2022 թվականին լրանում է բանաստեղծ Վահագն Դավթյանի ծննդյան 100-ամյակը: Հոբելյանին ընդառաջ «Արմավ» հրատարակչությունը շուտով լույս կընծայի Սեյրան Գրիգորյանի «Վահագն Դավթյանի պոեմները» մենագրությունը: Ներկայացնում ենք մի հատված այդ գրքից։
Վահագն Դավթյանի «Թոնդրակեցիներ» պոեմի ժանրային ոճավորումը ամենից հաճախ հենվում է հայ ժողովրդական բանահյուսության ժանրերի վրա: Պոեմ-ոճավորման բարձրակետը գուսանի երգաշարն է, որի ակունքները հայ միջնադարի երգային բանահյուսության մեջ են: «Թոնդրակեցիներում» գուսանը ներկայացնում է երգային չորս դրվագ՝ Փրկչի հայտնության և ավետիսի տաղը («-Դե, լսե՛ք, մանկտիք, ասեմ»), արծվի տաղը, «-Ես թնդուն Թոնդրակեն ասեմ» ռազմերգը և «-Ա՜յ իմ կանաչ, կարմիր ու վառ» սիրերգը:
Առաջին տաղը Մանազկերտի շուկայում երգելուց անմիջապես հետո մի սևահանդերձ վանական մտրակում է գուսանի դեմքը։ Բայց նա շարունակում է մաքառումով ապրեցնել իր արվեստը: Երկրորդ՝ արծվի նորոգման տաղը գուսանը հնչեցնում է արդեն Թոնդրակում: Կերպարը շարժման մեջ է դրվում և՛ սյուժետային առումով, և՛ գաղափարական: Պոեմի չորրորդ գլխում թափառական գուսանը բազմաթիվ շինականների հետ հեռվից գալիս է Թոնդրակ: Շինականները նկատում են մտրակի հետքը նրա դեմքին և հարցնում. «-Ծեծե՞լ են, գուսան»: Խորհրդանշական պատասխանից հետո, թե իրեն չէ, իր տաղն են ծեծել, գուսանն անցնում է իր բուն գործին: Հեղինակը շատ արտահայտիչ է նկարագրում տաղերգելու պատրաստվող գուսանի կեցվածքը.
Եվ նա փանդիռը վար առավ դանդաղ,//Ու Թոնդրակն ի վեր, բամբ որոտալով,//Գալարվեց, ելավ//Շառաչուն մի տաղ…
Այս տաղը, որ ասվում է շարժման վերելքի պահին, արտահայտում է թոնդրակյան խռովության հիմքում դրված կյանքի հավերժական թարմացման, նորոգման ու վերածնության համամարդկային գաղափարը: Տաղի էպիկական հերոսը երբեմնի հզոր, բայց արդեն ծերացած արծիվն է, որի կենսական սխրանքն ու կյանքի լավացման երազանքը ներքնապես շարունակում են առաջին տաղում հռչակված փրկչական վարքը: Ծեր արծիվը իրեն նետում է արևի մեջ, հետո լվացվում աղբյուրի ջրով, հնացած փետուրները թափվում են, ու նորերն են հայտնվում: Ջահելացած արծիվը դարձյալ սլանում է վերև: Այս լեգենդը մարմնավորում է կյանքի նորոգության, վերածնության ոգին, որ ներդաշնակում է թոնդրակեցիների պայքարին ու հայ ժողովրդի պատմությանը.
– Ես փա՜ռք այն արծվին ասեմ,//Ես փա՜ռք այն արծվին ասեմ,//Որ երբ ծերանա արծիվն,//Հե՜յ վախ, ծերանա,//Նորմեկեն թևերը բանա,//Իր ծանդրիկ թևերը բանա,//Երկինք վերանա։//Բարձրանա հավքերի արքան,//Մերձենա արևին արդար,//Լվացվի հրով//Եվ ապա շառաչով գա վար//Ու լեռան աղբյուրի մեջ պաղ//Մկրտվի ջրով։
Ու մեկիկ-մեկիկ թոթափին,//Աղբյուրի ջրի մեջ թափին//Փետուրքն հնացյալ,//Եվ նա մանկանա նորեն,//Սլանա ամպերի վերեն,//Շառաչի դարձյալ:
Այս տաղի ժանրային նախատիպը ստույգ հայտնի է: Դա արձակ շարադրանքով առակ է, որը տեղ է գտել «Աղվեսագիրք» ժողովածուի մեջ. «Արծուին յորժամ ծերանայ՝ բարձրանայ մինչեւ ՚ի տապ արեգականն, եւ ջերմանայ եւ գայ ՚ի վերուստ մեծ լռութեամբ: Եւ իջեալ ՚ի սառն աղբիւր մկրտի, եւ ելեալ թաւալի. եւ թափի ՚ի նմանէ հնացեալ փետուրն նորա. եւ նա մանկանայ եւ նորոգի ամենեւին» (Աղուեսագիրք. արարեալ յԵրեմիա վարդապետէ Արեւելցւոյ, Կ. Պոլիս, 1827, էջ 60):
Միջնադարի մեր հոգևորականները ժողովրդի մեջ պատմվող այս փոքրիկ պատումին տալիս են քրիստոնեական բարոյախոսության բնույթ՝ առակին կցելով մի եզրակացություն, ըստ որի՝ այն ցուցանում է ծերացած և հոգեպես ապականված մարդու՝ արցունքներով ինքն իրեն լվանալու, դարձյալ մանկանալու և այդպես մաքրագործվելով Հիսուս Քրիստոսի մոտ բարձրանալու ճանապարհը: Նման մի մեկնաբանությամբ առակի մեկ այլ տարբերակ միջնադարում զետեղվել է «Բարոյախոս» («Ֆիզիոլոգ») ժողովածուի մեջ: Վարդան Այգեկցու առակներին նվիրված ուսումնասիրության երրորդ հատորում այն, կից բարոյախոսական եզրակացությամբ հանդերձ, մեջբերել է Նիկողայոս Մառը: Առակը վերնագրված է «Վասն արծւոյ». «Դարձեալ ասէ Դաւիթ, թէ նորոգեսցի, որպէս արծւոյ, մանկութիւն քո:
Բարւախօսն ասէ վասն արծւոյ, թէ յորժամ ծերանայ, նա ծանրանան թևքն, և շլանան աչքն, և խնդրէ աղբիւր ջրոյ, և շրջի դէպ աղբեր ջրոյ, յեթերն ի բարձրաւանդակ արեգականն, և խորտակի թևքն ի ջերմութենէ արեգականն, և աչացն շլութիւն լուսաւորէ, իջանէ աղբերն, մկրտի երիցս անգամ և մանկանայ» (Сборники притч Вардана: Материалы для истории средневековой армянской литературы, Н. Марр, ч.3, Санкт-Петербург: Тип. Имп. Акад. наук, 1894, с. 144):
Արծվի առակի մի տարբերակն էլ՝ «Թէ որպէս նորոգի արծիւն» վերնագրով, տպագրվել է հայ միջնադարյան արձակի այն ժողովածուում, որը լույս է տեսել «Թոնդրակեցիներ» պոեմի առաջին տարբերակի հղացման կամ գրությանն անմիջականորեն նախորդած շրջանում՝ 1957 թ.: Ժամանակագրական այդ գործոնը, բնագրերի ակնհայտ հարազատությունը, ինչպես նաև այն, որ Վահագն Դավթյանը մամուլում գրախոսել է Մ. Ավդալբեկյանի, Մ. Մկրտչյանի և Ա. Սրապյանի պատրաստած այդ ժողովածուն, դրդում են մտածելու, որ բանաստեղծը որպես արծվի նորոգման տաղի սկզբնաղբյուր օգտագործել է հենց այդ բնագիրը: Այն մեջբերում ենք ամբողջությամբ. «Յորժամ ծերանայ արծիւն, բարձրանայ մերձ ի շող արեգականն և դիմեալ գայ ի վերուստ շառաչելով՝ մկրտեալ լուանայ զանձն իւր ի սառն աղբեւր և ելեալ թօթափին հնացեալ փետուրք նորա, և նա մանկացեալ վերանայ յերկին» (Էջեր հայ միջնադարյան գեղարվեստական արձակից, Եր., Հայկական ՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1957, էջ 12):
Դավթյանը փաստացի կատարել է արձակ զրույցի չափածո «թարգմանությունը» և տեղադրել գուսանի տաղում: Տեքստաբանորեն նման ոճավորումը կարելի է բնորոշել նաև որպես փոխադրություն: Իսկ ժանրային առումով այն միջնադարյան անհեղինակ, այսինքն՝ բանահյուսական երկի գրական մշակում է, որի մեջ, պոեմի խնդիրներին համապատասխան, դիտվում է ժանրի վերափոխում արձակ առակից դեպի գուսանական չափածո տաղը՝ պատումային, ոճական և տաղաչափական մի քանի հավելումներով:
Ամեն պարագայում Դավթյանի ոճավորումը անթաքույց և գեղագիտորեն միանգամայն գիտակցված գործողություն է: Բնութագրական է, որ բանաստեղծը թե՛ պոեմից առաջ, թե՛ հետագայում հիացմունքով խոսել է ծերացած արծվին փառաբանող գրական հուշարձանի մասին: 1958 թ., երբ հավանաբար արդեն սկսել էր գրել «Թոնդրակեցիների» առաջին տարբերակը, Վ. Դավթյանը գրախոսել է «Էջեր հայ միջնադարյան գեղարվեստական արձակից» ժողովածուն: Գրախոսության մեջ նա մեջբերում է արծվի սխրանքը պատմող գործը և այն մեկնաբանում որպես վերածնության ոգու արտահայտություն. «Վերածնության գաղափարները, կյանքի վերածնության իմաստը շատ հակիրճ ու շատ պատկերավոր է արտահայտված հետևյալ մանրապատումի մեջ, որ լեգենդային բնույթ ունի» («Գրական թերթ», 1958, թիվ 14, ապրիլի 6): Հետաքրքիր է, որ բանասիրական հմուտ պատրաստվածություն ունեցող տեսաբան բանաստեղծը չի օգտագործում «առակ» բառը: Առհասարակ հայ հին գրականության մասնագետները առակների մասին խոսելիս հաճախ են օգտագործում հարակից եզրույթներ՝ «զրույց», «մանրապատում», անգամ «նովել» և «պրիտչա»: Իսկ ահա Դավթյանի խոսքում օգտագործված «լեգենդային բնույթ» արտահայտությունը հետևանք է այն իրողության, որ արծվին վերաբերող երկը տիպաբանորեն պատկանում է առասպելական առակի ժանրային տարատեսակին:
Իմիջիայլոց, «Աղվեսագրքի» առակի ոճավորումով ստեղծված տաղը «Թոնդրակեցիների» գուսանի երգաշարի միակ երգն է, որ կար արդեն պոեմի առաջին՝ 1961 թվականի հրատարակության մեջ: Գեղարվեստորեն հաջողված, պոեմի ոգուն, փիլիսոփայությանը և ժանրային մտածողությանը ներդաշնակ այդ տաղը հեղինակին ներշնչել է վերամշակելիս զարգացնել և խորացնել այդ գիծը: