Ավելի քան երկու տասնամյակի ընթացքում (1970–1990 թթ.) հրապարակած իր փորձագրությունները (էսսե) և գրական դիմաքանդակներն ամփոփող, 1992-ին Բոստոնում լույս տեսած «Երկու աշխարհ» հատորի նախաբանում Հակոբ Կարապենցը խոստովանում է, որ գրադատական այդ գործերն ստեղծելիս «տեսաբանի հաւակնութիւն» չի ունեցել, և դրանք գրվել են «առաւել պարագաների ստիպողականութեան բերումով քան գրականագիտական նկրտումների իրագործման նպատակով»: Պատճառն այն է, որ համոզված է, թե «գրողն ունի իր ուրոյն խօսքը կեանքի, գրականութեան եւ հասարակութեան մասին» և այդ խոսքն ասում է «ոչ այնքան լուսավորելու ընկերութեան միտքը, որքան իր գնալիք ճամբան, որը բնաւ էլ զերծ չէ խարխափումներից եւ իր իսկ ուժերի նկատմամբ ունեցած կասկածներից»: Ուրեմն, կարող ենք ասել, որ հիշյալ հատորում ամփոփված գրադատական գործերը, ըստ էության, ժամանակակից սփյուռքահայ ինքնատիպ գրող-հրապարակագիրներից մեկի՝ Հակոբ Կարապենցի «ուրոյն խօսքն» է արդի ժամանակի, արվեստի, գրականության էության ու նպատակի, կյանքի և իրականության առթած բազում հարցականների վերաբերյալ:
Հարցադրումների մեծ ու անվերջ շղթայի մեջ նախ պարզաբանման կարիք ունի «երկու աշխարհ» արտահայտությունը: Ի՞նչ նկատի ունի Հ. Կարապենցը: Միանգամից ասենք, որ այն շատ տարողունակ է և ներառում է մի քանի հայեցակետեր: Լայն ու ամբողջական առումով հարցն առնչվում է գրողի ապրած և ստեղծագործած շրջանում երկու վիթխարի համակարգերի՝ դրամատիրական և ընկերվարական հասարակությունների կամ կացութաձևերի համագոյությանը. երկու աշխարհ, երկու աշխարհայացք և տարբեր, նույնիսկ միմյանց հակադիր տնտեսական, սոցիալական, բարոյական ըմբռնումների արանքում հայտնված մարդը, հայը, արվեստագետ գրողը:
Հ. Կարապենցն այն կարծիքին է, որ քաղաքակրթության զարգացումը, գլոբալ առումով, ի վերջո, տանում է «արժէքների խաթարման»: Դեռևս 80-ական թվականների սկզբին, նա համաձայնում էր Ջեյմս Ջոյսի հետ, ըստ որի՝ մարդկության պատմությունը չորս փուլերից է անցնում՝ կղերապետություն, ազնվապետություն-ավատապետություն, ժողովրդավարություն և քաոս, հաստատելով, թե «Մարդկութիւնն այժմ գտնւում է վերջին երկուսի միջեւ» (191-192): Ըստ էության, քաղաքակրթությունը ներկա փուլում իմաստասիրական որևէ հիմնավոր ուսմունք չի առաջադրում, այդ պատճառով էլ առավել ինտենսիվ է ընթանում արժեքների խաթարումը, ընդ որում՝ դրան հավասարապես նպաստել են «համայնավարութիւնն ու ժողովրդավարութիւնը»: Ըստ նրա, եթե «Խորհրդային պայմաններում նիւթական բարիքների փոխարէն ժողովրդին օրորեցին սին խոստումներով»՝ ծնունդ տալով «միջակութիւնների սերնդի», ապա «ժողովրդավարութիւնը կտրեց տակն ու գլուխը, ասաց ամէն ոք ազատ է հետապնդելու երջանիկ լինելու իր իրաւունքը, պայմանով, որ այդ ճանապարհին չխախտի այլոց ազատութեան իրաւունքը: Այսպիսով ստեղծուեց բաղդատական հաւասարութեան ու բարգաւաճութեան մի հասարակարգ, ուր օրուայ հերոսը միջակութիւնն էր»: Եվ որպեսզի մարդիկ չդժգոհեն, համայնավարները նրանց «բազմաթիւ տիտղոսներ ու կրծքանշաններ պարգեւեցին», իսկ դրամատիրական հասարակարգում «երջանկութեան հետապնդումը այնպիսի ծայրայեղութեան» հասավ, որ ամեն ոք սկսեց պահանջել «հասարակութիւնից, հաստատութիւններից ու կառավարութիւնից»: Արդյունքում՝ ըստ Հ. Կարապենցի, հետզհետե կորցնելով 19-րդ դարում դեռևս կենսունակ արժեքները՝ մասնավորապես, հավատքը ազգային և ընդհանուր մարդկային սկզբունքների և ավանդույթների հանդեպ, «Մերը եղաւ գովազդի, ինքնածանուցումի եւ, մեծ մասամբ, նիւթապաշտութեան դար: (…) Երջանկութիւնը շփոթեցինք լուացքի մեքենայի հետ, իմաստութիւնը՝ տիտղոսի հետ, արուեստը՝ ընդօրինակելու հետ» (341-342): Քաղաքակրթությունը փոխում է նաև անհատ մարդու ներաշխարհը. նրա միտքը մղում դեպի իր ներսը, նրան ներհայեցողական է դարձնում: Եվ «մարդը մնում է մենակ», արձանագրում է Հ. Կարապենցը՝ խոստովանելով, թե «Այս մօտալուտ սնանկութիւնն է», որ ապրում են իր հերոսները (79): Վկայակոչելով նաև Վահե Օշականի «Ահազանգ» (1980) հատորը՝ նա գրում է, թե «մարդը խորթացել է Աստծուց, հասարակայնութիւնից, ինքն իրենից: (…) Մարդը դարձել է քարացած ճիչ: Լսող չկայ» (227):
Այս ամենից հետո, կարևորագույն խնդիրներից մեկը, որ ծառանում է գրչի մարդու առջև, բնականաբար, այն հարցի պատասխանի որոնումն է, թե, ի վերջո, ի՞նչ է արվեստը, մշակույթը, ի՞նչ է գրականությունը: Իր ստեղծագործական փորձառության ընթացքին համապատասխան, տարբեր տարիների Հ. Կարապենցի արտահայտած տեսակետների ու համոզմունքների տրամաբանությունը բերում է այն եզրակացության, որ մշակույթի, արվեստի, գրականության առաջին պայմանը ներքին ազատությունն է՝ կատարելագործման ձգտումի դոմինանտով: Միաժամանակ, արվեստը չի կարող կտրված լինել ժամանակից, կենդանի իրականությունից, որի արտացոլմանն է կոչված իր էությամբ: Քանզի՝ «…գրականութիւնից առաւել կեանքն է կարեւոր գոյութիւնը», կամ՝ «…ինչպէ՞ս հնարաւոր է կեանքն ու գաղափարը անջատել միմեանցից – ապրել մի կերպ, մտածել մի այլ կերպ» (151): Ի վերջո, ընդգծելով, թե՝ «Երբ անսահման ազատութիւն լինի, այլեւս ազատութեան պէտք չի լինի» (181): Մանավանդ՝ ազգային, ընկերային ու քաղաքական կյանքն ամեն վայրկյան ջանում է ներխուժել արվեստի այդ ազատության տարածք, որոշակի տեղ գրավել ու թելադրել ի՛ր պայմանները: Հ. Կարապենցը ցավով է արձանագրում, որ «Շուկան վաճառականի է վերածել արուեստագէտին», իսկ երբ արվեստը «իջնում է արտադրանքի մակարդակին, կորցնում է իր կոչումը եւ հենց այդ կէտից սկսում է անվերջ սակարկութիւնը մինչեւ վերջնական պղտորում» (268-269): Ահա թե ինչու, նրա համոզմամբ, գրականությունը նույնիսկ նաև «քաղաքական արարք է ամէն բանից առաջ՝ թոթափելու քաղաքական, տնտեսական ու ընկերային բռնապետութիւնը – ժողովուրդների ազատագրութեան զէնք՝ նախքան բացարձակ արուեստին ծառայելը» (359): Թվացյալ հակասությունը գրողը լուծում է գրեթե աֆորիստիկ ձևակերպմամբ. «Եւ վերջապէս ի՞նչ է մշակոյթը եթէ ոչ մարդու մահկանացութեան խուճապահար ճիչը իմաստ տալու տձեւ քաոսին…» (149): Վկայակոչելով նաև Ավ. Իսահակյանին՝ հաստատում է, թե իր այդ առաքելությունը արվեստն ու գրականությունը իրականացնում են ոչ թե ճշգրիտ լուծումներ առաջադրելու, պատասխաններ գտնելու, այլ, ամենից առաջ, հարցեր հարուցելու, մտածել տալու միջոցով, որը և է՛, նրա համոզմամբ, «ճշմարիտ առաջադրանքը իրաւ արուեստագէտի ու իմաստասէրի» (331):
Արդի աշխարհում նոր ուժով է բորբոքվում «Դասական վէճը – արուեստը յանուն արուեստի՞ թէ արուեստը յանուն ժողովրդի…»: Ըստ էության, դա վեճ է «արդիապաշտների ու աւանդապաշտների միջեւ» (195), ընդ որում՝ «…հենց այս ներհակ դիրքերի առկայութիւնը ինքնին մատնանշում է համաշխարհային մշակոյթի ճգնաժամը»՝ անկախ հասարակարգերից (197): Փորձելով սահմանել այդ երկու ներհակ եզրերը՝ Հ. Կարապենցը ձևակերպում է, թե ավանդականը, դասականը «օրէնք է, սահման, ճշգրտութիւն ու մաքրութիւն: (…) Դասականը իր կապանքներով հանդերձ վերջնական ձեւ է, բովանդակութիւն ու կառոյց»: Մինչդեռ արդիապաշտությունը «տակաւին խարխափում է իր ինքնութիւնը գտնելու մթին արահետներում», որից օգտվում են միջակներն ու անտաղանդները (272): Հիշյալ հիմնահարցի շրջանակներում անդրադառնալով արվեստի ու բարոյականի առնչակցությանը՝ Հ. Կարապենցն այն տեսակետն է արտահայտում, թե արվեստը միտումնավոր (տենդենցիոզ) չպետք է լինի, քանզի թեև «Արուեստագէտը բարոյական մարդն է», բայց «առանց բարոյախօս լինելու», իսկ «արուեստը ինքը բարոյական է բառիս ամենախոր իմաստով»: Ի վերջո, սահմանում է գրողը, «արուեստի նպատակը բարոյախօսութիւն չէ, չի կարող լինել, եթէ ջանում ենք հասնել ճշմարտութեան ակունքին» (76), որովհետև «ճշմարտութեան փնտռտուքը աւելի կարեւոր է քան յաղթանակի դափնին», և «մի կաթիլ գութը աւելի արժէ քան մի ամբողջ գրադարան» (2):
Այնուամենայնիվ, արվեստը, գրականությունը արտացոլում են իրականությունը, իսկ կյանքն առաջ է ընթանում. անխուսափելիորեն ծագում է անցյալի ու ներկայի, հնի ու նորի, ավանդականի ու նորարարության խնդիրը: Այստեղ ևս Հ. Կարապենցի համոզմունքները չեն հիմնվում բացարձակ ճշմարտությունների արտահայտման վրա: Որովհետև արվեստագետը կամ գրողն ինքը վերջնականորեն սահմանված էություն չէ: Ավելին՝ նա ինքը, իր հետ նաև մարդը, կարոտ է փրկության հենց գրականության միջոցով, այն դեպքում, երբ վերջինս էլ պարզապես «մի կաթիլ արցունք է թաքնուած հատորների մէջ» (94): Հ. Կարապենցը, թվում է, տասնամյակների հեռվից, ձայնակցում է անմահ Հովհ. Թումանյանին, հաստատելով, թե գրականության համար «նոր նիւթ չկայ», կա «նիւթի իւրովի ընկալումը…» (41): Ընդգծենք, սակայն, որ այդ յուրովի ընկալումը կապվում է նաև խորքի ըմբռնման հետ: Հ. Կարապենցը տարբերակում է, օրինակ, ժամանակի հասկացողության երկու սլաքներ, որոնք ցույց են տալիս «ժամացոյցի ժամանակը» և «տիեզերային ժամանակը», խոսում է «տիեզերային ճոճանակի», «Մեծ Անորոշի», գիտակցականի ու ենթագիտակցականի, արվեստի «ամենախորունկ պահերի» մասին, երբ «իրականին մերուած է բնազանցականը» (78-79): Ինչ վերաբերում է ազգային-համամարդկային փոխառնչությանը, ապա, գրողի համոզմամբ, «ճշմարիտ գրականութիւնը արդէն համամարդկային է իր տարածքով ու խորքով»՝ «առանց ազգային ու համամարդկային բնութագրումների…» (153): Ահա թե ինչու, նա ներքուստ ընդվզում էր նեղ-ազգային, մակերեսին սահող, խորքերին անծանոթ գրականության դեմ, որ ժամանակ առ ժամանակ լույս աշխարհ էր գալիս հայրենիքում և սփյուռքում: Նրա համոզմունքն էր, թե «Պէտք է դուրս գալ գաւառային նեղլիկ մեր շրջագծից եւ մխրճուել կեանքի մէջ…»: Ահազանգում էր, թե «Զգացմունքներից առաւել՝ մեզ անհրաժեշտ է ինքնագիտակցութիւն, ինքնաճանաչում թէ՛ որպէս մարդ եւ թէ որպէս ազգ ու հաւաքականութիւն» (207): Մինչդեռ, մեր գրականությունը մեծ մասամբ կառչած է մնացել «դասական-քնարական մոտիւներին», «զերծ արդի մարդուն ու մարդկութեանը յուզող փոթորկալի յորձանքներից» (209): Նա հստակորեն ըմբռնում էր, որ նշվածի պատճառն այն է, որ «մինչեւ 19-րդ դարի վերջը մենք պատեհութիւն չունեցանք ներս նայելու: Մնացինք արտահայեաց», քանի որ «Սեղանի վրայ էր ազգային ինքնութեան հարցը»: Կարևորվում էր այլ բան՝ «Ամէն ինչ յանուն հայրենիքի…» (304): Այս ասելով՝ գրողը, անշուշտ, նաև հաշվի նստում էր անհերքելի պատմական իրողությունների, մասնավորապես, «Մեծ Եղեռնի արհաւիրքի» հետ, որը «սեւ գծի նման տակաւին առկայ է» հայության հոգում ու մտքում (209):
Ուրեմն, ո՞րն է ելքը… Ըստ Հակոբ Կարապենցի՝ իրավիճակը շտկելու համար պետք է նոր խոսք որոնել, որը սերտ առնչություն ունենա «մեր ազգային գոյութեան կիզակէտի հետ…» (207): Ընդ որում, դրա համար «պայման չէ արդիական լինել», Հ. Կարապենցը հատկապես կարևոր է համարում ընդգծել, թե ինքը միանգամայն ժխտում է «այն տեսութիւնը, թէ գրական որեւէ գործ եթէ արդիապաշտական չէ, ապա տոհմիկ է, ուստի եւ ժամանակավրէպ ու յետադիմական»: Ըստ նրա, ընդհակառակը՝ «Արդիականին հասնելու համար մեզ անհրաժեշտ է փորձնականի դաշտը, նախ յետ դառնալու Նարեկացի ու Քուչակ, ապա հոգեւին հարստացած՝ պեղելու նորը, անորոշը, մինչեւ որ արիւնոտ ոտքերով մագլցենք սիզիփոսեան լեռը՝ վերստին սայթաքելու ու նորից բարձրանալու տագնապով բռնուած» (273): Ճիշտ է՝ նման հանգանակների որոշ ձևակերպումներում գրողի խոսքը երբեմն նաև դուրս էր գալիս իր սովորական հավասարակշիռ հունից՝ տեղ թողնելով որոշակի առարկությունների կամ թյուրըմբռնումների համար: Ինչպես, օրինակ, ընդհանուր եզրահանգման ձգտող հետևյալ հատվածում. «Ամէն պարագայի, ճշմարիտ արուեստի համար բացարձակապաշտականից զատ այլ ելք չկայ»: Ուրեմն և՝ «Պիտի փորձել արկածախնդրութիւնը, (…) նոյնիսկ կիսաճանապարհին խորտակուելու գնով», քանդել «աւանդական կապանքները» և ազատագրվել «իր եսից, իր ազգային սրբութիւններից: Լինելու մարդ ու ազատ» (359): Այնուամենայնիվ, վկայակոչելով իր ժամանակի սփյուռքահայ գրականության նորագույն միտումները, նա լավատեսորեն արձանագրում էր, որ «…առաջին անգամը լինելով, իր ազգային տագնապանքի հետ զուգընթաց, երբեմն աւելի շեշտակիօրէն, նա (սփյուռքահայ գրականությունը – Պ. Դ.) սկսել է ապրել իր ներքի՛ն տագնապը, մարդո՛ւ տագնապը, համամարդկայի՛ն տագնապը: Նա գիտէ, որ այս բախումից լինելու է աւեր ու մոխիր եւ որ սակայն մոխիրների միջից ծնուելու է մի նոր փիւնիկ» (363):
Տեսական հարցադրումները գրաքննադատ և փորձագիր (էսսեիստ) Հ. Կարապենցը, բնականաբար, հիմնավորում էր դասական և իրեն ժամանակակից գրողների՝ Նարեկացու և Ավ. Իսահակյանի, Դ. Վարուժանի ու Սիամանթոյի, Ե. Չարենցի ու Ա. Բակունցի, Վ. Սարոյանի ու Համաստեղի, Հր. Մաթևոսյանի, Պ. Սևակի և ուրիշների ստեղծագործության բնորոշ օրինակներով: Ընդ որում՝ շեշտադրելով ո՛չ միայն բովանդակության, այլև գրական հոսանքների, դպրոցների, ժանրերի, լեզվի ու ոճի խնդիրները: Հարցադրումները բազմաթիվ են ու բազմազան. այստեղ նշենք միայն, որ նա գրողի մեծության անհրաժեշտ պայման չէր համարում որևէ գրական դպրոցի, հոսանքի կամ ժանրի պատկանելը: Ավելին՝ ըստ նրա, կան գրողներ, որոնք ոչ միայն չեն հետևում որևէ դպրոցի, այլև ստեղծում են իրե՛նց դպրոցը, ինչպես Վիլյամ Սարոյանը, Արամ Հայկազը…
Բավական լայն է նաև փորձագիր, հրապարակագիր Հ. Կարապենցին հուզող հարցադրումների շրջանակը՝ Սփյուռք – Հայրենիք ազգային-պատմական, գրական-մշակութային կապերից, սփյուռքահայության, սփյուռքահայ գրականության ճակատագրի՝ անցյալին, ներկային ու ապագային առնչվող խնդիրներից մինչև բառի ու լեզվի, արևմտահայերենի, դպրոցի ու կրթության պահպանման և զարգացման հարցեր, մամուլ ու քաղաքականություն… Կարևոր հարցադրումները բազմաթիվ են ու բազմազան, սակայն այստեղ բերենք, թերևս, դրանցից ամենաարդիական հնչողություն ունեցողներից մի քանիսը: Հայապահպանության մասին՝ գրողի տագնապալից ահազանգը՝ «աշխարհացրիւ հայորդիները հետզհետէ կորցնում են իրենց հայութիւնը: Պատմութիւնը շարունակւում է: Պատմական այս դիտանկիւնից նոյնքան հրատապ է հնչում Սիամանթոյի շեփորը…» (313), «Մէկ սերունդ եւս, եւ արդէն ճրագով պիտի փնտռել հայերէն ընթերցող», <<Եթէ հայ գրականութիւնը պիտի յարատեւի արտասահմանում, ապա սփիւռքահայութեան թիւ մէկ առաջադրանքը հայ միջնակարգ դպրո՛ցը պէտք է լինի» (212): Լեզվի մասին՝ նույնքան տագնապահարույց մտահոգությամբ՝ «արեւմտահայերէնը նահանջի մէջ է ամէնուրէք, յատկապէս մեր մամուլում, ուր տիրական է ոչ միայն անփութութիւնը, այլ նաեւ օտարամուտ այլանդակութիւնը խորթ խօսքի ու ասացուածքի…» (237): Անկախության մասին՝ «Քաղաքական անկախութեան հասնելու համար անհրաժեշտ էր նախ եւ առաջ հոգեւին ազատագրումը եւ վերականգնումը հայի մարդկային արժանապատուութեան: (…) Առանց նուաստացման զգացումի յաղթահարման, հնարաւոր չէր քաղաքական յաղթանակ» (310): Բառի արժեքի մասին՝ «Այլեւս թերթերին ու գրքերին չեմ հաւատում, հանդէս-մանդէս չեմ գնում: Աժան վաճառքը ոչ միայն խանութներում է, այլ նաեւ բեմերի վրայ» (341)…
Քննադատ – էսսեիստ Հակոբ Կարապենցի վերը շարադրված կարծիքներն ու տեսակետները բխում էին նրա այն անխախտ համոզմունքից, թե «…գրագէտը ժողովրդի ոչ-պաշտօնական դեսպանն է, անտիտղոս առաջնորդ ու ռահվիրայ, որի խօսքը սակայն աւելի ազդեցիկ է յաճախ քան մասնագէտ դիւանագէտների ու քաղաքագէտների իրատես ծրագրերը»: Կամ՝ «Գրականագէտը իր իմացական աչքով տեսնում է ապագան, բնորոշում իրերի կացութիւնը եւ նախազգում ապագայի հոսանքը: Այդ իսկ պատճառով էլ արուեստագէտ լինելուց բացի նա է՛ նաեւ քաղաքագէտ, ընկերաբան, հասարակագէտ եւ նոյնիսկ հոգեբան» (337-338): Բայց այդ ամենի արդյունավետ իրագործման պայմանը, ըստ նրա, այն է, որ նման կոչմամբ աշխարհ եկած անհատներին է մնում «լեռներից վար իջնել դէպի հասարակութեան գիրկը, լսել նրա բազկերակը, խօսել, խորանալ, զգալ նրա սրտի բաբախումը եւ դարման առաջարկել» (340): Մի բան, որ տասնամյակների իր ողջ գիտակցական կյանքի ընթացքում փորձեց, տքնեց ու ջանաց իրականացնել հենց ինքը՝ բազմավաստակ Հակոբ Կարապենցը:
