբր մտահոգված եմ երաշտով:
– Է՜,- ծոր է տալիս երկար: Ուզում է ասել անձրևն այլևս ինձ հետաքրքիր չէ, անձրևն այլևս ինձ համար չէ, բայց չի ասում, ամեն ինչ ամփոփում է այդ մի հատիկ բացականչության մեջ ու նորից տրվում է ցավին: Ցավը երակ-երակ, մկան-մկան քրքրում է նրան, ու հոգին վախեցած կուչ է եկել մարմնի անհայտ մի անկյունում:
Ես մինչ այդ պահը չգիտեի, որ մարդ կարող է այդքան անզոր լինել: Երբ դու ես տառապում ցավից, լավ չէ: Բայց համեմատաբար ավելի լավ է, քան երբ տեսնում ես հարազատիդ, որ գալարվում է տառապանքի ճիրաններում, ու դու ոչնչով օգնել չես կարողանում:
– Պա՛պ, ա՛յ պապա,- այս անգամ երևի ձայնս անհանգիստ ու տագնապած է` բացում է աչքերը և անհանգստացած նայում է իմ կողմը` հո ինձ մի վատ բան չի՞ պատահել:
– Հը՞,- մի պահ ինքն իրեն մոռացած՝ հարցնում է անհանգիստ: Ուզում է վեր կենալ նստել, բայց ցավը նորից շամփրում է, ու ետ է ընկնում բարձերին,- հը՞,- հայացքը կենտրոնացնում է վրաս:
– Մի քիչ կենտրոնացիր, փորփրիր հիշողությունդ, քո կյանքի մի լավ, մի տաք պահ գտիր ու վերհիշիր: Ցավդ կթուլանա հաստատ, կմոռանաս մի քիչ:
Ասում եմ սեփական փորձից ելնելով: Երբ կյանքս շատ մութ ու տառապած է թվում ինձ, երբ շատ տխուր ու անհույս եմ լինում, երբ շատ ցաված ու վշտացած եմ լինում, փորձում եմ փնտրել ու գտնել մի գեղեցիկ հուշ, մի տրոփող երակ ու դրան տրվել` ներկան մոռանալու համար: Դրա համար էլ խորհուրդ եմ տալիս.
– Փորձիր գտնել մի գեղեցիկ հուշ, փորձիր գտնել մի տաք երակ, տաքանալ ու…
– Հա՞,- աչքերը երեսիս է հառում հույսով: Մի քիչ էլ հանդիմանական է ձայնը, իբր` էս գիտության, բժշկության ու դեղերի դարում դու մի դեղ գտնել չես կարողանում ու ինձ համոզում ես: Բայց հավատում է, թե՞ իրոք փորձում է ինքն իրեն գտնել հուշերի մեջ ու լռում է մի քիչ: Աչքերը փակ շնչում է հավասար: Դեմքը` նիհար ու երկարած, վերևի շրթունքի վրա բեղերը` կարճ խուզած և քիթը` մի քիչ արծվենի: Ես նոր եմ նկատում, որ հայրս մի քիչ արծվաքիթ է: Ամբողջ մի կյանք ապրել եմ հետն ու չեմ իմացել, որ արծվաքիթ է հայրս: Ով գիտե, գուցե հիվանդությունն է սրել դիմագծերն, ու հիմա կյանքի ընթացքում չերևացողն ակնհայտ է դարձել:
Ես երկար ժամանակ ամաչում էի նրանից: Գնում էր արտագնա աշխատանքի, գալիս էր շատ կամ քիչ փող աշխատած, ես ամաչում էի մոտենալ: Հետո մնում էր որոշ ժամանակ ու էլի էր գնում դուրս: Ես մտածելու, երևույթներն իմաստավորելու ո՛չ խելք ունեի, ո՛չ տրամադրություն: Հետո ես գնացի: Նախ ուսանող դարձա, հետո սկսեցի աշխատել, տարվա մեջ մի քանի անգամ տեսանք իրար, իրար հետ սեղան նստեցինք, իրար հետ ուրախ ժամանակ անցկացրինք, բայց ո՛չ ես փորձեցի մտնել նրա հոգու խորքը, ո՛չ ինքը ցանկացավ ավելի մոտիկից ճանաչել ինձ: Չգիտեմ, այդպես ավելի լա՞վ էր, ավելի հարմա՞ր երկուսիս համար էլ, թե՞ պարզապես բաց թողած ժամանակն այլևս վերադարձնել հնարավոր չէր: Հիմա պառկել է հիվանդանոցի կոշտ ու անհարմար մահճակալին: Չի տնքում, չի դժգոհում, պարզապես ցանկանում է իր նիհարած մարմինը հարմարեցնել կոշտ ու չոր մահճակալին ու փնտրում է: Ասենք լռել է: Ցավերը գալիս, անխղճորեն չանգռում են մարմինը, իսկ ինքը ներանձնացել ու մտածում է:
– Հը՛-ը,- վերջապես աչքերը բացում է,- չկա:
– Ի՞նչ չկա,- հարցնում եմ զարմացած, քանի որ մոռացել եմ, թե ինչ եմ ասել մի քիչ առաջ:
– Ուրախ ու տաք օր չկա,- ասում է,- փնտրում, բայց չեմ գտնում. չկա՜:
Լռում է էլի, հետո շարունակում է խորն ընկած ձայնով: Ձայնն ասես մարմնի անհայտ ինչ-որ խորքից է գալիս: Ինքը գուցե գիտի՞, թե որ խորքից, իսկ ես չգիտեմ: Զգում եմ, որ ձայնն ուրիշ է. հորս ձայնն է, և նրանը չէ: Իսկ ինքը նորից է ասում.
– Չկա… Սուխումի քաղաքում սվաղ էինք անում: Ծեփում էինք ու ծեփում: Ես ու Միշիկը… Թե օրվա վերջում ամեն մեկս մի սենյակ չծեփեինք, բանթող չէինք անում: Էդ տարի Սուխումի քաղաքում ամեն տարվանից առավել անձրևային եղանակ էր: Անձրևը թափվում ու թափվում էր: Օդի մեջ էնքան խոնավություն կար, որ մեր շորերը ջրոտ ու թաց էին լինում օրվա վերջում: Ու էդպես էլ գնում էինք տուն: Ասենք ի՞նչ տուն, տուն չկար, կար ծխախոտի կիսաբաց, չորս կողմից քամու բերանն ընկած չորանոց: Ու պիտի քնեինք: Կրակ էինք վառում, աղյուս տաքացնում մի քանի հատ ու բոլոր կողմերից շարում էինք կողքներս: Քնում էինք շորերով: Ու էդ տարին հինգ հազար ռուբլի փող բերեցի: Հիմա դու ասա` էդ հիշողությունը լա՞վն է, թե՞ վատը: Ես մտածում եմ ու որոշել չեմ կարողանում: Ու ինչքան ծանրութեթև եմ անում, մտքիս մեջ մենակ էդ տեսակ բաներ են գալիս: Ասում ես` լավ բաներ… Գուցե թե լավ բաներ էլ են եղել, բայց ես չեմ հասկացել: Հա՛, չեմ հասկացել: Ես բանակում էի ու նամակ ստացա, թե տղա եմ ունեցել: Դու ծնվել էիր: Ուրախացա՞: Հա՛, բա ի՞նչ, բայց էդ ի՞նչ ուրախություն էր: Ո՛չ առաջին քայլդ տեսա, ո՛չ առաջին բառիդ համար հրճվեցի, ո՛չ առաջին լացիդ համար տխրեցի: Մորդ կարոտեցի, քեզ կարոտեցի, հետո եղբայրներիդ ու քրոջդ կարոտը քաշեցի, բայց աշխատել էր հարկավոր: Տուն եկա, էլի աշխատանք, էլի հոգս, էլի… Ու չգիտեմ էդ ամենը լա՞վ էր, թե՞ վատ: Մտածել եմ, առաջ էլ եմ մտածել: Դրա մեջ մի լավ բան կար գուցե: Ի՞նչը: Էն, որ ես ջահել էի: Ինչ նեղություն էլ լիներ` դիմանում էի:
Հազում է կոկորդը մաքրելու համար: Տասնյակ տարիներ ծխողի հազով հազում է, ու ես օգնում եմ, որ կիսանստի:
– Ա՜խ,- տնքում է ցավից,- ա՜խ:
Հետո ասես ամաչում է, որ թուլացել է, որ իր երեխայի մոտ ցույց է տվել թուլությունը: Օգնում եմ, որ պառկի, ու սկսում եմ շոյել ձեռքերը: Նրա բանած, լայն ափերով ձեռքերը մի տեսակ բարակել են ու երկարել: Զարմանում եմ` չհասկանալով, որ մահն է մոտեցել նրանց, ու հայրս մահանում է: Չեմ հասկանում, չեմ հավատում: Ի՞նչ հավատամ, ես սովոր եմ նրան միշտ ուժեղ, միշտ կյանքով լի տեսնել ու հիմա չեմ հասկանում:
– Վրադ մի՛ բաց,- կատակում եմ անհաջող,- բուժքույրերը կգան, մերկությունդ կտեսնեն:
Նայում է հանդիմանելով, նայում է նախատելով` իբր դա ի՞նչ խոսք է, որ ասում ես: Իբր` ես այդ մարդը չեմ, իբր` ես պատվի ու նամուսի գերի մարդ եմ եղել, իբր…
Ու ես ամաչում եմ իմ հիմար կատակի համար:
Լուսամուտից անդին արևը մայրամուտ է թեքվել ու թեք շոյում է ապակին: Ընկել է հորս ճակատին ու քրտնեցրել: Ես գլխի չեմ ընկնում, որ դա մահվան քրտինք է ու զարմանում եմ, որ այսքան ժամանակ չի ծխել:
– Մի ծխախոտ վառիր,- ասես մտքերս կարդալով դիմում է ինձ:
Ծխելը վաղուց թողած մարդու անվարժ ձախողությամբ մի կերպ կպցնում եմ գլանակն ու տալիս եմ նրան: Նստում է ոտքերը մահճակալից կախած, քաշում է մի երկու ումպ ու ինձ է տալիս.
– Չէ՛,- թափահարում է գլուխը,- չէ՜, էլ ներս չի գնում: Էլ ծխել չեմ ուզում:
– Լավ է,- նորից փորձում եմ կատակել,- ծխելը թողեցիր:
Նորից տակնիվեր նայում է դեմքիս, տեսնի` չե՞մ հասկացել իրեն, թե՞ էլի կատակում եմ: Ես հազիվ եմ զսպում լացս: Ես հազիվ եմ զսպում ոռնալու ցանկությունս: Չգիտեմ, հայրս ու հորեղբայրս զգո՞ւմ են դա, թե՞ վարպետորեն քողարկել եմ ամեն ինչ: (Հորեղբայրս իրիկվա դեմ է եկել, որ գիշերն ինձ օգնի): Չգիտեմ, զգո՞ւմ են, որ ես ուզում եմ փախչել: Թողնել ամեն ինչ ու փախչել, գտնել մի ամայի տեղ ու վազել, վազել, վազել… Վազել այնքան, մինչև շնչասպառ եղած՝ գետնին տապալվեմ, այնքան, մինչև հեռանամ ու չտեսնեմ հիվանդանոցը, մոռանամ ամեն ինչ, մոռանամ ինձ…
Բայց փախչելն անհնար է, մոռացության տրվելն է անհնար: Ինձ ավելի շատ զայրացնում է այն, որ այցելության եկողները հարցնում են հորս տարիքը և երբ իմանում են, որ արդեն ութսունին մոտ է, մի տեսակ խորհրդավոր ձիգ են տալիս.
– Հա՜:
Ասում են այնպես, կարծես ութսուն տարեկանում նա դադարում է իմ հայրը լինել, կարծես ութսուն տարեկանում միանգամից կտրվում են հայր ու որդի կապերը, կարծես այդ տարիքում որդին այլևս չի զգում հոր ցավը, և հայրն այլևս իրենը չէ, այլ գերեզմանինը:
Երեկոն իջնում է աննկատ, գալիս է, որ իր մեջ առնի, ձուլի, մոռացության մատնի մարդկային կյանքի մի օրը: Ուրա՞խ է եղել այն, թե՞ տխուր, ցավա՞ծ, թե՞ անհոգ, ի՞նչ կարևոր է: Երկրագունդը շարժվում է իր համար, պտտվում` բանի տեղ չդնելով մարդուն: Ոմանք ասում են` երկրագունդը կենդանի օրգանիզմ է ու ցավ է զգում: Տառապում է իր կորցրած ամեն մի էակի համար, մի քիչ ավելի է մթնում իր վրա եղած ու ոչնչացված թեկուզ ամենափոքր մժղուկի համար: Չգիտեմ… Եթե այդպես է, հապա ինչպե՞ս է ընդունում մարդու տառապանքը, ինչպե՞ս չի համրանում մեռնող մարդու անհուսությունից, հուսահատ թառանչից, հայացքի` ամեն մարդուց կախվող ու հույս աղերսող թելերից: Ինչպե՞ս չի դադարում պտտվել: Կանգներ` մի պահ նայեր իրեն ու իր զավակներին, ինչ-որ բան հասկացներ…
– Տեսնես իրար հանդիպել լինո՞ւմ է,- հորս ձայնն է, որ գնալով ավելի է մարում:
– Ո՞ւմ մասին ես ասում,- չեմ հասկանում:
– Դու ու քեզ նմաններն ասում եք, թե մահվանից հետո մահ չկա,- միտքը հստակեցնում է նա,- եթե մահվանից հետո կյանք կա, տեսնես էնտեղ արդեն գնացած մարդկանց հանդիպել կա՞:
Հասկանում եմ: Իր մտատանջությունը, իր հույսը, իր սպասումը մորս հանդիպելն է: Մայրս հաստատ կմխիթարի իրեն: Աշխարհում միակ մարդը, որ առանց խոսելու հասկանում է իրեն, կես հայացքից իմանում ասելիքն ու անելիքը: Եվ ուզում է տեսնել նրան: Ինչքան չլինի, նա արդեն անցել է մահվան ճամփով ու կիմանա…
Ես հաստատ չգիտեմ, թե ինչ է լինում մահվանից հետո, բայց հույս եմ տալիս.
– Կա, բա ո՞նց,- ասում եմ այնպես, կարծես ես մի քանի անգամ գնացել ու ետ եմ եկել,- կա՛,- ասում ու լաց չլինելու համար կծում եմ պռոշս,- բայց ինչի՞ ես հարցնում:
– Ուզում եմ գնալ:
– Ո՞ւր,- ինձ չհասկացողի պես եմ պահում,- ո՞ւր:
– Ո՞ւր,- մի քիչ սրտնեղում է,- էն աշխարհ:
– Քո ձե՞ռքն է գնալ-չգնալը,- էլի կատակի եմ տալիս:
– Իմ ձեռքը չէ, բայց ես ութսուն տարի ապրել եմ ու շատ մեռնողների եմ տեսել,- հայացքը պարզ է, խոսքը` հստակ:
– Հո չե՞ս վախենում,- հարցնում եմ արդեն լրջորեն:
Հորեղբայրս զարմացած լսում է մեր խոսակցությունը, ինձ հայացքով սաստում` իբր ի՞նչ ես խոսում: Հայրս նկատում, բայց չնկատելու է տալիս նրա հայացքն ու պատասխանում է.
– Չէ՛, չեմ վախենում:
Հետո լռում ենք երկար: Նորից ուժեղանում են ցավերը, ես շարունակում եմ շոյել նրա ձեռքերը, իսկ նա նայում է ինձ, մի պահ զսպում է տնքոցն ու հարցնում է.
– Սուրճ կա՞:
– Սո՞ւրճ, իհարկե կա,- ուրախանում եմ, որ մի բան է ուզում: Եթե խմելու ցանկություն ունի, ուրեմն… – Կա,- ասում եմ ու թերմոսի միջից սուրճ եմ լցնում նրա համար:
– Ծխախո՞տ,- հարցնում է հորեղբայրս, քանզի լավ գիտի, որ հայրս առանց ծխախոտի սուրճ չի խմում:
– Չէ՛, մենակ սուրճ:
Ձեռքերը դողում են: Փորձում եմ խմեցնել նրան: Առնում է մի կում ու գլուխը շարժում է բացասաբար.
– Չէ՛,- ասում է,- էլ ներս չի գնում, վերջ:
– Շուտ չե՞ս հուսահատվում,- հարցնում է հորեղբայրս:
Չի պատասխանում, պառկում է, վերմակը լուռ քաշում է գլխին, ասես հին սովորությամբ ցանկանում է քնել:
– Դուք զրուցեք, ես մի քիչ քնեմ,- ասում է, բայց մի վայրկյան անց տնքում ու նորից շուռումուռ է գալիս, չի կարողանում հարմարեցնել դիրքը:
Ես կանչում եմ բուժքրոջը` թող ներարկի, մի քիչ հանգստանա: Բայց այլևս ոչ մի ներարկում չի օգնում, շատանում է տառապանքը:
– Չորս երեխաներիցս մենակ դու ես մոտս,- տնքում է:
– Ի՞նչ պիտի ասես, ինձ ասա, հաշվիր` բոլորն էլ կողքիդ են, ինձ ասա:
– Չէ՛, ասելու բան չկա, ամեն ինչ ասված է: Ես հո միլիոնատեր չե՞մ, որ գանձերիս տեղն ասեմ, հո մեծ գիտնական չե՞մ, որ անհայտ գյուտիս մասին ասեմ, հո զորավար չե՞մ, որ… Ես մի հասարակ մարդ եմ ու կարոտել եմ բոլորին:
– Ի՞նչ ասեմ նրանց,- նորից եմ հարցնում:
– Ասա` որ ոչ մեկից էլ նեղացած չեմ, ասա, որ կյանքը հիմար, բայց սիրելի բան է, ու թող սիրեն կյանքի ամեն մի վայրկյանը: Ուրի՞շ… Հիմա էն կողմ գնա, թող հոգիս տամ:
Ես չեմ հասկանում, հորեղբայրս չի հասկանում: Ներարկում անող բուժքույրը հասկանում է, թե՞ չէ, չգիտեմ: Տեսնում եմ, թե ինչպես է կամաց-կամաց անշարժանում նախ դեմքի մի մասը, հետո մյուսը, հետո վերջին շունչը աննկատ ելնում է հյուծված մարմնից:
Ես լալիս եմ առանց ամաչելու, լալիս եմ, բայց մի մխիթարանք է իջնում հոգուս: Գոնե սրանից հետո այլևս չի տանջվի: Դեմքը խաղաղ է, հանգիստ: Միանգամից լռություն է իջնում հիվանդասենյակում: Չգիտեմ` ուրիշի համար այն ճնշող է, թե ոչ, բայց ինձ համար հանդարտ ու խաղաղ է ամեն ինչ: Աղոթում եմ մտքումս, աղոթում եմ սկզբում արագ ու անկանոն, հետո հանդարտ…
…Հետո երեք օր` գիշեր թե ցերեկ, լսում էի հորս ձայնը: Ի՞նչ էր ասում` չգիտեմ, բայց լսում էի և հասկանում էի, որ նրա ցավը միայն իրենն էր: Իրենը և ուրիշ ոչ մեկինը, քանզի ամեն մարդ աշխարհում իր ցավն է ունենում:
