«Վան Արյան» հրատարակչությունը լույս է ընծայել Վարդ Արծափէի «Լինել երեք հարությամբ» բանաստեղծությունների ժողովածուն: Այն բազմապիսի հրատարակությունների ներկա խառնարանում աչքի է ընկնում զգայական աշխարհ ձգող գողտր տեսքով: Գրքի շապիկը զգայաշեմը հուշող մուտք է, որով անցնելիս կանխազգում ես, որ հայտնվելու ես մի հոգևոր տիրույթում, որտեղ թռիչքն ու ճախրը ներդաշնակ են ծաղկաբույրով: «Լինել երեք հարությամբ» գրքի վերնագիրը և հեղինակի անունը՝ Վարդ Արծափէ, արդեն իսկ նախանշում են, որ Արարչի ծափը բանաստեղծուհու ծաղիկ էությունն է, որը գոյում է ոչ թե միմյանց հաջորդող հարություններով, այլ ամբողջություն կազմող երեք հարությամբ, ու ցանկություն է առաջանում մեկնել հարությունների խորհուրդը, որոնց մեջ կյանքի շարունակականության բարեխոսի խաղաղությունն ես ակնկալում: Գիրքն ունի չորս բաժին: Երեք բաժիններում` «Լուսանցում», «Իմ տունը քո գիրկն է», «Չլռող մրմունջ», Վարդ Արծափէի առանձին-առանձին հարություններն են, որոնք խաչվում են մեկ ամբողջության մեջ՝ «Ճակատագրի ճաքերում» (չորրորդ բաժին):
Ա հարություն:
Վարդ Արծափէն գրում է. «Երազս սահեց երկրային մեգում,//ով ասես եկավ, անցավ իմ կողքով,//անմիտ հայելով թռչկոտեց կրծքիս,//հռհռաց չարքեր, որ անանձ դառնամ…//բայց ես խմել եմ արև սիրաբախ.//անպարտ է ոգիս…//մնում եմ թռչուն, //մարի եմ, մարի՜…»:
Այսպես բանաստեղծուհին քնքշությամբ տոկում է, որից հարություն է առնում որպես մենություն` լույսի նաժիշտ. «հրեշտակ չեմ ես,//բայց հասել եմ նրա խաչին,//պտույտում եմ անժամանակ…», նաև զգում է. «կա Մեկը, ով ինձ նայում է անվերջ…»:
Վարդ Արծափէի համար հարությունը կյանքի ժամադրավայր տանող ճանապարհ է, որտեղ նրա երևակայության «հեքիաթն է բռնում հոգու վախերը», ուստի և բառը դառնում է զնգուն, ազատ, անկեղծ, ու նա խոստովանում է. «Որովհետև ամեն իրիկուն//Քրիստոս է անցնում//ջրերիս վրայով»: Պատահական չէ, որ բանաստեղծուհին թոթափում է ինքնապաշտպան կուրությունը. «կրկին մնալով//աշխարհը խմող կույր պատուհանի //լայնաբաց աչքը,//որ տեսնում է նուրբ ձայնահնչյունով»: Հառնելով մենության մեջ՝ բանաստեղծուհու իմաստությունը դառնում է ոչ թե կլանող, այլ ամոքող Վարդալեզ «ճամփաբաժանին քուն ու արթնության», և նրա համար մահվան ճանաչումն իր իսկ մահը մերժող ծիծաղելի տապանաքարն է՝ լեցուն կյանքի տարաշխարհիկ հմայքներով, ուստի՝ մեռնելը «ընծա է ապրելու համար»: Նա լավ է հասկանում, որ ինքն օրվա անմեղն է, թեկուզ ներում է խնդրում՝ միշտ լաց լինելով Աստծո ոտքերի առաջ: Հարության ու ժամանակի մեջ բանաստեղծուհին հասունանում է, և իր ես-ին կպած ես-ը դառնում է մերձընդհանրական. «Ամեն օր//ներսումս կախարդուհի է մեռնում,//տեղը//հարսնյակ//ծնում.//թիթեռնիկներս// շատացել են…», նա ցնծում է. «ես` հոսանուտս,//խելաթափվում եմ մի նոր երկունքով`// որպես մերժված ցավ…», ու այդ ամենում խորհրդանշական քամու կամքը կա, քանզի նա «քամի աղջիկ» է՝ սուրալու համար ծնված:
Բ հարություն:
Խևածուփ բանաստեղծուհու Բ հարությունը ճերմակ քողով երազի ամպաթիռ կամուրջ է, որտեղ շորորացող շիկնանքով ու շոյող հիրիկալեզվով ճախրապարում է նրա սիրո հայտնությունը, թեկուզ նա համեստորեն ալեկոծում է. «Փրկությունս թևող պատրանքի//մի կում է քեզնից…», սակայն այդ կումը Վարդ Արծափէի համար այնքան անսահման է. «Հիմա թռիչքս առանց անկարգել է,//թևերս` ասեղնագործ,//իսկ ես նույնը` փախչող եմ,//ու գրկիցդ փախչում եմ… գրկիդ մեջ»: Վարդ Արծափէն գիտակցում է
«…որ ոչ ոք չգիտի//սիրո նվիրումն այնպես,//ինչպես արցունքը…», բայց նրա համար սերը երկնքի չափ մեծ է ու անանձնական, ուստի և՝ բարի ու մեծահոգի. «Լաց չեմ լինում,//որ աչքերիս մեջ բացված ծաղիկները//չխեղդվեն հանկարծ…»: Սիրո հայտնությունը բանաստեղծուհու պոեզիան օժտել է աղջկական անմիջականությամբ ու պարզությամբ, երբ գերադասելին իրական է ընկալվում մի խաղում, որի առանցքում անկեղծության էքսպրոմտային զգացողություններն են, ու որոնք այնքան սովորական են ու վեհ.
«Դանդաղ եմ շնչում,//որ երկարի ժամանակս,//դառնամ գիշերվա ծաղկած պարտեզ`//գարուն թևերով,//բայց երկարի այնպես,//որ առավոտը քնով ընկնի//ու մեզ թողնի//գիշերվա պարող լույսերի մեջ…»:
Վարդ Արծափէի սիրով լեցուն միտքը ծավալվող երևակայություն է՝ շարժուն ու խաղարկուն, և տրամաբանական է, որ նրա բանաստեղծությունները պատկերաշարժային հենք ունեն, որտեղ դադարներն էլ շարժման բաղկացուցիչ մասեր են.
«Ես դեռ չծնված խրխինջներ ունեմ.//մի առկայծումում կթռչեն ինձնից//ցայգաթիթեռի թևերի թափքով,//դե սանձի՛ր նրանց,//ես գալարվել եմ ծոցաբողբոջում ամանակների,//ո՜նց ես տանելու խևամատակիս//թևերիդ վրա,//աստղերի միջով էն Յոթ սանամոր,//որ ամբողջիցս ոչինչ չքանդվի,//ու ավերեմ քեզ,//որ մեզ չոռնամ…»:
Բանաստեղծուհու համար սերը ինքնաճանաչողություն է. «ցավ-կորուստների ամբողջ կյա՞նք էր պետք,//որ իմանայի քեզնից իմ մասին»: Վարդ Արծափէի քնարական պոեզիան սերը փնտրում է նաև բնության տեսիլքներում, որտեղ բնական պատկերներն ասոցացվում են որոշակի զգացողությունների հետ՝ դառնալով գաղտնագրված խոսք, սիրո խորհրդավորությունը վկայող պեյզաժ-ներաշխարհ.
«Սառցակապ ջրհորում//տերևը` ոսկե ձկնիկ,//ձմռան մեջ աշուն է.//թափվել են աչքերս սառույցին…//տերևը ջրամույն,//որ մի օր դուրս սահեց//քո անփույթ մատներից//հեքիաթի ձկան պես,//կորել էր անհայտի խռովյալ ջրերում,//արդ` տեսիլք,//ջղերին` ամառվա դեղինը,//խաղում է գարունքվա հույսերով…»:
Կամ մի սեղմ աշխարհ այս տողը. «գլուխս ուսիդ մի անվերջ ծաղկունք»: Սիրո հայտնությամբ բանաստեղծուհու երևակայությամբ ապրելու ազատությունն անպարագիծ է, որտեղ պահն ընդմիշտ է, ընդմիշտը՝ պահ.
«Ապրելու բաղձանք է նորից.//ուսերիցս թափ եմ տալիս ցավը,//տրվում լույսիդ,//թռչում ինձնից վեր…//
– Ո՞ւր ես թևում, ո՞ւր,- ձայնում է//ազատությունը,-//չէ՞ որ գտնված պահն է ընդմիշտը…»:
Գ հարություն:
Վարդ Արծափէի հավատը գենետիկ հարությունն է. «Այն, ինչ որ քոնն է, վերադարձ ունի»: Բանաստեղծուհին «ծոցվորվում է իր ակունքի մեջ» և վեհանձն հայուհու օջախավառ թոնրաբույրով գրում.
«Հայիս արմատը հյուսված է Աստծո//կենաց մատներին,//Արծափիս ջուրը ծնվում է Էրգրում//ու Էրգրում մնում. հեռանալ չկա.//ես հավատում եմ շրջապտույտիս…»:
Վարդ Արծափէի ներահայաց պոեզիան նաև հարություն է իր տատի կերպարագույնով, որ թևերը կռթնած տողերին, տեսիլվում է վանք և սրբանում գենեզիսով. «Լուսացել եմ հողի ծնկին,//ու տեսանող իմ բիբերում//քլթքլթում է եռքս արյան,//ես տեսել եմ ժամանակը//վերադարձում», իսկ ֆոսֆորե գենետիկ հարությունն անհաղթ է. «Երկրագունդը//ծամծմում է ոսկորներս,//բայց անզոր է խմել վարգող//արյունս գետ»: Բանաստեղծուհին համոզված է, որ անարմատների համար հողը նույնն է, նրանց ձեռքերում միշտ ճամպրուկներ են՝ լցված անմիաբան դատարկությամբ: Պոետի հողը արմատապահն է, որին «կաթիլ Աստված է խառնված ու կաթնահամ է», ուստի և նա յուր չափով կենարար օդն է ծանրացած երկրի. «Կապկպել են շունչդ, երկի՛ր,//ես քեզ կաթիլ թթվածին եմ…»:
Վարդ Արծափէն գենետիկ հարության հայացքով է նայում Հայոց աշխարհին ու նրան պատուհասած արհավիրքին՝ 44-օրյա հայրենական պատերազմին. նրա հոգու մի թևը Արծափն է (Էրգիր), մյուսը՝ Շուշին (երկիր), և նրանք բանաստեղծուհու մեջ ամբողջություն են ու մնում են կարեվեր.
«Երկար մնացիր//վիրահատական սեղանին,//նշտարը` սրտիդ մեջ,//տրոփի՛ր,//էլ ուշ է,//դո՛ւրս բեր քեզ անզգայացումից,//պոկի՛ր թևերիցդ ասեղներն ու//արյունդ «մաքրող»//խողովակները բոլոր,//վե՛ր կաց, Գողգոթայից լույս է գալիս//դեպի քեզ,//գրկի՛ր հավատով…//բաբախի՜ր…//Միակն ես,//ում ամեն անգամ//առաջին անգամվա պես եմ ասում.//-Ես քեզ սիրում եմ, հայրենի՛ք…»:
44-օրյա պատերազմի հարվածից Վարդ Արծափէի համար երկիրը «փոքրացավ թռչնաբնի չափ,//տձև բան է անփետուր ապրելը», բայց միևնույնն է. «բարձր է լինել հայ», որ կենսասեր է անգամ մորմոքի մեջ, և բանաստեղծուհին ասում է. «Ավերակված տանս հատակին//ինձ եմ փնտրում», ու «Ցավն է սարսռալի,//և համոզող մայրը,//թե. «Աստված ողորմած է.//զավակս գերեզման ունի»: Պատերազմ տեսած մոր ցավն է բանաստեղծուհու վիշտը.
«Ընդարձակությանս մեջ//փոքրիկ բան է մահը,//այլևս չեմ խորշում նրանից,//սեղմվել է ծպտունս,//համրացել արցունքս.//աղմկում եմ ինձ,//սոսկանքը` կախապարան,//ճոճվում է երկնքից,//վշտի փլատակների տակ//ապրելու փնտրտուք է,//ցավում եմ, հայրենի՛ք://Դատարկված գրկիս մեջ//հասկացա որբությունս`//խաղ-աղ-ութ-յուն»:
Ահա Վարդ Արծափէի հայրենական պոեզիայի գենետիկ հարության բառ-բանալիները՝ ցավ, որբ, խաղ, աղ, ութ (հավերժություն):
Վերջաբան:
Վարդ Արծափէի «Լինել երեք հարությամբ» գիրքը փորձ է մեկնելու հարություն գաղափարական սուբստանցով ինքնաորոնման գոյաբանությունը իրականի և գերիրականի համագոյությունում, որտեղ նրանք փոխկապակցված են կյանքի հեքիաթով, ասել է թե՝ պոեզիայի միֆով ամբողջացող վեկտորյալ կարոտներով: Անշուշտ, այս սեղմախոսքն ընդամենը գրքի ասելիքի ուրվապատկերն է: Վարդ Արծափէի «Լինել երեք հարությամբ» գիրքը հաջողված է, և արժե նրան անդրադառնալ ավելի խորը և գրականագիտորեն մեկնաբանված:
