Հա­կոբ Կա­րա­պեն­ցը՝ էս­սեիստ ԵՎ գրաքն­նա­դատ (Հ. Կա­րա­պեն­ցի «Եր­կու աշ­խար­հը»)/ ­Պետ­րոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

Ա­վե­լի քան եր­կու տաս­նամ­յա­կի ըն­թաց­քում (1970–1990 թթ.) հրա­պա­րա­կած իր փոր­ձագ­րութ­յուն­նե­րը (էս­սե) և գ­րա­կան դի­մա­քան­դակ­ներն ամ­փո­փող, 1992-ին Բոս­տո­նում լույս տե­սած «Եր­կու աշ­խարհ» հա­տո­րի նա­խա­բա­նում Հա­կոբ Կա­րա­պեն­ցը խոս­տո­վա­նում է, որ գրա­դա­տա­կան այդ գոր­ծերն ստեղ­ծե­լիս «տե­սա­բա­նի հա­ւակ­նու­թիւն» չի ու­նե­ցել, և դ­րանք գրվել են «ա­ռա­ւել պա­րա­գա­նե­րի ստի­պո­ղա­կա­նու­թեան բե­րու­մով քան գրա­կա­նա­գի­տա­կան նկրտում­նե­րի ի­րա­գործ­ման նպա­տա­կով»: Պատ­ճառն այն է, որ հա­մոզ­ված է, թե «գրողն ու­նի իր ու­րոյն խօս­քը կեան­քի, գրա­կա­նու­թեան եւ հա­սա­րա­կու­թեան մա­սին» և­ այդ խոսքն ա­սում է «ոչ այն­քան լու­սա­վո­րե­լու ըն­կե­րու­թեան միտ­քը, որ­քան իր գնա­լիք ճամ­բան, ո­րը բնաւ էլ զերծ չէ խար­խա­փում­նե­րից եւ իր իսկ ու­ժե­րի նկատ­մամբ ու­նե­ցած կաս­կած­նե­րից»: Ու­րեմն, կա­րող ենք ա­սել, որ հիշ­յալ հա­տո­րում ամ­փոփ­ված գրա­դա­տա­կան գոր­ծե­րը, ըստ էութ­յան, ժա­մա­նա­կա­կից սփյուռ­քա­հայ ինք­նա­տիպ գրող-հրա­պա­րա­կա­գիր­նե­րից մե­կի՝ Հա­կոբ Կա­րա­պեն­ցի «ու­րոյն խօսքն» է ար­դի ժա­մա­նա­կի, ար­վես­տի, գրա­կա­նութ­յան էութ­յան ու նպա­տա­կի, կյան­քի և­ ի­րա­կա­նութ­յան առ­թած բա­զում հար­ցա­կան­նե­րի վե­րա­բեր­յալ:
Հար­ցադ­րում­նե­րի մեծ ու ան­վերջ շղթա­յի մեջ նախ պար­զա­բան­ման կա­րիք ու­նի «եր­կու աշ­խարհ» ար­տա­հայ­տութ­յու­նը: Ի՞նչ նկա­տի ու­նի Հ. Կա­րա­պեն­ցը: Միան­գա­մից ա­սենք, որ այն շատ տա­րո­ղու­նակ է և նե­րա­ռում է մի քա­նի հա­յե­ցա­կե­տեր: Լայն ու ամ­բող­ջա­կան ա­ռու­մով հարցն առնչ­վում է գրո­ղի ապ­րած և ս­տեղ­ծա­գոր­ծած շրջա­նում եր­կու վիթ­խա­րի հա­մա­կար­գե­րի՝ դրա­մա­տի­րա­կան և­ ըն­կեր­վա­րա­կան հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րի կամ կա­ցու­թաձ­ևե­րի հա­մա­գո­յութ­յա­նը. եր­կու աշ­խարհ, եր­կու աշ­խար­հա­յացք և տար­բեր, նույ­նիսկ միմ­յանց հա­կա­դիր տնտե­սա­կան, սո­ցիա­լա­կան, բա­րո­յա­կան ըմբռ­նում­նե­րի ա­րան­քում հայտն­ված մար­դը, հա­յը, ար­վես­տա­գետ գրո­ղը:
Հ. Կա­րա­պենցն այն կար­ծի­քին է, որ քա­ղա­քա­կրթութ­յան զար­գա­ցու­մը, գլո­բալ ա­ռու­մով, ի վեր­ջո, տա­նում է «ար­ժէք­նե­րի խա­թար­ման»: Դեռևս 80-ա­կան թվա­կան­նե­րի սկզբին, նա հա­մա­ձայ­նում էր Ջեյմս Ջոյ­սի հետ, ըստ ո­րի՝ մարդ­կութ­յան պատ­մութ­յու­նը չորս փու­լե­րից է անց­նում՝ կղե­րա­պե­տութ­յուն, ազն­վա­պե­տութ­յուն-ա­վա­տա­պե­տութ­յուն, ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յուն և քաոս, հաս­տա­տե­լով, թե «­Մարդ­կու­թիւնն այժմ գտնւում է վեր­ջին եր­կու­սի մի­ջեւ» (191-192): Ըստ էութ­յան, քա­ղա­քակր­թութ­յու­նը ներ­կա փու­լում ի­մաս­տա­սի­րա­կան որ­ևէ հիմ­նա­վոր ուս­մունք չի ա­ռա­ջադ­րում, այդ պատ­ճա­ռով էլ ա­ռա­վել ին­տեն­սիվ է ըն­թա­նում ար­ժեք­նե­րի խա­թա­րու­մը, ընդ ո­րում՝ դրան հա­վա­սա­րա­պես նպաս­տել են «հա­մայ­նա­վա­րու­թիւնն ու ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը»: Ըստ նրա, ե­թե «­Խորհր­դա­յին պայ­ման­նե­րում նիւ­թա­կան բա­րիք­նե­րի փո­խա­րէն ժո­ղովր­դին օ­րո­րե­ցին սին խոս­տում­նե­րով»՝ ծնունդ տա­լով «մի­ջա­կու­թիւն­նե­րի սերն­դի», ա­պա «ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը կտրեց տակն ու գլու­խը, ա­սաց ա­մէն ոք ա­զատ է հե­տապն­դե­լու եր­ջա­նիկ լի­նե­լու իր ի­րա­ւուն­քը, պայ­մա­նով, որ այդ ճա­նա­պար­հին չխախ­տի այ­լոց ա­զա­տու­թեան ի­րա­ւուն­քը: Այս­պի­սով ստեղ­ծո­ւեց բաղ­դա­տա­կան հա­ւա­սա­րու­թեան ու բար­գա­ւա­ճու­թեան մի հա­սա­րա­կարգ, ուր օ­րո­ւայ հե­րո­սը մի­ջա­կու­թիւնն էր»: Եվ որ­պես­զի մար­դիկ չդժգո­հեն, հա­մայ­նա­վար­նե­րը նրանց «բազ­մա­թիւ տիտ­ղոս­ներ ու կրծքան­շան­ներ պար­գե­ւե­ցին», իսկ դրա­մա­տի­րա­կան հա­սա­րա­կար­գում «եր­ջան­կու­թեան հե­տապն­դու­մը այն­պի­սի ծայ­րա­յե­ղու­թեան» հա­սավ, որ ա­մեն ոք սկսեց պա­հան­ջել «հա­սա­րա­կու­թիւ­նից, հաս­տա­տու­թիւն­նե­րից ու կա­ռա­վա­րու­թիւ­նից»: Արդ­յուն­քում՝ ըստ Հ. Կա­րա­պեն­ցի, հետզ­հե­տե կորց­նե­լով 19-րդ դա­րում դեռևս կեն­սու­նակ ար­ժեք­նե­րը՝ մաս­նա­վո­րա­պես, հա­վատ­քը ազ­գա­յին և­ ընդ­հա­նուր մարդ­կա­յին սկզբունք­նե­րի և­ ա­վան­դույթ­նե­րի հան­դեպ, «­Մե­րը ե­ղաւ գո­վազ­դի, ինք­նա­ծա­նու­ցու­մի եւ, մեծ մա­սամբ, նիւ­թա­պաշ­տու­թեան դար: (…) Եր­ջան­կու­թիւ­նը շփո­թե­ցինք լո­ւաց­քի մե­քե­նա­յի հետ, ի­մաս­տու­թիւ­նը՝ տիտ­ղո­սի հետ, ա­րո­ւես­տը՝ ըն­դօ­րի­նա­կե­լու հետ» (341-342): Քա­ղա­քակր­թութ­յու­նը փո­խում է նաև ան­հատ մար­դու նե­րաշ­խար­հը. նրա միտ­քը մղում դե­պի իր ներ­սը, նրան ներ­հա­յե­ցո­ղա­կան է դարձ­նում: Եվ «մար­դը մնում է մե­նակ», ար­ձա­նա­գրում է Հ. Կա­րա­պեն­ցը՝ խոս­տո­վա­նե­լով, թե «Այս մօ­տա­լուտ սնան­կու­թիւնն է», որ ապ­րում են իր հե­րոս­նե­րը (79): Վ­կա­յա­կո­չե­լով նաև Վա­հե Օ­շա­կա­նի «Ա­հա­զանգ» (1980) հա­տո­րը՝ նա գրում է, թե «մար­դը խոր­թա­ցել է Աստ­ծուց, հա­սա­րա­կայ­նու­թիւ­նից, ինքն ի­րե­նից: (…) Մար­դը դար­ձել է քա­րա­ցած ճիչ: Լ­սող չկայ» (227):
Այս ա­մե­նից հե­տո, կար­ևո­րա­գույն խնդիր­նե­րից մե­կը, որ ծա­ռա­նում է գրչի մար­դու առջև, բնա­կա­նա­բար, այն հար­ցի պա­տաս­խա­նի ո­րո­նումն է, թե, ի վեր­ջո, ի՞նչ է ար­վես­տը, մշա­կույ­թը, ի՞նչ է գրա­կա­նութ­յու­նը: Իր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան փոր­ձա­ռութ­յան ըն­թաց­քին հա­մա­պա­տաս­խան, տար­բեր տա­րի­նե­րի Հ. Կա­րա­պեն­ցի ար­տա­հայ­տած տե­սա­կետ­նե­րի ու հա­մոզ­մունք­նե­րի տրա­մա­բա­նութ­յու­նը բե­րում է այն եզ­րա­կա­ցութ­յան, որ մշա­կույ­թի, ար­վես­տի, գրա­կա­նութ­յան ա­ռա­ջին պայ­մա­նը ներ­քին ա­զա­տութ­յունն է՝ կա­տա­րե­լա­գործ­ման ձգտու­մի դո­մի­նան­տով: Միա­ժա­մա­նակ, ար­վես­տը չի կա­րող կտրված լի­նել ժա­մա­նա­կից, կեն­դա­նի ի­րա­կա­նութ­յու­նից, ո­րի ար­տա­ցոլ­մանն է կոչ­ված իր էութ­յամբ: Քան­զի՝ «…գրա­կա­նու­թիւ­նից ա­ռա­ւել կեանքն է կա­րե­ւոր գո­յու­թիւ­նը», կամ՝ «…ինչ­պէ՞ս հնա­րա­ւոր է կեանքն ու գա­ղա­փա­րը ան­ջա­տել մի­մեան­ցից –­ ապ­րել մի կերպ, մտա­ծել մի այլ կերպ» (151): Ի վեր­ջո, ընդ­գծե­լով, թե՝ «Երբ ան­սահ­ման ա­զա­տու­թիւն լի­նի, այ­լեւս ա­զա­տու­թեան պէտք չի լի­նի» (181): Մա­նա­վանդ՝ ազ­գա­յին, ըն­կե­րա­յին ու քա­ղա­քա­կան կյանքն ա­մեն վայրկ­յան ջա­նում է ներ­խու­ժել ար­վես­տի այդ ա­զա­տութ­յան տա­րածք, ո­րո­շա­կի տեղ գրա­վել ու թե­լադ­րել ի՛ր պայ­ման­նե­րը: Հ. Կա­րա­պեն­ցը ցա­վով է ար­ձա­նագ­րում, որ «­Շու­կան վա­ճա­ռա­կա­նի է վե­րա­ծել ա­րո­ւես­տա­գէ­տին», իսկ երբ ար­վես­տը «իջ­նում է ար­տադ­րան­քի մա­կար­դա­կին, կորց­նում է իր կո­չու­մը եւ հենց այդ կէ­տից սկսում է ան­վերջ սա­կար­կու­թիւ­նը մին­չեւ վերջ­նա­կան պղտո­րում» (268-269): Ա­հա թե ին­չու, նրա հա­մոզ­մամբ, գրա­կա­նութ­յու­նը նույ­նիսկ նաև «քա­ղա­քա­կան ա­րարք է ա­մէն բա­նից ա­ռաջ՝ թո­թա­փե­լու քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան ու ըն­կե­րա­յին բռնա­պե­տու­թիւ­նը – ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ա­զա­տագ­րու­թեան զէնք՝ նախ­քան բա­ցար­ձակ ա­րո­ւես­տին ծա­ռա­յե­լը» (359): Թ­վաց­յալ հա­կա­սութ­յու­նը գրո­ղը լու­ծում է գրե­թե ա­ֆո­րիս­տիկ ձևա­կերպ­մամբ. «Եւ վեր­ջա­պէս ի՞նչ է մշա­կոյ­թը ե­թէ ոչ մար­դու մահ­կա­նա­ցու­թեան խու­ճա­պա­հար ճի­չը ի­մաստ տա­լու տձեւ քաո­սին…» (149): Վ­կա­յա­կո­չե­լով նաև Ավ. Ի­սա­հակ­յա­նին՝ հաս­տա­տում է, թե իր այդ ա­ռա­քե­լութ­յու­նը ար­վեստն ու գրա­կա­նութ­յու­նը ի­րա­կա­նաց­նում են ոչ թե ճշգրիտ լու­ծում­ներ ա­ռա­ջադ­րե­լու, պա­տաս­խան­ներ գտնե­լու, այլ, ա­մե­նից ա­ռաջ, հար­ցեր հա­րու­ցե­լու, մտա­ծել տա­լու մի­ջո­ցով, ո­րը և­ է՛, նրա հա­մոզ­մամբ, «ճշմա­րիտ ա­ռա­ջա­դ­րան­քը ի­րաւ ա­րո­ւես­տա­գէ­տի ու ի­մաս­տա­սէ­րի» (331):
Ար­դի աշ­խար­հում նոր ու­ժով է բոր­բոք­վում «­Դա­սա­կան վէ­ճը –­ ա­րո­ւես­տը յա­նուն ա­րո­ւես­տի՞ թէ ա­րուես­տը յա­նուն ժո­ղովր­դի…»: Ըստ էութ­յան, դա վեճ է «ար­դիա­պաշտ­նե­րի ու ա­ւան­դա­պաշտ­նե­րի մի­ջեւ» (195), ընդ ո­րում՝ «…հենց այս ներ­հակ դիր­քե­րի առ­կա­յու­թիւ­նը ինք­նին մատ­նան­շում է հա­մաշ­խար­հա­յին մշա­կոյ­թի ճգնա­ժա­մը»՝ ան­կախ հա­սա­րա­կար­գե­րից (197): Փոր­ձե­լով սահ­մա­նել այդ եր­կու ներ­հակ եզ­րե­րը՝ Հ. Կա­րա­պեն­ցը ձևա­կեր­պում է, թե ա­վան­դա­կա­նը, դա­սա­կա­նը «օ­րէնք է, սահ­ման, ճշգրտու­թիւն ու մաք­րու­թիւն: (…) Դա­սա­կա­նը իր կա­պանք­նե­րով հան­դերձ վերջ­նա­կան ձեւ է, բո­վան­դա­կու­թիւն ու կա­ռոյց»: Մինչ­դեռ ար­դիա­պաշ­տութ­յու­նը «տա­կա­ւին խար­խա­փում է իր ինք­նու­թիւ­նը գտնե­լու մթին ա­րա­հետ­նե­րում», ո­րից օգտ­վում են մի­ջակ­ներն ու ան­տա­ղանդ­նե­րը (272): Հիշ­յալ հիմ­նա­հար­ցի շրջա­նակ­նե­րում անդ­րա­դառ­նա­լով ար­վես­տի ու բա­րո­յա­կա­նի առն­չակ­ցութ­յա­նը՝ Հ. Կա­րա­պենցն այն տե­սա­կետն է ար­տա­հայ­տում, թե ար­վես­տը մի­տում­նա­վոր (տեն­դեն­ցիոզ) չպետք է լի­նի, քան­զի թեև «Ա­րո­ւես­տա­գէ­տը բա­րո­յա­կան մարդն է», բայց «ա­ռանց բա­րո­յա­խօս լի­նե­լու», իսկ «ա­րո­ւես­տը ին­քը բա­րո­յա­կան է բա­ռիս ա­մե­նա­խոր ի­մաս­տով»: Ի վեր­ջո, սահ­մա­նում է գրո­ղը, «ա­րո­ւես­տի նպա­տա­կը բա­րո­յա­խօ­սու­թիւն չէ, չի կա­րող լի­նել, ե­թէ ջա­նում ենք հաս­նել ճշմար­տու­թեան ա­կուն­քին» (76), ո­րով­հետև «ճշմար­տու­թեան փնտռտու­քը ա­ւե­լի կա­րե­ւոր է քան յաղ­թա­նա­կի դափ­նին», և «մի կա­թիլ գու­թը ա­ւե­լի ար­ժէ քան մի ամ­բողջ գրա­դա­րան» (2):
Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ար­վես­տը, գրա­կա­նութ­յու­նը ար­տա­ցո­լում են ի­րա­կա­նութ­յու­նը, իսկ կյանքն ա­ռաջ է ըն­թա­նում. ան­խու­սա­փե­լիո­րեն ծա­գում է անց­յա­լի ու ներ­կա­յի, հնի ու նո­րի, ա­վան­դա­կա­նի ու նո­րա­րա­րութ­յան խնդի­րը: Այս­տեղ ևս Հ. Կա­րա­պեն­ցի հա­մոզ­մունք­նե­րը չեն հիմն­վում բա­ցար­ձակ ճշմար­տութ­յուն­նե­րի ար­տա­հայտ­ման վրա: Ո­րով­հետև ար­վես­տա­գե­տը կամ գրողն ին­քը վերջ­նա­կա­նո­րեն սահ­ման­ված էութ­յուն չէ: Ա­վե­լին՝ նա ին­քը, իր հետ նաև մար­դը, կա­րոտ է փրկութ­յան հենց գրա­կա­նութ­յան մի­ջո­ցով, այն դեպ­քում, երբ վեր­ջինս էլ պար­զա­պես «մի կա­թիլ ար­ցունք է թաք­նո­ւած հա­տոր­նե­րի մէջ» (94): Հ. Կա­րա­պեն­ցը, թվում է, տաս­նամ­յակ­նե­րի հեռ­վից, ձայ­նակ­ցում է ան­մահ Հովհ. Թու­ման­յա­նին, հաս­տա­տե­լով, թե գրա­կա­նութ­յան հա­մար «նոր նիւթ չկայ», կա «նիւ­թի իւ­րո­վի ըն­կա­լու­մը…» (41): Ընդգ­ծենք, սա­կայն, որ այդ յու­րո­վի ըն­կա­լու­մը կապ­վում է նաև խոր­քի ըմբռն­ման հետ: Հ. Կա­րա­պեն­ցը տար­բե­րա­կում է, օ­րի­նակ, ժա­մա­նա­կի հաս­կա­ցո­ղութ­յան եր­կու սլաք­ներ, ո­րոնք ցույց են տա­լիս «ժա­մա­ցոյ­ցի ժա­մա­նա­կը» և «տիե­զե­րա­յին ժա­մա­նա­կը», խո­սում է «տիե­զե­րա­յին ճո­ճա­նա­կի», «­Մեծ Ա­նո­րո­շի», գի­տակ­ցա­կա­նի ու են­թա­գի­տակ­ցա­կա­նի, ար­վես­տի «ա­մե­նա­խո­րունկ պա­հե­րի» մա­սին, երբ «ի­րա­կա­նին մե­րո­ւած է բնա­զան­ցա­կա­նը» (78-79): Ինչ վե­րա­բե­րում է ազ­գա­յին-հա­մա­մարդ­կա­յին փո­խառն­չութ­յա­նը, ա­պա, գրո­ղի հա­մոզ­մամբ, «ճշմա­րիտ գրա­կա­նու­թիւ­նը ար­դէն հա­մա­մարդ­կա­յին է իր տա­րած­քով ու խոր­քով»՝ «ա­ռանց ազ­գա­յին ու հա­մա­մարդ­կա­յին բնու­թագ­րում­նե­րի…» (153): Ա­հա թե ին­չու, նա ներ­քուստ ընդվ­զում էր նեղ-ազ­գա­յին, մա­կե­րե­սին սա­հող, խոր­քե­րին ան­ծա­նոթ գրա­կա­նութ­յան դեմ, որ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ լույս աշ­խարհ էր գա­լիս հայ­րե­նի­քում և սփ­յուռ­քում: Ն­րա հա­մոզ­մունքն էր, թե «­Պէտք է դուրս գալ գա­ւա­ռա­յին նեղ­լիկ մեր շրջագ­ծից եւ մխրճո­ւել կեան­քի մէջ…»: Ա­հա­զան­գում էր, թե «Զ­գաց­մունք­նե­րից ա­ռա­ւել՝ մեզ անհ­րա­ժեշտ է ինք­նա­գի­տակ­ցու­թիւն, ինք­նա­ճա­նա­չում թէ՛ որ­պէս մարդ եւ թէ որ­պէս ազգ ու հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն» (207): Մինչ­դեռ, մեր գրա­կա­նութ­յու­նը մեծ մա­սամբ կառ­չած է մնա­ցել «դա­սա­կան-քնա­րա­կան մո­տիւ­նե­րին», «զերծ ար­դի մար­դուն ու մարդ­կու­թեա­նը յու­զող փո­թոր­կա­լի յոր­ձանք­նե­րից» (209): Նա հստա­կո­րեն ըմբռ­նում էր, որ նշվա­ծի պատ­ճառն այն է, որ «մին­չեւ 19-րդ դա­րի վեր­ջը մենք պա­տե­հու­թիւն չու­նե­ցանք ներս նա­յե­լու: Մ­նա­ցինք ար­տա­հա­յեաց», քա­նի որ «­Սե­ղա­նի վրայ էր ազ­գա­յին ինք­նու­թեան հար­ցը»: Կար­ևոր­վում էր այլ բան՝ «Ա­մէն ինչ յա­նուն հայ­րե­նի­քի…» (304): Այս ա­սե­լով՝ գրո­ղը, ան­շուշտ, նաև հաշ­վի նստում էր ան­հեր­քե­լի պատ­մա­կան ի­րո­ղութ­յուն­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես, «­Մեծ Ե­ղեռ­նի ար­հա­ւիր­քի» հետ, ո­րը «սեւ գծի նման տա­կա­ւին առ­կայ է» հա­յութ­յան հո­գում ու մտքում (209):
Ու­րեմն, ո՞րն է ել­քը… Ըստ Հա­կոբ Կա­րա­պեն­ցի՝ ի­րա­վի­ճա­կը շտկե­լու հա­մար պետք է նոր խոսք ո­րո­նել, ո­րը սերտ առն­չութ­յուն ու­նե­նա «մեր ազ­գա­յին գո­յու­թեան կի­զա­կէ­տի հետ…» (207): Ընդ ո­րում, դրա հա­մար «պայ­ման չէ ար­դիա­կան լի­նել», Հ. Կա­րա­պեն­ցը հատ­կա­պես կար­ևոր է հա­մա­րում ընդգ­ծել, թե ին­քը միան­գա­մայն ժխտում է «այն տե­սու­թիւ­նը, թէ գրա­կան ո­րե­ւէ գործ ե­թէ ար­դիա­պաշ­տա­կան չէ, ա­պա տոհ­միկ է, ուս­տի եւ ժա­մա­նա­կավ­րէպ ու յե­տա­դի­մա­կան»: Ըստ նրա, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ «Ար­դիա­կա­նին հաս­նե­լու հա­մար մեզ անհ­րա­ժեշտ է փորձ­նա­կա­նի դաշ­տը, նախ յետ դառ­նա­լու Նա­րե­կա­ցի ու Քու­չակ, ա­պա հո­գե­ւին հարս­տա­ցած՝ պե­ղե­լու նո­րը, ա­նո­րո­շը, մին­չեւ որ ա­րիւ­նոտ ոտ­քե­րով մագլ­ցենք սի­զի­փո­սեան լե­ռը՝ վերս­տին սայ­թա­քե­լու ու նո­րից բարձ­րա­նա­լու տագ­նա­պով բռնո­ւած» (273): Ճիշտ է՝ նման հան­գա­նակ­նե­րի ո­րոշ ձևա­կեր­պում­նե­րում գրո­ղի խոս­քը եր­բեմն նաև դուրս էր գա­լիս իր սո­վո­րա­կան հա­վա­սա­րակ­շիռ հու­նից՝ տեղ թող­նե­լով ո­րո­շա­կի ա­ռար­կութ­յուն­նե­րի կամ թյու­րըմբռ­նում­նե­րի հա­մար: Ինչ­պես, օ­րի­նակ, ընդ­հա­նուր եզ­րա­հանգ­ման ձգտող հետև­յալ հատ­վա­ծում. «Ա­մէն պա­րա­գա­յի, ճշմա­րիտ ա­րո­ւես­տի հա­մար բա­ցար­ձա­կա­պաշ­տա­կա­նից զատ այլ ելք չկայ»: Ու­րեմն և՝ «­Պի­տի փոր­ձել ար­կա­ծախնդ­րու­թիւ­նը, (…) նոյ­նիսկ կի­սա­ճա­նա­պար­հին խոր­տա­կ­ո­ւե­լու գնով», քան­դել «ա­ւան­դա­կան կա­պանք­նե­րը» և­ ա­զա­տագր­վել «իր ե­սից, իր ազ­գա­յին սրբու­թիւն­նե­րից: Լի­նե­լու մարդ ու ա­զատ» (359): Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, վկա­յա­կո­չե­լով իր ժա­մա­նա­կի սփյուռ­քա­հայ գրա­կա­նութ­յան նո­րա­գույն մի­տում­նե­րը, նա լա­վա­տե­սո­րեն ար­ձա­նա­գրում էր, որ «…ա­ռա­ջին ան­գա­մը լի­նե­լով, իր ազ­գա­յին տագ­նա­պան­քի հետ զու­գըն­թաց, եր­բեմն ա­ւե­լի շեշ­տա­կիօ­րէն, նա (սփյուռ­քա­հայ գրա­կա­նութ­յու­նը – Պ. Դ.) սկսել է ապ­րել իր ներ­քի՛ն տագ­նա­պը, մար­դո՛ւ տագ­նա­պը, հա­մա­մարդ­կա­յի՛ն տագ­նա­պը: Նա գի­տէ, որ այս բա­խու­մից լի­նե­լու է ա­ւեր ու մո­խիր եւ որ սա­կայն մո­խիր­նե­րի մի­ջից ծնո­ւե­լու է մի նոր փիւ­նիկ» (363):
Տե­սա­կան հար­ցադ­րում­նե­րը գրաքն­նա­դատ և փոր­ձա­գիր (էս­սեիստ) Հ. Կա­րա­պեն­ցը, բնա­կա­նա­բար, հիմ­նա­վո­րում էր դա­սա­կան և­ ի­րեն ժա­մա­նա­կա­կից գրող­նե­րի՝ Նա­րե­կա­ցու և Ավ. Ի­սա­հակ­յա­նի, Դ. Վա­րու­ժա­նի ու Սիա­ման­թո­յի, Ե. Չա­րեն­ցի ու Ա. Բա­կուն­ցի, Վ. Սա­րո­յա­նի ու Հա­մաս­տե­ղի, Հր. Մաթ­ևոս­յա­նի, Պ. Ս­ևա­կի և­ ու­րիշ­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան բնո­րոշ օ­րի­նակ­նե­րով: Ընդ ո­րում՝ շեշ­տադ­րե­լով ո՛չ միայն բո­վան­դա­կութ­յան, այլև գրա­կան հո­սանք­նե­րի, դպրոց­նե­րի, ժան­րե­րի, լեզ­վի ու ո­ճի խնդիր­նե­րը: Հար­ցադ­րում­նե­րը բազ­մա­թիվ են ու բազ­մա­զան. այս­տեղ նշենք միայն, որ նա գրո­ղի մե­ծութ­յան անհ­րա­ժեշտ պայ­ման չէր հա­մա­րում որ­ևէ գրա­կան դպրո­ցի, հո­սան­քի կամ ժան­րի պատ­կա­նե­լը: Ա­վե­լին՝ ըստ նրա, կան գրող­ներ, ո­րոնք ոչ միայն չեն հետ­ևում որ­ևէ դպրո­ցի, այլև ստեղ­ծում են ի­րե՛նց դպրո­ցը, ինչ­պես Վիլ­յամ Սա­րո­յա­նը, Ա­րամ Հայ­կա­զը…
Բա­վա­կան լայն է նաև փոր­ձա­գիր, հրա­պա­րա­կա­գիր Հ. Կա­րա­պեն­ցին հու­զող հար­ցադ­րում­նե­րի շրջա­նա­կը՝ Սփ­յուռք – Հայ­րե­նիք ազ­գա­յին-պատ­մա­կան, գրա­կան-մշա­կու­թա­յին կա­պե­րից, սփյուռ­քա­հա­յութ­յան, սփյուռ­քա­հայ գրա­կա­նութ­յան ճա­կա­տագ­րի՝ անց­յա­լին, ներ­կա­յին ու ա­պա­գա­յին առնչ­վող խնդիր­նե­րից մինչև բա­ռի ու լեզ­վի, արևմ­տա­հա­յե­րե­նի, դպրո­ցի ու կրթութ­յան պահ­պան­ման և զար­գաց­ման հար­ցեր, մա­մուլ ու քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն… Կար­ևոր հար­ցադ­րում­նե­րը բազ­մա­թիվ են ու բազ­մա­զան, սա­կայն այս­տեղ բե­րենք, թերևս, դրան­ցից ա­մե­նաար­դիա­կան հնչո­ղութ­յուն ու­նե­ցող­նե­րից մի քա­նի­սը: Հա­յա­պահ­պա­նութ­յան մա­սին՝ գրո­ղի տագ­նա­պա­լից ա­հա­զան­գը՝ «աշ­խար­հաց­րիւ հա­յոր­դի­նե­րը հետզ­հե­տէ կորց­նում են ի­րենց հա­յու­թիւ­նը: Պատ­մու­թիւ­նը շա­րու­նակ­ւում է: Պատ­մա­կան այս դի­տան­կիւ­նից նոյն­քան հրա­տապ է հնչում Սիա­ման­թո­յի շե­փո­րը…» (313), «­Մէկ սե­րունդ եւս, եւ ար­դէն ճրա­գով պի­տի փնտռել հա­յե­րէն ըն­թեր­ցող», <<Ե­թէ հայ գրա­կա­նու­թիւ­նը պի­տի յա­րա­տե­ւի ար­տա­սահ­մա­նում, ա­պա սփիւռ­քա­հա­յու­թեան թիւ մէկ ա­ռա­ջադ­րան­քը հայ միջ­նա­կարգ դպրո՛­ցը պէտք է լի­նի» (212): Լեզ­վի մա­սին՝ նույն­քան տագ­նա­պա­հա­րույց մտա­հո­գութ­յամբ՝ «ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը նա­հան­ջի մէջ է ա­մէ­նու­րէք, յատ­կա­պէս մեր մա­մու­լում, ուր տի­րա­կան է ոչ միայն ան­փու­թու­թիւ­նը, այլ նաեւ օ­տա­րա­մուտ այ­լան­դա­կու­թիւ­նը խորթ խօս­քի ու ա­սա­ցո­ւած­քի…» (237): Ան­կա­խութ­յան մա­սին՝ «­Քա­ղա­քա­կան ան­կա­խու­թեան հաս­նե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ էր նախ եւ ա­ռաջ հո­գե­ւին ա­զա­տագ­րու­մը եւ վե­րա­կանգ­նու­մը հա­յի մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թեան: (…) Ա­ռանց նո­ւաս­տաց­ման զգա­ցու­մի յաղ­թա­հար­ման, հնա­րա­ւոր չէր քա­ղա­քա­կան յաղ­թա­նակ» (310): Բա­ռի ար­ժե­քի մա­սին՝ «Այ­լեւս թեր­թե­րին ու գրքե­րին չեմ հա­ւա­տում, հան­դէս-ման­դէս չեմ գնում: Ա­ժան վա­ճառ­քը ոչ միայն խա­նութ­նե­րում է, այլ նաեւ բե­մե­րի վրայ» (341)…
Քն­նա­դատ –­ էս­սեիստ Հա­կոբ Կա­րա­պեն­ցի վե­րը շա­րադր­ված կար­ծիք­ներն ու տե­սա­կետ­նե­րը բխում էին նրա այն ան­խախտ հա­մոզ­մուն­քից, թե «…գրա­գէ­տը ժո­ղովր­դի ոչ-պաշ­տօ­նա­կան դես­պանն է, ան­տիտ­ղոս ա­ռաջ­նորդ ու ռահ­վի­րայ, ո­րի խօս­քը սա­կայն ա­ւե­լի ազ­դե­ցիկ է յա­ճախ քան մաս­նա­գէտ դի­ւա­նա­գէտ­նե­րի ու քա­ղա­քա­գէտ­նե­րի ի­րա­տես ծրագ­րե­րը»: Կամ՝ «Գ­րա­կա­նա­գէ­տը իր ի­մա­ցա­կան աչ­քով տես­նում է ա­պա­գան, բնո­րո­շում ի­րե­րի կա­ցու­թիւ­նը եւ նա­խազ­գում ա­պա­գա­յի հո­սան­քը: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով էլ ա­րո­ւես­տա­գէտ լի­նե­լուց բա­ցի նա է՛ նաեւ քա­ղա­քա­գէտ, ըն­կե­րա­բան, հա­սա­րա­կա­գէտ եւ նոյ­նիսկ հո­գե­բան» (337-338): Բայց այդ ա­մե­նի արդ­յու­նա­վետ ի­րա­գործ­ման պայ­մա­նը, ըստ նրա, այն է, որ նման կոչ­մամբ աշ­խարհ ե­կած ան­հատ­նե­րին է մնում «լեռ­նե­րից վար իջ­նել դէ­պի հա­սա­րա­կու­թեան գիր­կը, լսել նրա բազ­կե­րա­կը, խօ­սել, խո­րա­նալ, զգալ նրա սրտի բա­բա­խու­մը եւ դար­ման ա­ռա­ջար­կել» (340): Մի բան, որ տաս­նամ­յակ­նե­րի իր ողջ գի­տակ­ցա­կան կյան­քի ըն­թաց­քում փոր­ձեց, տքնեց ու ջա­նաց ի­րա­կա­նաց­նել հենց ինքը՝ բազ­մա­վաս­տակ Հա­կոբ Կա­րա­պեն­ցը: