ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉՅԱՆ

­Նա մի քա­նի սերն­դի գրա­կան ու գե­ղար­վես­տա­կան
բարձր ճա­շակ ձևա­վո­րողն էր

ՀՀ նա­խա­գահ Արմեն ­Սարգս­յա­նի ցա­վակ­ցական ուղերձը Ա­լեք­սանդր ­Թոփչ­յա­նի
մահ­վան կա­պակ­ցութ­յամբ

­Խոր ցավ ապ­րե­ցի՝ լսե­լով թարգ­մա­նիչ, գրաքն­նա­դատ, գրա­կա­նա­գետ, ՀՀ նա­խա­գա­հի մրցա­նա­կի դափ­նե­կիր, «­Մով­սես ­Խո­րե­նա­ցի» մե­դա­լա­կիր Ա­լեք­սանդր ­Թոփչ­յա­նի մահ­վան մա­սին։
Ա­լեք­սանդր ­Թոփչ­յանն իր կյան­քով և ս­տեղ­ծա­գոր­ծա­կան գոր­ծու­նեութ­յամբ գրա­կան ու գրա­կա­նա­գի­տա­կան մի քա­նի սերն­դի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ էր և ­միա­ժա­մա­նակ, մի քա­նի սերն­դի գրա­կան ու գե­ղար­վես­տա­կան բարձր ճա­շակ ձևա­վո­րող։
­Բա­ռի ու բա­նի նրա յու­րա­հա­տուկ զգա­ցո­ղութ­յան շնոր­հիվ են հա­յե­րեն թարգ­մա­նութ­յամբ մեզ հա­սա­նե­լի դար­ձել ֆրան­սիա­կան և ­ռու­սա­կան գրա­կա­նութ­յան լա­վա­գույն շատ նմուշ­ներ։ Դ­րանք մնա­յուն վկա­յութ­յունն են այն բա­նի, որ Ա­լեք­սանդր ­Թոփչ­յան թարգ­մա­նիչն իս­կա­պես անգ­նա­հա­տե­լի ա­վանդ ու­նի մեր մշա­կու­թա­յին մի­ջա­վայ­րում, ո­րի ինք­նա­տիպ մասն են նաև նրա իսկ գրչին պատ­կա­նող բազ­մա­ժանր գրքե­րը, գրա­կա­նա­գի­տա­կան ու գրաքն­նա­դա­տա­կան վեր­լու­ծութ­յուն­ներն ու հոդ­ված­նե­րը։
Իր ողջ կյան­քի ըն­թաց­քում նա ար­ժա­նա­պատ­վո­րեն կա­տա­րեց ար­վես­տի ու մշա­կույ­թի նվիր­յա­լի իր ա­ռա­քե­լութ­յու­նը և­ իր գրա­կան վաս­տա­կը որ­պես լու­սա­վոր հետք թո­ղեց ար­վես­տա­սեր ու ար­վես­տա­գետ հան­րութ­յան հի­շո­ղութ­յան մեջ։
­Խո­րին ցա­վակ­ցութ­յուն­ներս ու մխի­թա­րութ­յան խոս­քերս եմ հղում Ա­լեք­սանդր ­Թոփչ­յա­նի ըն­տա­նի­քին, հա­րա­զատ­նե­րին ու գրչա­կից ըն­կեր­նե­րին։

***

Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նի կո­րուս­տը շատ մեծ ցավ է մեզ, գրա­կան ըն­տա­նի­քի և, առ­հա­սա­րակ, Հա­յաս­տա­նի մշա­կու­թա­յին ըն­տա­նի­քի հա­մար: Ե­րի­տա­սարդ տա­րի­նե­րից մշտազ­վարթ, նոր գա­ղա­փար­նե­րով, մար­տա­կան, գրա­կա­նութ­յան պա­հա­պա­նի և գ­րա­կա­նութ­յան նո­րա­րա­րութ­յան հու­նը բա­ցո­ղի կեր­պար ու­ներ, և «­Գա­րուն» ամ­սագ­րում իր գոր­ծու­նեութ­յու­նը հենց այդ­պի­սին էր՝ նոր սերն­դի գրա­կա­նութ­յան, հատ­կա­պես պոե­զիա­յի ա­ռա­ջա­մար­տի­կը լի­նե­լով՝ ներ­կա­յաց­նե­լու, տա­րա­ծե­լու, ին­չու չէ, նաև հա­մաշ­խար­հա­յին ան­ցու­դար­ձե­րում:
Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նը կյան­քի այդ հատ­վա­ծից հե­տո ա­վե­լի խո­րա­ցավ թարգ­մա­նա­կան ար­վես­տում և 50-ից ա­վե­լի գիրք թարգ­մա­նեց ֆրան­սե­րե­նից: Նա ա­ռա­ջին­նե­րից էր, որ ներ­կա­յաց­նում էր եվ­րո­պա­կան պոե­զիան, լա­վա­գույն ար­ձա­կը: Հազ­վագ­յուտ դեմ­քե­րից էր, որ աշ­խար­հի գրա­կա­նութ­յան մա­սին խո­սում էր որ­պես հա­րա­զատ՝ ա­սես մեր հա­յաս­տան­յան գրա­կա­նութ­յունն է ներ­կա­յաց­նում: Նա հան­րահռ­չա­կում էր սփյուռ­քա­հայ գրա­կա­նութ­յան լա­վա­գույն դեմ­քե­րի գոր­ծե­րը, ո­րոնք մե­զա­նում դեռ տա­րած­ված չէին, և­ ա­ռա­ջին­նե­րից էր, որ գրեց Զահ­րա­տի մա­սին որ­պես լավ բա­նաս­տեղ­ծի՝ պոլ­սա­հայ ի­րա­կա­նութ­յան մեջ: Վազ­գեն Շու­շան­յա­նի, Նի­կո­ղոս Սա­րաֆ­յա­նի, Շա­հան Շահ­նու­րի մա­սին հոդ­ված­նե­րը ամ­փոփ­վել են նրա գրա­կա­նա­գի­տա­կան գրքե­րում: Ս­տեղ­ծում էր նաև գրա­կա­նա­գի­տա­կան տե­սա­կան աշ­խա­տութ­յուն­ներ: Անդ­րա­դառ­նանք հատ­կա­պես եր­կու վե­պե­րին, ո­րոն­ցից մե­կը՝ «Եվ ան­գամ մա­հից հե­տո», ներ­կա­յաց­նում է Ռու­բեն Ս­ևա­կի կյան­քը, գոր­ծու­նեութ­յու­նը, և լա­վա­գույն հայ կեն­սագ­րա­կան վե­պե­րից է, որ ար­ժա­նա­ցավ ՀՀ Նա­խա­գա­հի մրցա­նա­կի: Իսկ «­Բանկ Օ­տո­ման» վե­պը 5 լեզ­վով թարգ­ման­վել է ու տա­րած­վել է աշ­խար­հում: Մի ժա­մա­նակ, երբ մե­ղադ­րում էին նոր սերն­դին, թե նրանց գոր­ծե­րը եվ­րո­պա­կան են, հայ­կա­կա­նութ­յու­նը քիչ է և­ այլն, մո­ռա­նում էին, որ հենց Ա­լեք­սանդ­րի գոր­ծե­րը բուն հա­յոց պատ­մութ­յան դրվագ­ներ են, ինչ­պես նաև իր պիե­սը՝ «Ար­տա­գեր­սը»:
Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յանն ա­մեն ին­չի հան­դեպ իր ու­րույն կար­ծիքն ու­ներ և­ եր­բեք չէր պար­տադ­րում այն ու­րիշ­նե­րին, ոչ էլ ցան­կա­նում էր, որ իր կար­ծի­քը հա­մա­րեին վե­րին ճշմար­տութ­յուն: Մշ­տա­պես ա­ռինք­նող, հրա­շա­լի զույգ էին ինքն ու Ա­նա­հիտ Թոփչ­յա­նը, քա­ղա­քի մեջ գե­ղե­ցիկ տե­սա­նե­լիութ­յուն: Որ­պես մարդ միշտ ձգող էր, սպա­սում էին, որ խո­սի, իր կար­ծի­քը հայտ­նի, և­ այդ կար­ծիքն էլ շա­տե­րի քիմ­քին հա­րիր չէր լի­նում, ո­րով­հետև ե­թե թույլ գրող է, այդ­պես էլ ա­սում էր:
Նա հսկա­յա­կան գործ ա­րեց և­ եր­բեք չմտա­ծեց հա­վեր­ժա­նա­լու մա­սին: Աշ­խա­տող մարդ էր, հայ գրա­կա­նութ­յան, հայ մշա­կույ­թի իս­կա­կան մշակ­նե­րից, ինչ­պես Թոփչ­յան­նե­րի իր տոհմն էր:
Աշ­խար­հի և Հա­յաս­տա­նի մշա­կույ­թի մարդ, մեծ եր­ևույթ, ո­րի ստեղ­ծա­ծը մշտա­պես մնա­յուն է:

Էդ­վարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ

***

Ցա­վա­լի կո­րուստ է մշա­կույ­թի, գրա­կա­նութ­յան, գրա­կա­նա­գի­տութ­յան հա­մար: Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նը ա­ռանձ­նա­հա­տուկ անձ­նա­վո­րութ­յուն էր, ըն­տա­նի­քով էին նրանք մտա­վո­րա­կան: Ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րից եմ նրան ճա­նա­չել, հա­ճախ էինք հան­դի­պում… Ցա­վա­լիո­րեն վեր­ջին տա­րի­նե­րին մենք շատ կո­րուստ­ներ ու­նե­ցանք մշա­կույ­թի աս­պա­րե­զում, բայց Ա­լեք­սանդ­րի կո­րուս­տը ինձ հա­մար շատ ա­վե­լի զգա­լի է: Մեծ կո­րուստ է մեր ժո­ղովր­դի, մեր մշա­կույ­թի հա­մար: Ցա­վակ­ցում եմ բո­լո­րիս:

Հաղ­թա­նակ ՇԱՀՈՒՄՅԱՆ

***

Այ­սօր ինձ և բո­լո­րիս հա­մար ցա­վա­լի և տ­խուր օր է: Ճա­նա­պարհ ենք դնում մի մար­դու, ո­րի կորստ­յան մա­սին մենք չէինք էլ մտա­ծում: Ինձ թվում էր՝ ին­քը միշտ գո­յութ­յուն է ու­նե­նա­լու: Ին­ձա­նից մեծ էր տա­րի­քով, և­ ա­սես իր թի­կուն­քում լի­նեի: Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նը մեր սերն­դի վեր­ջին մո­հի­կան­նե­րից մեկն էր, բա­ցա­ռիկ անձ­նա­վո­րութ­յուն, բա­ցա­ռիկ ա­մեն ին­չով՝ իր գի­տե­լիք­նե­րով, մշա­կույ­թով, կուլ­տու­րա­յով, իր աշ­խար­հա­յաց­քով:
1960-ա­կան թվա­կան­նե­րի ա­ռա­ջա­մար­տիկն էր ին­քը: Միակ գրա­կա­նա­գե­տը, որ պայ­քա­րում էր նոր գրա­կա­նութ­յան, նոր ար­վես­տի, նոր աշ­խար­հա­յաց­քի հա­մար: Մի մարդ էր, ո­րը չձգտեց փառ­քի և պաշ­տո­նի, նրա ա­մե­նա­մեծ նվի­րու­մը գրա­կա­նութ­յունն էր, պոե­զիան, ար­վես­տը: Այդ­պի­սի մարդ էր նա: Կա­րող էր շատ բա­նի հաս­նել, նկա­տի ու­նեմ պաշ­տո­նի, բայց նա ընտ­րեց ա­մե­նա­բարձր պաշ­տո­նը՝ ա­ռա­ջա­մար­տիկ լի­նե­լու, մի սերն­դի գա­ղա­փա­րա­խո­սը լի­նե­լու ճա­կա­տա­գի­րը ըն­դու­նեց, և բո­լոր հար­ված­նե­րը, ի­հար­կե, գա­լիս էին նախ և­ ա­ռաջ նրա վրա: Գ­րա­կան պայ­քար էր, և նա կա­րո­ղա­նում էր ինչ­պես որ հարկն է պա­տաս­խա­նել, հաս­տա­տել և գ­նա­հա­տել, պոե­զիա­յի, գրա­կա­նութ­յան մեջ դաս­դա­սել նո­րը, հի­նը, լա­վը, վա­տը… Այ­սինքն՝ նա մի նվի­րա­կան մարդ էր, նվի­րա­կան ա­մեն ին­չով, գե­ղե­ցիկ ա­մեն ին­չով՝ և՛ ար­տա­քի­նով, այս­պես, ա­պո­լոն­յան կեր­պար էր, և՛ իր լու­սա­վոր աշ­խար­հա­յաց­քով, լու­սա­վոր մտքե­րով, գա­ղա­փար­նե­րով, ա­րիս­տոկ­րատ անձ­նա­վո­րութ­յուն էր: Ն­վիր­յալ էր, նվիր­յալ բա­ռիս բուն ի­մաս­տով: Միայն մտքե­րով ապ­րող չէր, այլև աշ­խա­տում էր, աշ­խա­տում քրտնա­ջան, 50-ից ա­վե­լի գիրք է թարգ­մա­նել ֆրան­սե­րե­նից: Նա ֆրան­սիա­կան բարձր գրա­կա­նութ­յու­նը, մշա­կույ­թը, պոե­զիան մտցրեց մեր գի­տակ­ցութ­յան, մեր գրա­կա­նութ­յան մեջ: Թարգ­մա­նեց այն­պի­սի հե­ղի­նակ­նե­րի, ո­րոնց ա­նուն­նե­րը մինչ այդ չէինք էլ լսել: Օ­րի­նակ՝ Շո­դեր­լո դը Լակ­լո­յի «Վ­տան­գա­վոր կա­պե­րը»՝ զար­մա­նա­լի և մեծ ֆրան­սիա­կան գրա­կա­նութ­յան պար­ծանք­նե­րից մե­կը, որ թարգ­մա­նեց 60-ա­կան թվա­կան­նե­րին: Ա­ռա­ջին ան­գամ նա հա­յե­րեն ներ­կա­յաց­րեց Ժակ Պր­ևե­րի ժո­ղո­վա­ծուն, ո­րը շատ մեծ ազ­դե­ցութ­յուն գոր­ծեց հայ պոե­զիա­յի վրա՝ լավ ի­մաս­տով: Եվ այս­պես, թարգ­մա­նում էր, գրում էր հար­յու­րա­վոր հոդ­ված­ներ կենտ­րո­նա­կան թեր­թե­րում, «Литературная газета»-ում, «Вопросы литературы», «Дружба народов» ամ­սա­գ­րե­րում, էլ չեմ ա­սում՝ մեզ մոտ: Նա սկզբուն­քա­յին մարդ էր, իր սկզբունք­ներն ու­ներ գրա­կա­նութ­յան մեջ: Նա գտնում էր, որ պետք է գի­տակ­ցութ­յան մեջ ինչ-որ փո­փո­խութ­յուն կա­տար­վի՝ այս­պես ա­սած, հին կառ­քով եր­կար ճա­նա­պարհ չես անց­նի, պետք է վե­րա­փոխ­վել, վե­րա­զին­վել, մեր ազ­գը պետք է դառ­նա ժա­մա­նա­կա­կից, ար­դիա­կան պի­տի դառ­նա, նոր աշ­խար­հում ապ­րե­լու ի­րա­վունք պի­տի ու­նե­նա, ներ­կա­յով ապ­րի, բա­վա­կան է անց­յա­լով ապ­րել, անց­յա­լը մի ամ­բողջ աշ­խարհ է, դրա մեջ մար­դը կա­րող է կոր­չել ու ան­հե­տա­նալ:
Ն­րա բա­ցա­կա­յութ­յու­նը, ի­հար­կե, կոնկ­րետ ինձ հա­մար կա­տաստ­րո­ֆիկ նշա­նա­կութ­յուն ու­նի: Նա ին­ձա­նից մի տա­րի մեծ էր, երբ կա­տա­կով այդ մա­սին խո­սում էինք, ա­սում էր՝ քա­նի ես կամ, դուք հան­գիստ մնա­ցեք: Հի­մա ես ար­դեն հան­գիստ չեմ կա­րող մնալ, ո­րով­հետև այդ սյու­նը, ո­րը մեր ա­ռաջ կանգ­նած էր, զար­մա­նա­լի, ան­հա­վա­տա­լի ձևով… երբ լսե­ցի, չհա­վա­տա­ցի ա­կանջ­նե­րիս: Ա­լիկ Թոփչ­յա՞­նը… Հեչ նման չէր մահ­վա­նը: Նա մահ­վան հետ կար­ծես թե կապ էլ չու­ներ, ո­րով­հետև նա հո­գու մարդ էր, մտքի մարդ էր: Ոչ միայն գրա­կա­նա­գետ, ոչ միայն քննա­դատ, ոչ միայն ան­ծայ­րա­ծիր գի­տե­լիք­նե­րի տեր անձ­նա­վո­րութ­յուն, այլև հրա­շա­լի գրող էր: Վե­պեր, պիես­ներ, զա­նա­զան գե­ղար­վես­տա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­ներ: Նույ­նիսկ ես զար­մա­ցա, ա­սա­ցի՝ Ա­լի՛կ, դու գրող դար­ձար, գրա­կա­նա­գետ էիր: Ա­սաց՝ ես ա­մեն ինչ էլ կա­րո­ղա­նում եմ ա­նել: Դ­րա հա­մար էլ նրա այ­սօր­վա հե­ռա­նա­լը մի բան է, որ նրա տե­ղը ոչ մե­կը ար­դեն չի գրա­վի: Նա միայն մեր հո­գու մեջ, մեր մտքի մեջ պետք է մնա: Ն­րա ա­նու­նը, նրա գոր­ծը պետք է մնա: Պետք է հեն­վենք նրա մեծ ժա­ռան­գութ­յան վրա: Այ­սօր շատ տխուր, շատ ցա­վա­լի օր է, անս­պա­սե­լիո­րեն ցա­վա­լի, ո­րով­հետև ոչ մեկս չէր սպա­սում…

Հեն­րիկ ԷԴՈՅԱՆ

***

­Գի­տե­լի­քի, ին­տե­լեկ­տի, ճա­շա­կի, հմայ­քի, ա­ռաջ­նոր­դութ­յան, խի­զա­խութ­յան ու, հաս­տատ, գրա­կա­նութ­յան մար­տի­կի այդ օ­րի­նակ­֊օ­րի­նա­կե­լին, այդ գե­ղե­ցիկ մար­դը՝ Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նը, որ շա­տե­րիս ու­սու­ցի­չը ե­ղավ՝ չի­մա­նա­լով, որ շա­տե­րիս մեջ լա­վա­գույ­նը սեր­մա­նեց՝ չի­մա­նա­լով, որ անհ­նա­րի­նը շատ հա­ճախ հնա­րա­վոր դարձ­րեց՝ մեզ այլ ճա­նա­պարհ չթող­նե­լով, այդ գրա­կա­նութ­յուն֊­մար­դը՝ մեր գետ­նա­մած ժա­մա­նակ­նե­րում, և­ ան­գամ մա­հից ան­դին շա­րու­նակ­վող գո­յութ­յուն է, իր թո­ղած բարձր ժա­ռան­գութ­յամբ թե­լադ­րու­մի, ե­թե կու­զեք՝ պար­տադ­րու­մի մեր մշտա­կան ու­ղե­կի­ցը, քան­զի նրա՝ Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նի թո­ղա­ծը լա­վա­գույն գրա­կա­նութ­յուն, ըն­տիր թարգ­մա­նութ­յուն, ճա­շա­կա­վոր ու ար­ժե­քա­վոր քննա­դա­տութ­յուն, ազն­վա­կան մարդ­կանց հա­սա­րա­կութ­յուն ու­նե­նա­լու մեր պա­տիվն ու պար­տա­կա­նութ­յունն է։

Արքմենիկ ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆ

ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, ՈՐ ԱՅՆՔԱՆ ՀԵՌՈՒ ԷՐ ԹՎՈՒՄ…

Երբ մեկ-եր­կու տա­րի ա­ռաջ լրա­ցավ Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նի 80-ամ­յա­կը, նրա հո­բել­յա­նին նվիր­ված իմ խոս­քը վեր­նագ­րել էի «Ըն­դա­մե­նը ութ­սուն», ո­րով­հետև նրա կեր­պա­րը բո­լո­րիս պատ­կե­րա­ցում­նե­րում զու­գա­հեռ­վում էր ե­րի­տա­սար­դութ­յան, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան անս­պառ ե­ռան­դի, գրա­կան ու գի­տա­կան մտքի նե­րու­ժի հետ: Դ­րա­նում մեկ ան­գամ ևս հա­մոզ­վե­ցի բո­լո­րո­վին վեր­ջերս նրա հետ ու­նե­ցած վեր­ջին հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ, երբ նույն ոգ­ևո­րութ­յամբ պատ­մում էր իր ա­ռա­ջի­կա ծրա­գրե­րի, առն­վազն ե­րեք հիմ­նա­րար հե­տա­զո­տութ­յուն­նե­րի մա­սին: Ա­հա թե ին­չու, դժվար է հա­մա­կերպ­վել այ­սօր կա­տար­վա­ծի հետ, հա­վա­տալ ներ­կա ի­րա­կա­նութ­յա­նը, որն այն­քան հե­ռու էր թվում…
Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նը Թոփչ­յան­նե­րի համ­բա­վա­վոր տոհ­մի ար­ժա­նա­վոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչն էր, հպար­տա­նում էր դրա­նով և կա­րո­ղա­ցավ իր ան­բա­սիր ու բեղմ­նա­վոր մշա­կու­թա­յին գոր­ծու­նեութ­յամբ ոչ միայն բարձր պա­հել իր նա­խորդ­նե­րի սահ­մա­նած նշա­ձո­ղը, այլև փո­խան­ցել այն ե­կող սե­րունդ­նե­րին:
Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նի ան­հա­տա­կա­նութ­յան ա­մե­նաբ­նո­րոշ գծե­րից մե­կը նրա բա­ցա­ռիկ հա­մես­տութ­յունն էր՝ հիմն­ված նույն­քան բա­ցա­ռիկ ար­հես­տա­վար­ժութ­յան, իր կոչ­մանն ու գոր­ծին նվիր­վա­ծութ­յան ու բա­րեխղ­ճութ­յան վրա: Կազ­մել, ծա­նո­թագ­րել, հրա­տա­րա­կել էր Ռու­բեն Ս­ևա­կի եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծուն, գրել մի շարք հոդ­ված­ներ, լուրջ ու հիմ­նա­րար հե­տա­զո­տութ­յուն­ներ, տպագ­րել մեծ գրո­ղին նվիր­ված իր կեն­սագ­րա­վե­պը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, երբ այդ եր­կի շնոր­հան­դե­սի ժա­մա­նակ խո­սե­ցի սևա­կա­գետ Ալ. Թոփչ­յա­նի մա­սին, ա­ռար­կեց՝ ա­սե­լով, թե շուտ է նման ո­րա­կու­մը իր հա­մար, քա­նի որ դեռ շատ ճա­նա­պարհ ու­նի անց­նե­լու: Ի զար­մանս շա­տե­րի, եր­բեք չձգտեց գի­տա­կան կո­չում­նե­րի, պատ­ճա­ռա­բա­նե­լով, թե դա կա­րող է պար­զա­պես զգա­լի ժա­մա­նակ խլել ի­րե­նից, մինչ­դեռ, հա­մոզ­ված եմ, որ նա իր վաս­տա­կով միան­գա­մայն ար­ժա­նի էր ոչ միայն հայ­րե­նա­կան ու ար­տա­սահ­ման­յան գրա­կան ու պե­տա­կան բարձ­րա­գույն պարգև­նե­րի, որ ու­ներ, այլև ցան­կա­ցած գի­տա­կան կոչ­ման:
Այս պա­հին և­ այ­սու­հետև մխի­թա­րան­քը թե՛ հա­րա­զատ­նե­րի, թե՛ իր գրչա­կից­նե­րի և թե՛ ըն­թեր­ցող­նե­րի՝ Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նի գրի ու գրչի երկր­պա­գու­նե­րի հա­մար մեկն է՝ իր ապ­րած ան­բա­սիր ու ազ­նիվ մտա­վո­րա­կա­նի կյան­քը, բեղմ­նա­վոր ու կար­ևոր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ժա­ռան­գութ­յու­նը՝ Գոր­ծը, ո­րը մշտա­պես ու­ղեկ­ցե­լու է մեզ, ինչ­պես մեծն Թու­ման­յա­նը կա­սեր, խոս­վե­լու է դա­րե­դար:

Պետ­րոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

…ԵՒ ԱՆԳԱՄ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉԵԱՆԻ ՄԱՀԻՑ ՅԵՏՈՅ

Այդ­պէս էլ չհասց­րեց ծե­րա­նալ Ա­լեք­սանդր Թոփ­չեա­նը. մա­հը վրայ հա­սաւ դա­ւա­դիր ու ան­ժա­մա­նակ: Բայց նա պատ­րաստ էր կեան­քի ա­մէ­նից ա­նակն­կալ հան­դի­պում­նե­րին եւ մա­հը դի­մա­ւո­րեց պատ­նէ­շի վրայ: Իս­կա­պէս, ե­թէ մենք նա­յենք գրո­ղի ան­ցած ու­ղուն, ա­պա կա­րող ենք ա­սել, որ նրա՝ միշտ ան­փոյթ, միշտ լե­ցուն գրոյ սե­ղա­նը վկա­յել է ան­հան­գիստ հո­գի, հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րի լայն շրջա­նակ: Ն­րա սուր հա­յեաց­քի տակ հա­սու­նա­ցաւ եւ ձե­ւա­ւո­րո­ւեց 60-ա­կան­նե­րի ե­րի­տա­սարդ կո­չո­ւած պոե­զիան մե­զա­նում: Թոփ­չեա­նը իր հա­յեացքն ուղ­ղեց մե՛րթ միու­թե­նա­կան աշ­խար­հում ինք­նու­թիւն բա­ցա­յայ­տած լի­տո­ւա­կան պոե­զիա­յին (­Յուս­տի­նաս Մար­ցին­կեա­ւի­չուս, Է­դո­ւար­դաս Մե­ժե­լայ­տիս), մե՛րթ Ս­փիւռ­քի, մաս­նա­ւո­րա­պէս Ս­տամ­բու­լի հայ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան զար­թօն­քին (­Զահ­րատ, Զա­րեհ Խ­րա­խու­նի), որ 10-ա­կան­նե­րից կէս դար յե­տոյ նո­րից բա­ցո­ւեց ինք­նու­թեան զար­մա­նա­լի շնչով:
Ն­րա մե­ծա­գոյն ծա­ռա­յու­թիւ­նը հայ գրա­կա­նա­գի­տա­կան աշ­խար­հին ե­ղաւ ֆրան­սիա­կան դար­պաս­նե­րի շռնդա­լից բա­ցու­մը թարգ­մա­նու­թիւն­նե­րով, մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րով: Դա թե­րեւս սկսո­ւեց 60-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րից, երբ ա­ռե­րես շփուեց Ժ. Պօլ Սարտ­րի եւ Սի­մո­նա դը Բո­վո­ւա­րի հետ: Յի­րա­ւի, նրա հա­մար ֆրան­սիա­կան ար­ձա­կը յայտ­նու­թեան դուռ էր, որն օգ­նեց հաս­կա­նա­լու նաեւ Շա­հան Շահ­նու­րին, Վազ­գէն Շու­շա­նեա­նին, Նի­կո­ղոս Սա­րա­ֆեա­նին, մեր ար­ձա­կի ինք­նու­թիւ­նը մեզ վե­րա­դարձ­նող ու­ժե­րին:
Ալ. Թոփ­չեա­նը 60-ա­կան­նե­րից, իր ազ­գա­նո­ւա­նը հա­ւա­տա­րիմ, գնդա­կի պէս ներ­խու­ժեց նաեւ ժա­մա­նա­կա­կից գրա­կան տա­րերք են­թադ­րող գե­ղա­րո­ւես­տա­կան աշ­խարհ, բե­րեց հին եւ նոր մար­դու կեն­սագ­րու­թեան ի­րար կա­պող կա­մուրջ­նե­րը: Ն­րա հա­մար յատ­կա­պէս սրբու­թիւն դար­ձաւ Ռու­բէն Սե­ւա­կը, ո­րի մա­սին գրեց «…Եւ ան­գամ մա­հից յե­տոյ» փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան եւ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ե­զա­կի սահ­մա­նի հա­տած վէ­պը:
Ն­րան մի կող­մից հե­տաքր­քիր էր Ար­տա­գեր­սի պատ­մու­թիւ­նը, միւս կող­մից՝ Բանկ Օ­տո­մա­նի խի­զախ գրա­ւու­մը, հար­ցադ­րում­ներ, ո­րոնց մէջ ին­քը քննում էր ոչ այն­քան գրա­փի­լի­սո­փա­յա­կան քար­տէ­սի սահ­ման­նե­րը, որ­քան մեր ժո­ղովր­դի շա­րու­նա­կա­կա­նու­թեան հա­ւա­տը:
Ալ. Թոփ­չեա­նը վե­րա­դարձ­րեց ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թեան հան­դէպ հա­կակ­շիռ­նե­րի գի­տու­թիւ­նը՝ գրող­նե­րի մե­ծու­թիւ­նը հա­մադ­րե­լով հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կան սահ­ման­նե­րի ճա­նաչ­ման իր սկզբունք­նե­րին: Միշտ դա­սա­կան բար­ձունք­նե­րի ճամ­բան ո­րո­նեց՝ նոր դուռ բա­նա­լով մեր ըն­թեր­ցող­նե­րին, ընդ­լայ­նե­լով նրանց ըմբռ­նում­նե­րի սահ­ման­նե­րը, ե­զա­կի օ­րէնս­դիր դառ­նա­լով շատ յա­ճախ, մի բան, որ իր մէջ զար­գաց­րել էր «­Գա­րուն»-ին աշ­խա­տակ­ցե­լու տա­րի­նե­րից:
Ա­լեք­սանդր Թոփ­չեա­նը եւ կի­նը՝ Ա­նա­հիտ Թոփ­չեա­նը, շուրջ եր­կու տաս­նա­մեակ խո­րա­պէս կա­պո­ւած էին Խ. Ա­բո­վեա­նի ա­նո­ւան ՀՊՄՀ «Ս­փիւռք» Գի­տաու­սում­նա­կան Կենտ­րո­նի հետ: Մեր ու­սա­նող­նե­րը Գ­րող­նե­րի Միու­թիւ­նում ե­լոյթ­նե­րով հան­դէս էին ե­կել «…Եւ ան­գամ մա­հից յե­տոյ» վէ­պի ա­ռի­թով, հիւ­րըն­կա­լել նրանց հա­մալ­սա­րա­նում, երկ­խօ­սել թատ­րո­նից, գրա­կա­նու­թիւ­նից ու մշա­կոյ­թից: Իսկ Ա­լեք­սանդր Թոփ­չեա­նի ար­ժէ­քա­ւոր հա­ւա­քա­ծուն, իբ­րեւ ա­ռան­ձին ֆոնդ, շուրջ 300 ա­նուն գիրք եւ մա­մուլ, հանգ­րո­ւա­նել է Կենտ­րո­նի սփիւռ­քա­գի­տա­կան ըն­թեր­ցաս­րա­հում:
Գ­նաց Ա­լեք­սանդր Թոփ­չեա­նը, ա­րագ ու ան­հաս­կա­նա­լի հե­ռա­ցաւ աշ­խար­հից, բայց մեզ հետ մնաց Թոփ­չեա­նի հա­յեաց­քը՝ ուղ­ղո­ւած գրա­կան շար­ժու­մին, ո­րը վե­րել­քի ճա­նա­պարհ է ա­պա­հո­վել ի­րեն՝ ա­ռանց կո­չում­նե­րի, ա­ռանց շնորհ­նե­րի մեր գրա­գէ­տին, մեր ար­ձա­կագ­րին:

Սու­րէն ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

***

Որ­տեղ Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յան, այն­տեղ նո­րը: Կար­ծես իր կյան­քի բա­նաձևն էր՝ լի­նել նո­րաց­ման և­ ե­րի­տա­սար­դութ­յան կող­քին, ո­րով­հետև այս եր­կու հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը նույ­նա­կան են. ե­րի­տա­սար­դութ­յունն է իր հետ ար­վեստ­նե­րում բե­րում նո­րութ­յուն՝ ան­կախ այն բա­նից՝ որ­քա­նով ես դու այն ըն­դու­նում կամ որ­քա­նով չես ըն­դու­նում, ու­նես բա­նա­վեճ թե չու­նես բա­նա­վեճ: «­Գա­րուն» ամ­սագ­րի տա­րի­նե­րից նա հսկա­յա­կան դեր խա­ղաց գրա­կան նոր սերն­դի կա­յաց­ման գոր­ծում: Բա­նա­վի­ճա­յին տա­րերք ու­ներ մե­ջը, զգում էր ան­մի­ջա­պես, թե ինչն է, որ կա­րող է գրա­կա­նութ­յու­նը թար­մաց­նել: Թոփչ­յա­նը՝ որ­պես լայ­նա­խոհ մտա­վո­րա­կան, շա­հագրգռ­ված ու հե­տա­մուտ էր, որ այն ժա­մա­նակ­նե­րի հա­մար ար­դի և գու­ցե նաև այ­սօր ար­դի՝ իր գե­ղար­վես­տա­կան նշա­նա­կութ­յամբ, ֆրան­սիա­կան, եվ­րո­պա­կան գրա­կա­նութ­յու­նը գա դե­պի մեզ, և մենք գնանք դե­պի այդ գրա­կա­նութ­յու­նը: Ա­ներկ­բա է, որ նրա թարգ­մա­նա­կան գոր­ծու­նեութ­յու­նը լուրջ է, ծան­րակ­շիռ է: Հի­շում եմ՝ 1970-ին, Ա­նա­հիտ Թոփչ­յա­նը Ար­մեն Մա­նար­յա­նի «­Վե­րա­դարձ» ֆիլ­մում էր նկա­րա­հան­վում, ի­րենք նոր էին ա­մուս­նա­ցել, ես էլ «­Գա­րուն» գնում-գա­լիս էի, պատմ­վածք­ներ էի տա­նում, և մի օր նո­րապ­սակ­նե­րը ինձ հրա­վի­րե­ցին ի­րենց տուն: Մեկ սեն­յա­կա­նոց բնա­կա­րան՝ այն ժա­մա­նակ Կու­տու­զով, այ­սօր՝ Գ­յուլ­բենկ­յան փո­ղո­ցի մո­տեր­քում: Ա­լեք­սանդ­րը միաց­րեց նվա­գար­կի­չը. Ալֆ­րեդ դը Մ­յու­սեի «­Պոետն ու մու­սան» չա­փա­ծո երկ­խո­սութ­յունն էր: Պոե­տի ա­նու­նից տեքս­տը կար­դում, ա­վե­լի ճիշտ՝ ապ­րում, խա­ղում էր Ժե­րար Ֆի­լի­պը՝ հա­մաշ­խար­հա­յին կի­նոաստղ, մու­սա­յի ա­նու­նից տեքս­տը կար­դում էր, ապ­րում, խա­ղում էր ֆրան­սիա­կան թատ­րո­նի և կի­նո­յի աստղ Մա­րիա Կա­զա­րե­սը, ու մենք նստած լսում ենք… Դա էր իր, այս­պես ա­սած, կեր­պա­րը, կա­րող եմ նույ­նիսկ ա­սել՝ էս­թե­տի­կա­կան կեր­պա­րը: Եվ այդ հիա­նա­լի, տա­ղան­դա­վոր զույ­գի կեր­պա­րը:
Ին­քը հակ­ված էր մի ճա­նա­պար­հի, ո­րը բնա­կա­նո­րեն հան­դի­պեց­նում է ի­րար հայ գրա­կա­նութ­յու­նը, հայ գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծո­ղութ­յու­նը և­ եվ­րո­պա­կան գե­ղար­վես­տա­կան մտա­ծո­ղութ­յու­նը: Ին­քը դրա՛ ջա­տա­գովն էր: Թոփչ­յա­նը մեծ դեր խա­ղաց այդ հանգր­վա­նում և­ իս­կա­պես հարս­տութ­յուն էր՝ որ­պես մտա­վո­րա­կան, ես կա­սեի՝ հա­սա­րա­կա­կան հարս­տութ­յուն իր մտա­վոր ներդ­րում­նե­րով, թարգ­մա­նութ­յուն­նե­րով, ա­սենք՝ Դե­նի դը Ռուժ­մո­նի «Եվ­րո­պա­յի 28 դա­րե­րը» հիմ­նա­րար աշ­խա­տութ­յան հա­յե­րեն թարգ­մա­նութ­յամբ: Այդ­պի­սի մտա­վո­րա­կա­նը նաև հա­սա­րա­կա­կան հարս­տութ­յուն է: Մենք ի­րեն հրա­ժեշտ տվե­ցինք ցա­վա­լիո­րեն հենց իր ծննդյան օ­րը՝ սեպ­տեմ­բե­րի 7-ին: Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նը լիար­ժեք ապ­րեց իր կյան­քը, լիար­ժեք ստեղ­ծա­գոր­ծեց: Դա կա­յա­ցած կյանք է, կա­յա­ցած կեն­սագ­րութ­յուն:

­Դա­վիթ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

ՆԱ ԻՐ ՍԵՓԱԿԱՆ ՈՒՂԻՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԵՑ

Ցա­վա­լի օ­րի­նա­չա­փութ­յամբ տա­րեց­տա­րի նոս­րա­նում  են 60-ա­կան­նե­րի գրող­նե­րի սերն­դի շար­քե­րը, և­ այս հա­մա­տեքս­տում  ա­ռա­վել ցա­վա­լի է ըն­կալ­վում Ա­լեք­սանդր Թոփչ­յա­նի հրա­ժեշ­տը երկ­րա­յին կյան­քին,  ով  այդ  սերն­դի  կա­յաց­ման, աշ­խար­հըն­կալ­ման, ազ­գա­յին մտա­ծո­ղութ­յա­նը գե­ղար­վես­տա­կան նոր ո­րակ նե­րար­կե­լու նրանց ձգտում­նե­րի օ­րենս­դիրն  էր:  Ինչ­քան  ներվ էր պետք՝ կոտ­րե­լու կարծ­րա­տի­պե­րը, ինչ­քան հա­վատ  ու սկզբուն­քայ­նութ­յուն,  պայ­քա­րի ո­գի՝ հաղ­թա­հա­րե­լու ար­գե­լա­պատ­նեշ­նե­րը… Այդ պայ­քա­րի դա­տա­վո­րը ժա­մա­նակն էր, և ժա­մա­նա­կի վճիռն հօ­գուտ նրա  էր: Մ­շա­կույ­թի ո­լոր­տում ազն­վա­կա­նի կո­չում չկա, բայց նա իր նկա­րագ­րով, իր ապ­րած կյան­քով,  մշա­կույ­թի նկատ­մամբ իր նվիր­վա­ծութ­յամբ, իր ին­տե­լեկ­տով և­ ի­մաստ­նութ­յամբ և, վեր­ջա­պես, իր անգ­նա­հա­տե­լի վաս­տա­կով կա­րո­ղա­ցավ ներշն­չել,  որ  ազն­վա­կա­նի տիտ­ղո­սը մշա­կույ­թում նույն­քան տրա­մա­բա­նա­կան է, քա­նի  որ մշա­կույթն ա­ռա­վել քան իշ­խա­նա­կան և թա­գա­վո­րա­կան է: Կա­րող էր պաշ­տոն­նե­րի ձգտել և հաս­նել, իր բազ­մա­ժանր ու­նա­կութ­յուն­նե­րով բարձր կո­չում­նե­րի ար­ժա­նա­նալ, բայց  նրա ճա­նա­պար­հը դե­պի հոգ­ևորն ու ստեղ­ծա­գործն  էր: Նա իր չա­փա­նիշ­ներն ու­ներ, ո­րոնք հա­մա­հունչ  էին հա­մաշ­խար­հա­յին  ար­ժեք­նե­րին, և  ան­կախ ի­րա­վի­ճա­կից և հե­ղի­նա­կութ­յուն­նե­րից, եր­բեք չդա­վա­ճա­նեց իր  դա­վա­նան­քին և սկզ­բունք­նե­րին: Ինձ հա­մար նրա մահ­վան գույ­ժի ա­ռա­ջին  զգա­ցո­ղութ­յու­նը ափ­սո­սան­քը չէր, այլ ցա­վը, որ նրա բա­ցա­կա­յութ­յամբ ևս մի սև խո­ռոչ թու­լաց­նե­լու է մեր մշա­կույ­թը,  որն  ա­ռանց  այդ էլ վեր­ջին շրջա­նում ե­րե­րում­նե­րի մեջ  է: Նա  այն քիչ մտա­վո­րա­կան­նե­րից  էր,  ով  չքայ­լեց  ու­րիշ­նե­րի բա­ցած ա­րա­հե­տով և­ իր  սե­փա­կան  ու­ղին ճար­տա­րա­պե­տեց,  վստահ,  որ այն ի­րե­նից հե­տո էլ  շա­րու­նակ­վե­լու է:
Եվ մահն  ան­գամ  ան­զոր է ստի­պել  բա­ցա­կա հա­մա­րել նրան, քան­զի նրա ներ­կա­յութ­յունն  ա­պա­հո­վե­լու  են նրա հոդ­ված­նե­րը, վե­պե­րը, թարգ­մա­նութ­յուն­նե­րը, դրա­մա­տուր­գիան,  նրա  գե­ղար­վես­տա­կան  ողջ ժա­ռան­գութ­յու­նը: Միայն  ափ­սոս,  այդ­պես էլ չենք ի­մա­նա, թե  է­լի ինչ  ար­ժեք­ներ պի­տի թող­ներ,  որ չհասց­րեց  ու տա­րավ հե­տը, ինչ­պես և չ­գի­տենք, թե որ աստ­ղի մի­ջա­վայ­րում է բնա­վոր­վե­լու նրա հո­գին: Հ­նա­րա­վոր է, է­լի բա­ներ չգի­տենք, որ ե­թե մեզ հետ լի­ներ, ան­պայ­ման կի­մա­նա­յինք, ո­րով­հետև…
Ո­րով­հետև նրա ներ­սի լույ­սը թույլ չէր տա­լիս ի­մա­ցա­ծը թաքց­նել…

Սամ­վել ԿՈՍՅԱՆ