ԱՐՇԱԼՈՒՅՍԵ ԷՍՔԻԶ / Հա­կոբ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ա­ռա­վոտ կա­նուխ, միմ­յանց հետ ինն­սուն աս­տի­ճան կազ­մած եր­կու ա­թո­ռակ­նե­րից մե­կին նստած, ծխում եմ: Կող­քիս ա­թո­ռա­կին հա­մար­յա կպած աղ­բարկղ կա, ո­րի մեջ թա­փում եմ ծխա­խո­տիս մո­խի­րը: Ես ու աղ­բարկ­ղը քա­ղա­քի ար­շա­լույ­սի մեջ ըն­կեր­ներ ենք: Մեզ­նից մո­տա­վո­րա­պես ե­րե­սուն մետր հե­ռու, մայ­թի եզ­րա­քա­րին, կի­սա­թի­կունք դե­պի ինձ պպզած է թշվա­ռա­կա­նի տես­քով մե­կը ու ճա­նա­պար­հի աս­ֆալ­տին նա­յե­լով` ծխում է: Հա­յացքս նրա կողմն է, բայց մտքումս ֆեյս­բուք­յան է­ջումս տե­ղադր­ված «Էակրտ­ված չա­րիք» բա­նաս­տեղ­ծութ­յունս է` Չին­գիզ Այթ­մա­տո­վի «Եվ դա­րից եր­կար ձգվում է օ­րը…» բնա­բա­նով.
«­Սափր­ված գլխիդ // քա­շե­ցին ուղ­տի թաց կա­շի, // թո­ղե­ցին, որ ար­ևի տակ չո­րա­նա, // սեղ­մի ու­ղեղդ // և­ իս­պառ վե­րաց­նի հի­շո­ղութ­յունդ, // որ դու լի­նես ման­կուրտ-ա­ռա­գաստ կաս­կա­ծե­լի ջրե­րի վրա, // քա­մի­նե­րի գույն-գույն խա­ղե­րին տրված` // որ­պես Ք­րիս­տո­սի խրտվի­լակ: // Փո­խե­ցին կա­պույտ ար­յունդ, // հա­մա­րանշ­ված ար­յան խաբ­կան­քով հա­վա­տաց­րին, // իբր աշ­խար­հի ա­զատ քա­ղա­քա­ցին ես` // դուրս թռած // քա­ղա­քակր­թութ­յան քա­րե տա­պա­նի ճեղ­քից` // ա­նազ­գու­տակ, մե­նակ, ան­զու­գա­կան… // դար­ձար գոր­ծիք… // քեզ­նով փոր­ձում են տրո­հել // հա­յի լույս-սեր­մը, // ինչ­պես քաղ­ֆի­զի­կոս­նե­րը` ա­տո­մը` // ա­վե­րակ­ներ սփռե­լու հա­մար»:
Մտ­քերս դժկա­մութ­յամբ ծամծ­մում են օ­րը, դա­րը, ժա­մա­նա­կը, տա­րա­ծութ­յու­նը, քրո­նո­տոպ վեր­ծա­նող բա­ռե­րը: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ նկա­տե­ցի` ինչ­պես է ցնցո­տիա­վոր թշվա­ռա­կանն իմ կողմ գա­լիս: Մո­տե­ցավ, ճմրթված ծխա­խո­տա­տուփն ու ծխու­կը նե­տեց աղ­բարկղն ու զննա­խույզ նա­յեց ինձ: Նույն հե­տաքրք­րութ­յամբ ես էլ նրա տես­քը տնտղե­ցի ու զար­մա­ցած հարց­րի.
– Ծ­խա­խո­տա­տուփդ աղ­բարկղ նե­տե­լու հա­մա՞ր այս­քան ճամ­փա ան­ցար:
– Ոչ մի տեղ աղ­բարկղ չկա, բա ո՞ւր նե­տեի,- ա­սես պաշտ­պան­վե­լով` պա­տաս­խա­նեց նա:
Ես ո­չինչ չա­սա­ցի ու ին­ձա­նից ան­կախ սկսե­ցի հաշ­վել ա­թո­ռակ­նե­րի առջև թափ­ված ծխուկ­նե­րը: Երբ հա­սա տասն­չոր­սին, դա­դա­րեց­րի ու նա­յե­ցի գզգզված մա­զե­րով մար­դուն.
Ի՞նչ ես կար­ծում, դա­րից եր­կար ձգվո՞ւմ է օ­րը:
Նա էլ թե.
Չ­գի­տեմ: Ես գի­տեմ, որ օ­րը կյան­քիցս քաշ­ված թել է ու ձգվե­լով քան­դում է այն, – ա­սաց ու բա­դի պես օ­րոր­վե­լով` գնաց:
Ես շա­րու­նա­կե­ցի մտա­ծել. աշ­խար­հի ա­ռաձ­գա­կա­նութ­յու­նը մարդն է մար­դու հետ, և­ ա­ռանց իր նմա­նի մարդն ո՞վ է: Ու­ղեղս սկսեց բազ­մա­կե­տեր խփել… Հար­կավ, ճիշտ է գեր­մա­նա­ցի բա­նաս­տեղծ, գրա­կա­նա­գետ Իո­հան­նես Բե­խե­րը, որ «­Սեր իմ, պոե­զիա» գրքում գրում է, թե բա­նաս­տեղ­ծը եր­բեմն-եր­բեմն պետք է գրի­չը մի կողմ դնի ու գնա ժո­ղովր­դի գիր­կը` որ­ևէ մաս­նա­գի­տութ­յամբ աշ­խա­տե­լու, քա­նի որ վե­րա­դառ­նա­լով կստեղ­ծա­գոր­ծի թարմ կեն­սաէ­ներ­գիա­յով: Գիր գրե­լը մաս­նա­գի­տութ­յուն չէ, չնա­յած հա­ճախ կա­տա­կում եմ, թե շի­նա­րար­նե­րի մեջ լավ բա­նաս­տեղծ եմ, բա­նաս­տեղծ­նե­րի մեջ` լավ շի­նա­րար: Բե­խե­րի խոր­հուրդն ինձ հա­մար ա­մե­նօր­յա գոր­ծըն­թաց է` ծո­վի մա­կըն­թա­ցութ­յան պես տե­ղա­շարժ­վող, ուր ա­մեն տե­ղատ­վութ­յու­նից հե­տո խե­ցի­նե­րի նման ա­փիս մնում են քա­րեր ու բե­տո­նի կտոր­ներ` ար­հես­տա­կան քա­րեր, ո­րոնց հետ խո­կում եմ աշ­խար­հի բա­նից ու զգում` ինչ­պես է հո­սում քա­րե­րի ար­յու­նը: Հա­վա­տա­ցած եմ, երբ ա­ռա­ջին ան­գամ ա­սանն ար­տա­բե­րել է «քա­րի մեջ ար­յուն կա» միտ­քը, ա­մեն­ևին էլ իր առջև քա­րից ջարդ­ված գլուխ չի տե­սել, այլ խո­հա­սուզ­ված է ե­ղել քա­րի ժա­մա­նա­կի տրոփ­յու­նում: Բ­նա­կան քա­րե­րի ծնուն­դը չեմ տե­սել: Ար­հես­տա­կան քա­րերն ա­մեն օր աչ­քիս ա­ռաջ ծնվում են ա­փե­րիս ջեր­մութ­յու­նով թրծվող բե­տոն­յա շա­ղա­խից, ո­րի ո­րա­կը կախ­ված է ջրա­ցե­մեն­տա­յին հա­րա­բե­րակ­ցութ­յու­նից, ու նրա­նով էլ պայ­մա­նա­վոր­ված` բե­տոն­յա շա­ղախ­նե­րը լի­նում են կոշտ և շար­ժու­նակ: Ք­րո­նո­տո­պի կտրված­քով դի­տար­կե­լիս ար­հես­տա­կան քա­րի ծնուն­դը մո­դու­լա­յին ար­ժե­քի մա­կար­դակ ու­նի: Այս­պես, բե­տոն­յա շա­ղա­խի կոշ­տութ­յու­նը (տա­րած­քի խոր­հուրդ) չափ­վում է վայրկ­յան­նե­րով, իսկ շար­ժու­նա­կութ­յու­նը (ժա­մա­նա­կի խոր­հուրդ)` սան­տի­մետ­րե­րով: Երբ ջուրն ա­սո­ցաց­վում է կյան­քի հետ, իսկ ցե­մեն­տը՝ մար­դու, քրո­նո­տո­պի աբ­սուրդն ու ի­մաս­տութ­յու­նը բա­նաձև­վում և մեկն­վում են մա­կե­րե­սա­յին հա­կա­սութ­յուն ու­նե­ցող տիե­զե­րա­կան ճշմար­տութ­յամբ, ո­րում մետ­րը չափ­վում է վայրկ­յան­նե­րով, իսկ վայրկ­յան­նե­րը` մետ­րով, ու այս ա­մե­նը` «քրո­նո­տո­պի» կա­յա­ցումն ա­պա­հո­վող ըն­թաց­քի մեջ: Այն գնում է ան­սահ­մա­նութ­յուն, շին-ա­րար-ութ-յան եր­ևա­կա­յութ­յուն՝ ի­րո­ղութ­յուն: Ք­րո­նո­տո­պի ա­ռեղծ­վա­ծը ժա­մա­նակն ու տա­րա­ծութ­յու­նը միմ­յան­ցով չա­փե­լու ու­նա­կութ­յունն է, որն ա­նեզ­րա­յի­նի ու աշ­խար­հի­կի միա­ձուլ­ման արդ­յունքն է որ­պես բա­նա­կա­նութ­յուն: Ի դեպ, քրո­նո­տո­պը` ժա­մա­նա­կի և տա­րա­ծութ­յան փոխ­կա­պակ­ցութ­յու­նը, հստակ ար­տա­հայտ­ված է հա­յե­րե­նում. վայրկ­յա­նի հիմ­քը վայրն է, իսկ տա­րա­ծա­չա­փի միա­վո­րի (աս­պա­րեզ, քա­րըն­կած, նե­տըն­կած և­ այլն) հիմ­քը` ա­րա­գութ­յու­նը, ա­սել է թե՝ ժա­մա­նա­կը… Մ­տո­րում­նե­րիս վե­րու­վա­րի հետ մատ­նե­րիս խա­ղը հե­ռա­խո­սի վա­հա­նա­կին ինձ տա­րավ ֆեյս­բուք. ըն­կերս նա­մակ էր ու­ղար­կել. ««Եվ դա­րից եր­կար ձգվում է օ­րը» Չին­գի­զը վերց­րել է Նա­րե­կա­ցուց»: Ն­րան պա­տաս­խա­նե­ցի «­Նա­րե­կա­ցիա­կան ըն­թեր­ցում­ներ»-ում Հ­րաչ­յա Թամ­րազ­յա­նի խոս­քի մի հատ­վա­ծով. «Եվ պա­տա­հա­կան չէ, որ դա­րի խո­շոր գրող­նե­րից Չին­գիզ Այթ­մա­տովն իր նշա­նա­վոր «Եվ օ­րը դա­րից եր­կար է տևում» վե­պի հա­մար բնա­բան ընտ­րեց Նա­րե­կա­ցու ա­ղոթ­քի տո­ղե­րը. «­Զոր գիրդ՝ ընդ մարմ­նոյս եւ բանդ՝ ընդ հոգ­ւոյս»:
Նա էլ թե. «­Հա­րա­զատ ջան, ես դա գի­տեմ։ Բայց Լ­ևոն Մկրտչ­յա­նը (ի դեպ, ով Քու­չա­կի հայ­րեն­ներն է տո­ղա­ցի թարգ­մա­նել ռու­սե­րեն) ա­սում էր, որ Նա­րե­կա­ցու տո­ղը Պաս­տեռ­նա­կի մի­ջո­ցով հա­սել է Այթ­մա­տո­վին»:
Հա­վա­նա­բար Լ. Մկրտչ­յա­նը բնա­բանն է նկա­տի ու­նե­ցել: Հի­շե­ցի գրա­կա­նա­գետ Նո­րայր Ղա­զար­յա­նի հա­կիրճ խո­հա­բա­նութ­յու­նը. «­Միջ­նա­դար­յան մտա­ծո­ղութ­յու­նը բնա­կան էր. չա­փի միա­վոր­նե­րը պահ­պան­վում էին, և տե­ղի չէր ու­նե­նում հա­ջոր­դա­կա­նութ­յան խախ­տում: 20-րդ դա­րի մտա­ծո­ղութ­յունն է թույլ տա­լիս դա­րի և­ օր­վա հա­րա­բե­րութ­յու­նը խախ­տել հօ­գուտ հա­կա­ռա­կի: Նա­րե­կա­ցին մտա­ծում է բնա­կա­նոն, որ­քան էլ նրա խոս­քը հա­րուստ է փո­խա­բե­րութ­յուն­նե­րով: «Օ­րը՝ դա­րից եր­կար» նշա­նա­կում է, որ հե­ղի­նա­կը ծան­րա­նում է գո­յա­բա­նա­կան խնդրի վրա` ա­վե­լի փոք­րի մեջ զե­տե­ղե­լով հնա­րա­վոր ա­մե­նա­մեծ չափ­ման միա­վո­րը՝ դա­րը: Օ­րը և դա­րը տե­ղե­րով փո­խա­րի­նում են ի­րար, քան­զի հա­վա­սար ար­ժեք են, ա­սել է թե` օր­վա մեջ գո­յութ­յան ծան­րութ­յու­նը հա­վա­սար է դա­րա­չա­փի ար­ժե­քի»: Իս­կա­պես որ, Հա­յաս­տա­նի գո­յութ­յան ծան­րութ­յու­նը ժա­մա­նա­կա­չա­փի ար­ժեք ու­նի, ո­րի ռիթմն այ­սօր, ցա­վոք, ոչ թե ազ­գի զար­կե­րա­կի խփոց­նե­րով է գո­յում, այլ ար­հես­տա­կան կա­մեր­տո­նի տա­տա­նում­նե­րի տկտկո­ցով, մի հա­ճա­խա­կա­նութ­յամբ, որ ուղ­ղորդ­վում է օ­տա­րի ձեռ­քով: «­Դարն օ­րով է վեր­ջա­նում, օ­րով էլ դար է սկսվում»,- ա­սում է ի­մաս­տա­խո­սը, իսկ ճշմար­տութ­յու­նը տխուր է, ե՞րբ պի­տի սկիզբն ու վեր­ջը նույն պա­հի մեջ մեկ­նա­կետ լի­նեն, և­ ի­րա­կա­նութ­յուն դառ­նա պահ-օրն ապ­րո­ղի եր­ջան­կութ­յու­նը: Իմ օրն էլ պահ չէ, այն ձգվում է ու ձգվում «Կ­յան­քի, մա­հի այս ա­մե­հի աղ­ջա­մուղ­ջում»` ինձ­նից քա­մե­լով Թու­ման­յա­նի քառ­յա­կը.
«Ե­րա­զումս մի մա­քի // Մոտս ե­կավ հարց­մուն­քի. // -Աստ­ված պա­հի քո որ­դին, // Ո՞նց էր հա­մը իմ ձա­գի…»:
Դա­ժան բան է, երբ ժո­ղո­վուր­դը պար­տադր­ված կամ չպար­տադր­ված ե­րա­զի մի­ջի թշվառ մա­քին է դառ­նում, ան­տեր ու միա­ժա­մա­նակ այն­պես կա­մե­ցող ու մե­ծա­հո­գի, ո­րից միայն սիրտ է խառ­նում: Ես մեղքս ըն­դու­նում եմ. մա­հա­պարտ չկա­րո­ղա­ցա լի­նել: Աստ­վա՛ծ իմ, բա ո՞ւր են նպա­տա­կա­մետ մա­հա­պարտ­նե­րը, որ ազ­գը չդառ­նա խեղճ ու կրակ մա­քի: Պա­պանձ­վել եմ. ի­րա­կա­նութ­յու­նը ե­րազ է, որ կա, ու ես երկմ­տում եմ. օ­տա­րի՞ն դի­մել մա­քիա­բար, թե՞ մե­րոնց:
Ժա­մա­նա­կին Թու­ման­յա­նի այս հան­րա­ճա­նաչ քառ­յա­կի հի­ման վրա Ան­նա Ախ­մա­տո­վան գրել է բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն` ար­տա­հայ­տե­լով իր նման մի­լիո­նա­վոր մայ­րե­րի խո­րը ու ծան­րա­գույն ցա­վը: Ան­նա Ախ­մա­տո­վա­յի «Подражанием армянскому» բա­նաս­տեղ­ծութ­յու­նը Թու­ման­յա­նի հետ պա­տա­հա­կան հա­մընկ­նում չի կա­րող լի­նել, թերևս բա­նաս­տեղ­ծու­հին այս վեր­նագ­րով նկա­տի է ու­նե­ցել ոչ միայն Հով­հան­նես Թու­ման­յա­նի հե­ղի­նա­կած քառ­յա­կը, այլև հայ ժո­ղովր­դի ող­բեր­գա­կան պատ­մութ­յու­նը:
«Я приснюсь тебе черной овцою // На нетвердых, сухих ногах, // Подойду, заблею, завою: //«Сладко ль ужинал, падишах? /// Ты вселенную держишь, как бусу, // Светлой волей Аллаха храним… // Так пришелся ль сынок мой по вкусу // И тебе, и деткам твоим?»
Որ­քա՛ն ար­դիա­կան և հա­մա­հունչ են Ախ­մա­տո­վա­յի տո­ղե­րը նախ­ճիր հի­շեց­նող այս օ­րե­րին, որ­տեղ ո­ճիրն ու պա­տիժն ի­րենց հա­մա­պա­տաս­խան գնա­հա­տա­կա­նը չեն ստա­ցել: Ախ­մա­տո­վան այն գրել է ստա­լին­յան բռնա­պե­տութ­յան ժա­մա­նա­կաշրջա­նում, երբ ռե­ժի­մը ձեր­բա­կա­լել էր որ­դուն: Ռուս բա­նաս­տեղ­ծու­հին ութ տո­ղում հա­րա­զատ է մնա­ցել ար­ևել­յան կո­կե­տութ­յանն ու խո­րա­մանկ խո­նար­հու­մին. աշ­խար­հի մեղ­քը թող­նում է դահ­ճի վրա, ո­րը տիե­զերքն ու­լուն­քի պես է պա­հում` ի­րեն վերց­նե­լով զո­հի ող­բեր­գութ­յու­նը, իսկ հայ բա­նաս­տեղ­ծի քառ­յա­կը ո­ղող­ված է մե­ծա­հո­գութ­յամբ, սկսած հենց ի­րե­նից` Թու­ման­յա­նից, ով աշ­խար­հի մեղքն իր վրա է վերց­նում, վեր­ջաց­րած զո­հով, որ դի­մում է դահ­ճին. «Աստ­ված պա­հի քո որ­դին»-ով: Հա­յի այս ազգ հյու­ծող մե­ծա­հո­գութ­յու­նը դա­րեր շա­րու­նակ «փա­դի­շահ­յան» մի­ջա­վայ­րում է գո­յում, որ­տեղ ա­նար­դա­րութ­յան հո­վա­նին ալ­լահն է, իսկ հա­յի բա­ժի­նը՝ ար­յու­նոտ կարճ ծած­կո­ցը, ո­րը, ցա­վոք, նրա ոտ­քե­րը միշտ բաց է թող­նում, իբրև խեղ­ճութ­յան առ­հա­վատչ­յա:
Նա­յե­ցի շուրջս: Ո­րո­նե­ցի «գըզ­գըզ» մա­զե­րով փո­ղո­ցի մար­դուն, իսկ նա շատ էր հե­ռա­ցել, աչ­քիս լուց­կու հա­տի­կի չափ էր եր­ևում: Վեր կա­ցա, ծանր ու դժվար քայ­լե­ցի դե­պի ճա­նա­պար­հի եզ­րա­քարն ու նստե­ցի, ճիշտ և ճիշտ ման­կութ­յանս այն տղա­յի պես, որ մայ­թին էր նստում, ու ո­րը ես էի` տկլոր, արևա­խանձ…