***
Ամենասովորական զգացողությունները հպարտությամբ են լցվում, եթե կանգնած ես զինվորի կողքին։ Կանգնած սպասում ես նրա հերթական խոսքին, շարժմանը, արձագանքին, աչքերին, ժպիտին… Իսկ երբ հարցնում է զինվորը, թե ինչո՞ւ են իր մասին գրում, ապա պատասխանը մեկն է լինում. իսկ հերոսների մասին չե՞ն գրում։ Ու այդտեղ հասկանում ես նրա համեստության ու հայրենանվիրումի չափը, այն ամենը, ինչը կա, այո՛, իրական է, ոչ թե այլ աշխարհից:
***
Պատերազմական օրեր էին։ Հեռվում ծուխն այնքան էր տարածվել, որ մտածում էի՝ մի քանի րոպե հետո մի պայթյուն էլ իմ կողքին կլինի, ու ես էլ չեմ լինի։ Արագ էի քայլում։ Այնքան զարմանալի էր, որ ճանապարհներին մարդ չկար։ Այս ի՞նչ ժամանակներ են։ Անգամ Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ մարդիկ իրենց դարպասների մոտ նստում էին, մի երկու րոպե զրուցում։ Կյանք կար։ Այս պատերազմը շատ տարբերվեց։
***
Դիրքեր այցելելու ժամանակ զինվորներից մեկին հարցրի, թե կարոտե՞լ է տնեցիներին։ Ասաց, որ այդ 2 տարին կարոտը Հայրենիքի հանդեպ սիրո միջով է անցնում, և մի այլ տեսակ զգացում է այս պարագայում։
Հիմա կարոտում եմ նրանցից յուրաքանչյուրին։ Ես զգացել ու տեսել եմ նրանց անպարտ կեցվածքը, պայքարող ոգին ու հաղթելու ուժը։ Նրանք երբեք չեն պարտվել ու չեն պարտվելու…
***
Այս մոլորակն իմն է։ Անունը՝ Արցախ, որ ոչ մի բանի հետ չեմ փոխի։ Նա իմ ամենամտերիմն է։ Այստեղ արծիվները չեն քնում… Արծիվները կենսագրությունն են հաստատուն պահում։ Իսկ ես կարո՞ղ եմ հեռու երկրում թողնել բոլոր գույները։ Չէ՛, այդպես չի կարող լինել։ Ասում են՝ ուրիշ պատի համար նախատեսված գույնը մեկ այլ պատի տգեղ է երևում։ Դրա համար ամբողջ գույները Արցախի համար ենք պահում։ Է՜հ, այստեղ կարմիրն է շատ… ամենաշատն է։
***
…Պատերազմը երբեք չի ուշանում։ Երևի կյանքում ամենաանդավաճան հիմարն է պատերազմը, որ մեզ շատ է սիրում, ու դա փոխադարձ չէ։
***
Այստեղ ցավը մի քանի ժամ կարոտի մասին է պատմում։ Ժամերը շատ արագ փլվում են կեսգիշերին, ու խելագարվում են ցերեկն ու մութը՝ իրենց անսովոր հայացքներով։ Ամեն բացվող լույս մի նոր ցավ է կիսում՝ հորիզոնի շուրթերին նայելով։
***
44 օր. ցավի համառոտ արտացոլանք և սպասումի անթափանց հայելի։
Այդ օրերից ավելի է, որ հողը ջուր է ուզում ապրելու համար։ Տարվա եղանակ չմնաց։ Չարագույժ աշունը մի գուլպա է գործում ու ասում է՝ սա էլ է հերիք։ Չմրսեք։ Պատերազմը մեր ներսում է։
***
Երկինքը կարծես մի անտաղանդ նկարչի ստեղծագործություն լինի։ Ինձ կներեք այս խոսքերի համար։ Հիմա ես, ինչպես բոլոր ծառերը՝ նույն ձև տխուր ենք։ Կարծես կյանքը կա, բայց ապրել չգիտենք։ Ապրելը ուրիշների համար էր։
***
Մատներս գիշերվա և ցերեկվա տարբերությունը չեն զգում։ Այսպես դեռ չէր եղել, անսովոր է։ Անսովոր է նաև հողը, որ անընդհատ քաջություն է ուզում, որ իր վրայով թողնի քայլես։ Իսկ այդ քայլերը… ինչքա՜ն պատերազմների միջով են անցել, որ արդեն խեղդում են ցավը։
***
Լեռը քառասուն խոստում է տվել բոլորին։ Լեռը ամաչում է գլուխը բարձրացնել։
***
Պատուհանիս նայող լույսը ցավից մեռնում է։ Դիմանալ չկա։ Հայելու մեջ մենք ենք՝ չդիմացողներս, չնայած համբերում ենք ու հանդուրժում։ Մեկս մյուսի շարունակությունն ենք, մեկս մյուսի կտրված մասը։
***
Մառախուղը չի դադարում ծածկել մեզ։ Ինչքան դժվար լինի՝ դիմանում ենք, չնայած մառախուղի մեջ էլ կա պատերազմի հոտը։
***
Ծանր եղանակ է և՛ դրսում, և՛ ներսում։ Եղանակի միջից ստվեր է դուրս գալիս ու կյանք է առնում։ Նա շարունակում է քայլել մի արահետով, որն արդեն մերը չէ, բայց մերն է եղել։ Անձրևը թաքուն ջրում է այդ արահետը։
***
Մի տեսակ անշոշափելի են աշունը, ձմեռը։ Անշուք օրերի շքեղության մեջ ե՞րբ է մոլորակը (կամ կյանքը) թույլ տալու, որ հաղթանակի համար արյուն չթափվի։
***
Ուզում եմ խոսել, բայց օդը խեղդում է թշնամու նման։ Թշնամին այս պարագայում չգիտեմ ով է։ Եղանակը կապում եմ շարֆիցս, ու նորից գուլպա է գործում մութը։
Անձրև, անձրև, անձրև… Մի քանի ժամից էլ ոչ մի բան չեմ հիշի այս պահից, որովհետև հիմա իմ գյուղն ավելի շուտ է քնում՝ այլ ձայների ներքո։
Առաջ այսպես չէր։ Էլ աքլորը չի կանչում, երևի շատերից ավելին է հասկանում։
Լուսաբացը կեղծ բառ է։ Լուսաբաց չկա։ Մեզ համար միայն մայրամուտներն են ստեղծվել։ Ուրիշ երկնքից լուսաբաց մի՛ գողացեք։ Անօգուտ է։ Ինչ կա՝ այստեղ է։ Արի, տես, զգա, որ հետո չասես՝ չի եղել ու չի լինի։ Մի օր էլ մայրամուտը կգողանան ու ուրիշ երկինքներից կուզեն քշել ու բերել այստեղ։
Ես ուրիշ երկինքների սովոր չեմ…
***
Երբ ձեռքերս փորձում եմ մոտեցնել պատերազմից մնացած փամփուշտներին, մութը նստում է ուսերիս, ու հայրենիքն է երգում հզոր տղաների հաղթության համար։ Այդ երգը դառնում է նարեկյան աղոթք, խաչ…
***
Այս ինչքան է հապաղում արևը։ Նրա շողերը պակասել են։ Տղերքն էին… մե՛ր տղերքը՝ սիրուն նայվածքով, փոքր մարմնով ու մեծ հոգով։ Իրենց ստեղծած ու պահած լուսաթև հեքիաթում մնացինք միայն մենք՝ թափառող ու հավերժ հողը գրկած։ Իրենք այնքան են սիրել, որ գրկել են անմնացորդ ու առանց հապաղելու…
Իսկ արևը, չէ՛… մեր տղաները շողեր դարձան։
***
Երբեմն ականջներիս մեջ եղբորս ձայնն է լինում։ Նա գույներ շատ էր սիրում, բայց ես ինձ մեղավոր եմ զգում, որ հիմա այդ գույները չկան։ Ինքն իր հետ տարել է, իսկ մեր հանդիպումների ժամանակ միայն ժպտում է…
***
Պատերազմներ կան, որոնք այդպես էլ չեն վերջանում…
***
Մեկ-մեկ մտածում եմ՝ պատերազմը միայն մե՞զ համար է ստեղծվել։ Եվ ամեն անգամ պատասխան չեմ ստանում։ Այնքան շատ եմ ուզում, որ պատերազմը միայն մի հոգի լինի, որի դեմ կպատերազմեմ մենակ ես։ Ասում են, որ եթե մի բանի մասին շատ ես երազում՝ անպայման հասնում ես. ու ես մտածում եմ՝ մի՞թե մի թշնամու երազանք իմ երազանքից հզոր է։ Ո՛չ։ Ես դրան չեմ հավատում։ Իմ երազանքը մեր հերոս զինվորներն են փայփայել ու փայփայում։ Իմ երազանքի հայրենիքը ոչ ոք չի կարող գողանալ՝ ինչքան էլ պատերազմը համառի։
***
Մեկ-մեկ թվում է, թե պատերազմի տանն ենք ապրում, մինչդեռ պատերազմը տուն չունի. թափառում է՝ ամենաանտաշ քայլվածքով ու պահվածքով։ Պատերազմը նույնիսկ աչքեր չունի։ Նա ընտրյալ ժողովուրդների հետ է բախվում միայն։
***
Ցավը բազմապատկվել է, մեր երկրի ճակատագիրը՝ ողբով խմբագրվել։
***
Արցա՛խ ջան, բազում կյանքեր քեզ կյանք են տվել, շնչիր, շնչիր, իմ հավերժացա՜ծ սեր…
***
Ցավը ցավի վրա. համաչափ դասավորությամբ, բայց անհամաչափ բաշխված մարդկանց մեջ։ Իսկ երկիրը արյունն է ծածկել, մա՛մ, մեր երկիրը ցավից լուռ գոռում է, չենք լսում, տեսնում ենք ու նորից շարունակում ապրել, ապրել՝ ամեն անգամ մի քիչ մեռնելով…
***
Նրանք այնտեղ են: Ու ես ուզում եմ թևերս բացել, գոռալ կամ էլ ցածր ձայնով կանչել մեկին: Կանչեմ խաղաղությանը, որն այդպես էլ երեսը թեքել ու վախկոտի նման թաքնվում է պատերի հետևում: Այդ պատը պատերազմն է, որ միշտ գալիս է մի քանի օրով կամ ամսով, բայց նրան երկար ենք հիշում: Հիշում ենք ամեն տեղ, ամեն պահ ու րոպե, որովհետև այդպես է կյանքը: Կրկին լուռ ակնթարթ: Հույսը բարևում է լռությանը: Ամեն ինչ անսովոր է թվում: Պատերազմն էլ անսովորների լռությունն է:
***
Խաղաղության առաջ հրեշտակները աղավնիներ են բաց թողել, բայց ճախրել չգիտեն. մեր երկրում օդը խեղդում է նրանց։
