ԳՐԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՆԿԱՐ ԵՎ ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ ԵՐՐՈՐԴ ԱՉՔ (Ինք­նան­կա­րի փորձ) / Նո­րայր ԱԴԱԼՅԱՆ

Խոս­քաձ­ևե­րից ա­մե­նադժ­վա­րը, թերևս, ինք­նա­խո­սութ­յունն է, ո­րով­հետև ո՞ւմ, ե­թե ոչ քեզ ես ա­սում բա­ցար­ձակ ճշմար­տութ­յու­նը՝ քո ներ­փակ-ան­տե­սա­նե­լի Հո­գուն, որ քո մեջ ապ­րող տիե­զե­րա­կան պա­հա­պանն է, նույն ին­քը՝ Աստ­ված։ Հո­գին պետք է, ա­յո՛, մե­ծա­տա­ռով գրել, քա­նի որ նա եր­ևույթ է ա­վե­լի, քան մարդ­կա­յին, աշ­խար­հագ­րա­կան, մշա­կու­թա­յին, գի­տա­կան բյու­րա­վոր ա­նուն­ներ։ Ա­մեն­քը չէ, որ Հո­գի ու­նեն։ Լի­նում է շատ ու ա­վե­լի շատ կեղծ հո­գի՝ չար, նա­խանձ, դա­վա­դիր, վրի­ժա­ռու, թու­նա­վոր, ո­րի ներ­քին-ար­տա­քին նշա­նը սև կամ սևա­խառն գույնն է։ Այ­նինչ Հո­գին կրում է վե­րին լույ­սը և լույս է ար­տա­ծում իր աչ­քե­րով։ Ես հա­վա­տում եմ դրախ­տի գո­յութ­յա­նը, նաև գի­տեմ՝ դժոխք կա։ Որ­տե՞ղ կհայտն­վեմ վա­ղը կամ մի քա­նի տա­րի հե­տո։ Ի­հար­կե, ցան­կա­նում եմ դրախ­տին ար­ժա­նա­նալ, բայց դա պայ­մա­նա­վոր­ված է Հո­գուս լույ­սի մաք­րութ­յամբ։ Արդ­յո՞ք իմ լույսն այն­քան ա­նա­ղարտ է, որ այժմ չկաս­կա­ծեմ՝ այս եր­կու­սից ո­րի՞ն եմ ընդ­հուպ մո­տե­ցել…
Ես հու­զա­կան մարդ եմ, շա­տե­րը դա չգի­տեն, ա­վե­լի իմ զգաց­մունք­ներն են մտա­ծում։ Իմ ամ­բողջ գե­ղար­վես­տա­կան «ին­տե­լեկ­տո­ւա­լիզ­մը» ձևա­վոր­վել է ինձ հա­մար գլխա­վոր ե­րեք հուզ­մունք­նե­րից՝ սեր, մե­նա­կութ­յուն, տա­ռա­պանք։ Հա­ճախ նրանք են ինձ թե­լադ­րել ար­ձակ ու դրա­մա­տուր­գիա­կան սյու­ժե­նե­րը։ Իմ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում նրանք ա­ռան­ձին գո­յութ­յուն չու­նեն, սե­րը տա­ռա­պում է մե­նա­կութ­յու­նից, մինչև ան­գամ միմ­յանց հա­վա­սա­րա­պես խո­րը սի­րող հո­գի­նե­րի դեպ­քում։ Եր­ջա­նիկ սերն աբ­սուրդ է, սե­րը միշտ դրա­մա է, Հո­գու վե­հա­ցում, ե­թե խաղ չէ, այլ ինք­նա­մո­ռաց թռիչք՝ ող­բեր­գա­կան ան­կում­նե­րով։ Սերն ու խա­ղը հա­կա­պատ­կեր­ներ են, մե­կը՝ միշտ խոր­քում, մյու­սը՝ մա­կե­րե­սի վրա։ Գու­ցե մա­կե­րե­սա­յինն է եր­ջան­կութ­յուն պատ­ճա­ռում քեզ… Ես ե­րի­տա­սարդ էի, երբ կար­դա­ցի ծեր ո­լիմ­պիա­ցու «­Մա­րիեն­բադ­յան է­լե­գիան»։ Երկ­րորդ ան­գամ չեմ կար­դա­ցել։ Մինչև այ­սօր էլ այն մխում է Հո­գուս մեջ, ա­սես ի՜մ կրա­կը լի­նի, ի՜մ ի­րա­կա­նութ­յու­նը, ի՜մ սյու­ժեն, ի՛մ ե­սը։ Անց­յալ դեկ­տեմ­բե­րին ես ե­ղա Գ­յո­թեի վայ­մար­յան տուն-թան­գա­րա­նում։ Այս ննջա­սեն­յա­կի միայ­նակ մահ­ճա­կա­լին է նա ա­վան­դել իր Հո­գին մարդ­կութ­յանն ու տիե­զեր­քին։ Հա­յացքս տրտմո­րեն շո­յում է մահ­ճա­կա­լը… Վեր­ջին վայրկ­յան­նե­րին ի՞նչ է նրա սրտով ան­ցել… Հան­կարծ պա­տաս­խա­նը գտնում եմ՝ մա­րիեն­բադ­յան է­լե­գիան, իր սե­րը։ Ի՞նչ կանց­նի իմ սրտով, երբ պա­հը գա և զան­գը ղո­ղան­ջի։ Նույ­նիսկ էկ­զիս­տեն­ցիա­լիզ­մը ես ապ­րում եմ և­ ոչ ար­տա­հայ­տում փի­լի­սո­փա­յա­կան մտա­հան­գում­նե­րով, որ իմ թե­րութ­յունն է ու թե­րա­ցու­մը. այս­տեղ եր­կու­սի զու­գակ­ցումն է ար­դա­րաց­ված, ինչ­պես Քամ­յո­ւի մոտ։
Ես միա­սեր եմ, հա­կա­ռակ շա­տե­րի, իմ Հո­գին ի վի­ճա­կի չէ միա­ժա­մա­նակ ամ­փո­փե­լու եր­կու­սին, ան­գամ՝ հրա­պու­րանք­ներ, մինչև իսկ գե­ղեց­կութ­յուն­ներ՝ լի­նեն մարմ­նա­կան թե հոգ­ևոր։ Իմ ներ­քին մար­դը քայ­լում է մե­կի ետ­ևից գրե­թե ընդ­միշտ, հա­վեր­ժութ­յան չափ եր­կար։ Աստ­ղա­յին բախ­տա­ցույ­ցում լի­նե­լով առ­յուծ՝ ես կա­րող եմ և՛ ստրկաց­նել քեզ, և՛ ստրկա­նալ իմ զգաց­մունք­նե­րի վան­դա­կում, երկ­րորդն իմ առ­յու­ծին ա­ռա­վել բնո­րոշ է՝ նրա վեհ-ող­բեր­գա­կան թու­լութ­յու­նը։
Հ­նա­րա­վոր է ինձ հեշ­տութ­յամբ խո­ցել, բայց ինձ ա­վե­լի տա­ռա­պեց­նում է Հո­գուս հասց­ված վի­րա­վո­րան­քը, մա­նա­վանդ՝ ան­տե­ղի ու չա­րա­կա­մո­րեն, նրանց կող­մից, ում նվիր­ված եմ ե­ղել մեր օ­րե­րի բա­րո­յա­կան օ­րենք­նե­րին ան­հա­րիր սի­րով ու ան­կեղ­ծութ­յամբ։ Ե­թե այդ­պի­սիք թե­կուզ մեկ բա­ռով ա­պաշ­խա­րում են, ես պատ­րաստ եմ նրանց նե­րել ու ժպտալ։
Ինձ հոգս է սե­ղան նստել, ճա­նա­պարհ գնալ, զգաց­մունք­ներ փո­խա­նա­կել ա­պաշ­նորհ և­ ան­հո­գի մարդ­կանց հետ, սա­կայն, ինձ վե­րահս­կե­լով, դժգո­հութ­յուն չեմ ցու­ցադ­րում՝ չվի­րա­վո­րե­լու նրանց։ Դա ա­վե­լի ճշմա­րիտ է, քան դուռ շրխկաց­նելն ու­րի­շի ե­րե­սին։ Ա­հա թե ին­չու ես շատ, բայց քիչ ըն­կեր­ներ ու­նեմ, ո­րոնց պատ­րաստ եմ խոս­տո­վա­նե­լու ա­մեն ինչ, իսկ ա­մե­նաին­չը՝ ինձ միայն, ա­կանջ ու­նե­ցո­ղը կլսի, սիրտ ու­նե­ցո­ղը կզգա, միտք-մտա­ծո­ղութ­յուն ու­նե­ցո­ղը կնա­յի ինձ բա­րե­կա­մա­բար, ե­թե նույ­նիսկ թշնա­մի է։ Ես էլ շա­տե­րի պես ըմբռ­նում ակն­կա­լե­ցի՝ վա­յե­լե­լու գնա­հատ­ման բերկ­րան­քը, սա­կայն դա վա­ղուց ար­դեն՝ հի­սու­նիցս հե­տո, խնդիր կամ նպա­տակ չէ։ Այժմ ես կա­րող եմ միայ­նակ էլ ապ­րել իմ գրա­սե­ղա­նի առջև, թուղթ ու գրչի հետ, ո­րոնք իմ գլխա­վոր զրու­ցա­կից­ներն են իմ կյան­քի թատ­րո­նում։ Եվս մի քա­նի հա­րա­զատ ու հո­գե­ղեն մար­դիկ՝ ոչ ամ­բո­խը, որ, սո­վո­րա­բար, խո­սում է ժո­ղովր­դի ա­նու­նից և այ­լա­սե­րում նրան։
Ես փոր­ձում եմ գրա­կա­նութ­յուն ա­նել ա­հա չորս տաս­նամ­յակ և չ­գի­տեմ՝ մի տեղ հա­սե՞լ եմ արդ­յոք։ Ճա­նա­չե­լով հայ և հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նութ­յան ընտ­րա­նին, գի­տութ­յուն ու գե­ղար­վես­տա­կան մշա­կույթ, պետք է լի­նես առ­ն­վազն ինք­նա­սի­րա­հար­ված կույր՝ քեզ բարձ­րա­ձայն ու հրա­պա­րա­կավ գրող հո­չա­կե­լու հա­մար։ Այդ­պի­սիք շատ են, գրե­թե բո­լոր մրող­նե­րը։ Ինչ­պե՞ս չհի­շեմ Թու­ման­յա­նի Հո­գու խռովքն իր վեր­ջին նա­մակ­նե­րից մե­կում. «Արդ­յո՞ք ես բա­նաս­տեղծ եմ»։ Ում մտքով չի անց­նում այս բարձ­րա­հո­գի կաս­կա­ծան­քը՝ նա գրա­կա­նութ­յան դռա­նը չի էլ մո­տե­ցել։ Ես գրում եմ, ո­րով­հետև ի վի­ճա­կի չեմ ու­րիշ բան ա­նե­լու։ Սա իմ ապ­րե­լա­կարգն է, ինչ­պես այլ զբաղ­մունք­ներ՝ ձե­րը։ Յու­րա­քանչ­յուր օր ես մի քա­նի ժամ թղթին բա­ռեր եմ տա­լիս, և թուղ­թը խո­սում է մար­դու և­ աշ­խար­հի գոր­ծե­րից՝ մեծ մա­սամբ տխուր-մտա­հոգ ձայ­նով։ Դա իմ ի­րա­պաշ­տութ­յան մի ար­տա­հայ­տութ­յունն է, ներ­կա­յիս մեր կյան­քը՝ ա­վե­լի քան տա­սը տա­րի, ինձ գրե­թե հույս չի ներշն­չում, թե գա­լու են բա­րի, ա­ռողջ, ար­դա­րա­միտ ժա­մա­նակ­ներ։ Բայց սա միայն հայ­կա­կա­նութ­յամբ պայ­մա­նա­վոր­ված չէ. ի սկզբա­նե մարդ­կութ­յունն իր աշ­խար­հում ո­րո­նել է գե­ղե­ցի­կը և հա­տիկ­ներ է գտել միայն, դա­րեր շա­րու­նակ նա հի­վանդ է ստով ու չա­րութ­յամբ և­ ամ­բողջ ող­բեր­գա­կա­տա­կեր­գութ­յու­նը նրա­նում է, որ իր ձեռ­քով նյութ­ված այդ հա­մա­ճա­րակն ուղղ­ված է իր իսկ դեմ։
Գ­րա­կա­նութ­յու­նը ոչ թե կյան­քի լու­սան­կարն է՝ իր գույն ու գծե­րով, այլ՝ նրան հեն­ված, սա­կայն նոր, ո­րոշ կող­մե­րի հա­մադ­րութ­յամբ նրա­նից ու­րիշ ու վեր կանգ­նած, յու­րա­հա­տուկ գո­յա­ցութ­յուն։ Այդ­պես և՝ պրո­ֆե­սիո­նալ կեր­պար­վեստն ու ե­րաժշ­տութ­յու­նը։ Ով սա չի գի­տակ­ցում՝ ճիշտ կլի­նի դառ­նա լու­սան­կար­չութ­յան նվիր­յալ։ Ի՞նչ տար­բե­րութ­յուն կա ար­վես­տա­գետ Հո­գու և լու­սան­կար­չա­կան գոր­ծի­քի միջև։ Մի ան­գամ Եր­վանդ Քո­չարն ա­սաց. «­Գոր­ծիքն ըն­դա­մե­նը մեկ աչք ու­նի, իսկ նկա­րի­չը՝ եր­կու, դա նրան հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս նա­յել ա­վե­լի խորն ու ըն­դար­ձակ»։ (­Սա վե­րա­բե­րում է և գ­րո­ղին։) Նա նշեց այս եր­կու­սի ֆի­զի­կա­կան զա­նա­զա­նութ­յամբ պայ­մա­նա­վոր­ված ընդգր­կու­մը, ո­րին այժմ ու­զում եմ ա­վե­լաց­նել. կա և եր­րորդ աչք՝ Հո­գու աչ­քը, ո­րը տես­նում է նաև ան­տե­սա­նե­լին, խուլ պա­տից այն կողմ։ Ին­չի՞ շնոր­հիվ է ըն­տիր գրա­կա­նութ­յու­նը, այլ՝ ոչ ա­մեն շա­րա­դ­րանք, ա­վե­լի եր­կար ապ­րում, քան իր ար­տա­ցո­լած կյան­քի հան­գա­մանք­նե­րը. այդ եր­րորդ աչ­քի, որն ի վի­ճա­կի է հաղ­թա­հա­րել գետ­նա­տա­րած ժա­մա­նակ ու տա­րա­ծութ­յուն և մո­տե­նալ այն­կողմ­նա­յի­նին՝ որ­սա­լով մի զգա­լի չա­փով հա­րատև շրջապ­տույ­տի ռիթ­մեր։ Լավ գիր­քը, նկա­րը, ե­րաժշ­տութ­յու­նը, ճար­տա­րա­պե­տա­կան կո­թո­ղը, քան­դա­կը, թա­տե­րա­կան ներ­կա­յա­ցու­մը միայն տա­ղան­դի ար­գա­սիք չեն, այլև աշ­խար­հա­յաց­քա­յին և գե­ղա­գի­տա­կան ըմբռ­նում­նե­րի, գի­տակ­ցա­կան ու են­թա­գի­տակ­ցա­յին հոս­քի արդ­յունք։ Այդ եր­կու­սը միա­տեղ, ի­րար մեջ, ո­րի դա­սա­կան գա­գա­թը մեր նո­րա­գույն պատ­մաշր­ջա­նում եր­ևի թե Կո­մի­տասն է։ Հա­յոց աշ­խար­հը որ­քան հա­րուստ է տա­ղանդ­նե­րով, ո­րոնք հա­ճախ ժայթ­քում են հրաբ­խի պես, այն­քան էլ աղ­քատ է գե­ղա­գի­տա­կան մտքի ա­լե­կո­ծութ­յամբ, որ իր կնիքն է դրել մեր բո­վան­դակ հոգ­ևոր նկա­րագ­րի վրա, ի բա­ցառ­յալ մեծ ու ա­մե­նա­մեծ ան­հա­տա­կա­նութ­յուն­նե­րի։ Մեղ­մո­րեն չա­սենք և մա­նա­վանդ ան­վերջ չկրկնենք, թե սա է ազ­գա­յի­նը, ո­րով­հետև ազ­գա­յի­նը թեև Եր­կիրն է, բայց՝ նաև թռիչ­քա­դաշտ դե­պի եր­կինք, ինչ­պես Նա­րե­կա­ցին, Կո­մի­տա­սը, Թու­ման­յա­նը և­ այլք՝ նրանց բարձ­րա­գահ զար­մից։ Ազ­գա­յին-հա­մա­մարդ­կա­յի­նը պետք է լի­նի հա­մա­տա­րած գի­տակ­ցութ­յուն, ո՛չ ա­ռան­ձին ան­հատ­նե­րի սե­փա­կա­նութ­յու­նը։ Պի­տի լի­նի ազ­գի ընդ­հա­նուր կուլ­տու­րան, դրվե­լով հո­­գևոր Հա­յաս­տա­նի հիմ­քում, որն ան­ցած դա­րասկզ­բին ու այ­նու­հետև ծաղ­կե­լով, դա­րա­վեր­ջին են­թարկ­վեց խոր­շակ քա­մի­նե­րի ազ­դե­ցութ­յա­նը. ան­փա­րա­տե­լի տխուր հետ­ևանք­նե­րը բո­լո­րիս աչ­քի առջև են։
Ա­մեն գրող ու ար­վես­տա­գետ միայ­նակ է ապ­րում իր ժա­մա­նա­կը, ե­թե նույ­նիսկ շրջա­պատ­ված է բազ­մա­թիվ ըն­կեր­նե­րով և հոծ բազ­մութ­յամբ։ Սա գրա­կա­նութ­յան ու ար­վես­տի մար­դու ճա­կա­տա­գիր է՝ լի­նել ա­վե­լի իր հետ, քան շա­տե­րի, իր նե­րաշ­խար­հում, ո­րը հազ­վա­դեպ է նկատ­վում այ­լոց կող­մից, գո­յութ­յուն ու­նի մի խոր անջր­պետ նրանց ու քո միջև։ Ես դա չէի հա­մա­րի օ­տա­րա­ցում, այլ՝ գրո­ղի զգաց­մուն­քա­յին ու մտա­վոր դաշ­տի բնույթն ու բնութ­յու­նը, ո­րոնց ա­մե­նա­կար­ևոր՝ են­թա­տեքս­տա­յին շեր­տե­րը հա­ճախ ան­հա­մա­տե­ղե­լի են մե­ծա­մաս­նութ­յան տե­սո­ղութ­յանն ու ըն­կա­լում­նե­րին։ Ես և­ իմ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յու­նը հիմ­նա­կա­նում չենք շեղ­վում այս չգրված, կար­ծում եմ, հիա­նա­լի օ­րեն­քից. քո միայ­նութ­յան մեջ ներ­կա է ի­դեա­լը, ա­մե­նա­տիե­զե­րա­կան զգաց­մուն­քի՝ սի­րո դի­մագ­ծե­րով։
Բա­նաս­տեղ­ծութ­յան, ար­վես­տի հիմ­քը սերն է, միայն ան­սեր մար­մինն է գնում սա­տա­նա­յի ճա­նա­պար­հով։ Բա­նաս­տեղծ­ներ էին իմ Մար­տի­րոս հայ­րը և Ան­նա մայ­րը, մեծ բա­նաս­տեղծ­ներ, ե­թե հա­վա­տանք Էդ­գար Պո­յին, իսկ ին­չո՞ւ չհա­վա­տանք, թե աշ­խար­հի ա­մե­նա­մեծ բա­նաս­տեղծ­նե­րը մնա­ցին լուռ և համր։ Բա­նաս­տեղ­ծութ­յան հի­մուն­քը գի­րը չէ, այլ ապ­րումն ա­ռա­վե­լա­պես։ Գ­րա­կա­նութ­յան բո­վան­դա­մեջ մտնում է ոչ միայն բո­վան­դա­կութ­յու­նը, այլև ձևը։ Գե­ղար­վես­տա­կան ձևն­ իր ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րով ար­դեն իսկ բո­վան­դա­կութ­յուն է, սա ձևա­պաշ­տութ­յուն (ֆոր­մա­լիզմ) կա­րող է հա­մա­րել միայն բնա­ծին կույր աչ­քը։ Ե­թե տես­նում ես, դեռ չի նշա­նա­կում, թե կույր չես։
Աշ­խար­հը հնա­րա­վոր չէ ճա­նա­չել, ինչ­պես և՝ մար­դուն. նրանք հար­ցա­կան են, մարդն ա­վե­լի, քան աշ­խար­հը։ Այն, ինչ եր­ևում է՝ ամ­բող­ջը չէ, սառ­ցա­լեռն ա­վե­լի գտնվում է օվ­կիա­նո­սի խոր­քե­րում։ Աստ­ված և բ­նութ­յու­նը մար­դու մեջ ցա­նել են բյու­րա­վոր սեր­մեր, դրանց մեծ մա­սը քնած են, դու հա­ճախ չես էլ գի­տակ­ցում քո ներ­սի բազ­մա­գույն դաշ­տը և մեռ­նում ես ա­ռանց քեզ ճա­նա­չե­լու։ Դա մա­հից ծանր ող­բեր­գութ­յուն է։ Երբ սեր­մերն արթ­նա­նում են ու ծաղ­կում, քո Հո­գին լսում է նրանց շնչա­ռութ­յու­նը, որ նման է տավ­ղի ղո­ղանջ­նե­րին։ Աշ­խար­հի քա­ղաք­նե­րի բազ­մաձև հա­մա­լի­րը՝ Եր­ևան մայ­րա­քա­ղա­քով, իմ կեն­սա­դաշտն է, որ­տեղ ապ­րում է մարդ­կութ­յան մեծ կուլ­տու­րան։ Ես թշնա­մի­ներ չու­նեմ, բա­ցի ազ­գիս թշնա­մուց. իմ թշնա­մի­ներն են տգի­տութ­յու­նը, նա­խան­ձը, չա­րութ­յունն ու չար ո­գին, բա­րո­յա­կան փուշն ու թա­րա­խը, օ­ձութ­յու­նը, ո­րոն­ցից նող­կում եմ։ Ես գրա­կա­նա­գետ չեմ (թեև ինձ շնորհ­վել է բա­նա­սի­րա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տո­րի գի­տա­կան աս­տի­ճան), ո­րով­հետև գրա­կա­նա­գե­տը նա է, ով գի­տի հին ու նոր գրա­կա­նութ­յան փաս­տե­րի ծան­րակ­շիռ մա­սը և խո­սում է դրան­ցով, իսկ այս­տեղ ես գի­տեմ այն, ինչ ինձ է պետք։ Ո­րոշ կաշ­կան­դում­նե­րով հան­դերձ, ես ա­զատ մարդ եմ և չեմ վա­խե­նում սխալ­վել։
Ա­մե­նա­մեծ և­ իս­կա­կան ող­բեր­գութ­յու­նը թատ­րոնն է, ե­թե նույ­նիսկ կա­տա­կեր­գութ­յուն է խա­ղում։ Այժմ մենք գրում ենք մեր պատ­մութ­յան ա­մե­նաող­բեր­գա­կան է­ջե­րից մե­կը, և­ ես սպա­սում եմ՝ ե՞րբ է վեր­ջա­կե­տը դրվե­լու… Այն ազ­գը, ո­րը չու­նի թե­կուզ մեկ խենթ ու ընդ­դի­մա­դիր էութ­յուն, կա­րող է հա­ջո­ղութ­յամբ ամ­բո­խի վե­րած­վել՝ դառ­նա­լով ազ­գա­յին ինք­նասպա­նութ­յան ող­բեր­գա­կան գոր­ծո­ղութ­յան սկիզբ։ Այդ սկիզբն ար­դեն քա­նի տա­րի քայ­լում է, բայց կար­ծում եմ, դեռ ուշ չէ վա­րա­գույ­րը փա­կել, հայ­րե­նի պե­տութ­յա­նը նո­րից ու դարձ­յալ հարց­նե­լով՝ յո՞ եր­թաս, դե­պի ո՞ւր ես քշում մեր ազ­գի նա­վը… Ա­րա այն­պես, որ ես գո­նե մա­սամբ ա­զատ­վեմ ինձ­նից և մո­տե­նամ քեզ, հա­րա­զա­տա­նանք և­ ոչ թե ա­վե­լի ու ա­ռա­վել օ­տար­վենք ի­րա­րից, մի՛ աղ­տո­տիր ազ­գի ո­գու է­կո­լո­գիան, պի­տի վեր­ջա­պես ի­մա­նա՞ս, որ մարդ­կութ­յան, նաև հա­յոց ան­մա­հութ­յու­նը կուլ­տու­րա­յի դաշ­տում է, ո­րը դու են­թար­կում ես ա­նուղ­ղե­լի ա­վե­րա­ծութ­յան։
Այս մե­նա­խո­սութ­յու­նը վերջ չու­նի։ Նա արթ­նա­ցել է և չի քնում։
Իմ ներ­սում անձրև է գա­լիս։
2001 թ.