Նորայր ՂԱԶԱՐՅԱՆ
Բան. գիտ. թեկնածու
Ֆ. Նիցշեն «Ողբերգության ծնունդը երաժշտության ոգուց» աշխատության մեջ առանձնացնում է հելլենական ոգին ձևավորող երկու հիմնական սկիզբ՝ ապոլլոնականություն և դիոնիսականություն: Ըստ Նիցշեի՝ ապոլլոնականությունը բնորոշվում է որպես երազատեսություն և պատրանքայնություն, որոնք միասին բաց են անում երկրորդ՝ գեղեցիկ իրականությունը:
Չարենցը «Պոեմ անվերնագիր»-ում (ստեղծագործական վերջին շրջան) դժգոհում էր, որ ինքը չի գրել ապոլլոնյան ոչ մի գիր:
– Ավա՜ղ, ապոլլոնյան ոչ թե վճիտ իմաստ
Տախտակներիդ վրա, այլև չնչին Հելլենական – չկար մի գիր:
Չարենցը, ենթարկվելով երեսնականների ծանր ճնշումներին, ողբերգականությունը տարածում է իր նախորդ ստեղծագործական շրջանների վրա: Սակայն ճշմարտությունն այն է, որ հեղինակի խորհրդապաշտական շարքերը (հատկապես «Ծիածան»-ը) ունեն ապոլլոնյան սկսվածք, որին բնորոշ են երազատեսությունը և այդ հիմքով` մաքուր գեղագիտությունը: «Ծիածան»-ը ունի բացառիկ ինքնատիպ պատկերային համակարգ: Շարքի վերնագիրը խորհրդանշում է խորհրդապաշտությանը բնորոշ գաղտնիք՝ իրական ու գերբնական կամ միկրո և մակրո աշխարհների կապը:
Պատահական չէ, որ «Ծիածան» շարքի սկզբում զետեղված է «Հոգին չի մեռնում…» տողով սկսվող քառատողը: Նրանում խոսվում է հոգու անցնելիք ճանապարհի մասին. «Թափառում է նա Տիեզերական Լաբիրինթոսում»՝ վերջնահանգրվան ունենալով «Մայրամուտային եզերքը կապույտ»՝ Աստծո եզերքը:
Հանձին «Լաբիրինթոսի»՝ բանաստեղծը նկատի է ունեցել գաղտնին և հանելուկայինը, մահից վերածննդին անցումն ու իմացության անմատչելիությունը:
Վերստին անդրադառնալով բանաստեղծական շարքի վերնագրին՝ նշենք, որ ծիածանը իրական ու գերբնական աշխարհների կապը խորհրդանշելուց զատ, պարունակում է ջրհեղեղից հետո երկրային կյանքի հետ Աստծո հաշտության գաղտնիմաստը:
Շարքի առաջին բանաստեղծության մեջ («Լուսամփոփի պես աղջիկ…») ծիածանը երեքգույն է.
– Ես ի՞նչ անեմ, որ մնա ծիածանը երեքգույն…
«Սիմվոլների բառարան»-ում եռագիծ (եռագույն) ծիածանը Աստվածամոր և կամ Սուրբ Երրորդության խորհրդանիշն է: Եվ, ուրեմն, սոսկ գեղեցկություն հատկանշելու համար չէ «լուսամփոփի պես» աղջկան վերագրվում «աստվածամոր աչքերով» մակդիրը: Սրբապատկերի մասին մի գրքում գրվում է, որ երկնային ծիածանի գույների խորքում փայլում է Սուրբ Երրորդության լույսը:
«Ծիածան» շարքը բաղկացած է երեք բաժիններից: Պահպանված է գունային երրորդությունը՝ «Կապույտը», «Ոսկին», «Մանուշակագույն»: Գունային սիմվոլիկան ակնառու դրսևորում ունի Ա. Բլոկի, Ա. Բելու, Ս. Սոլովյովի պոեզիայում: Հարուստ է Մ. Վոլոշինի բանաստեղծական գունային ներկապնակը: Բոլոր դեպքերում գույնը միստիկ հաղորդականության կրողն է: Սիմվոլիզմի առանցքը միստիկան է: Դեռևս նորպլատոնականներն են նշել, որ սիմվոլները պայմանական նշաններ չեն: Դրանք էականորեն մասնակից են վերին ռեալությանը: Պատկերավոր ասված է, որ սիմվոլը դեպի գաղտնիքը բացված պատուհան է: Ա. Բլոկի քնարական եսը նախ և առաջ շրջապտույտ է կատարում անդրաշխարհային ոլորտում:
Չարենցի «Ծիածան» շարքում առաջին հերթին գույնն է միստիկական փոխակերպումների լեզուն: Գույնն այն սիմվոլն է, որով Չարենցը փորձում է բացահայտել մարդու ծածուկ, խորքային էությունը, անսահմանափակ կեցությունը:
Գույների միջոցով բանաստեղծը իմաստային համապարփակ աբստրակցիաների համակարգ է ստեղծում: Գույնի, սիմվոլի միջոցով փորձելով մոտենալ թաքնիմաստներին՝ Չարենցը, սակայն, հավատարիմ է մնում խորքային կեցությանը: Նա երեք գույների կառույցում է տեղավորում Այս և Այն աշխարհների կապը, նրանց միասնությունն ու ամբողջությունը:
Բայլմոնտին բնորոշ է համարվում գույների ծիածանը: Սակայն Չարենցի «Ծիածան»-ը բանաստեղծական առանձնահատուկ, իր իմաստային և կառուցվածքային դաշտերով եզակի է համաշխարհային պոեզիայում: Նրանում բանաստեղծը միահյուսում է թե՛ այսաշխարհային և թե՛ բացարձակ (ժամանակի և անժամանակային) կեցությունը: Չարենցը թափանցում է կյանքի և կեցության գաղտնիքների խորքերը՝ ստեղծելով դրանց բացահայտման գեղարվեստական անկրկնելի համակարգ:
Չմոռանանք, որ գույնը սիմվոլի առավել համապարփակ տիպերից մեկն է: Սիմվոլիստներն ընդունում են, որ յոթ գույները հոգու յոթ ձիրքերի համանմանությունն են: Չարենցն առանձնացնում է երեք ձիրքերը: Իր հերթին Անդրեյ Բելին է ոսկին և լազուրը համատեղել (նրա մի ժողովածուն այսպես է անվանվել՝ «Золото в лазури»): Չարենցն ավելացրել է մանուշակագույնը՝ բանաստեղծական փիլիսոփայությունը տանելով ավարտուն համակարգի: Գույները դիտվել են նաև որպես միջմոլորակային հարաբերություններ: Չարենցը երեք գույնի մեջ է զետեղում տիեզերքի պատկերը՝ իր ամբողջական ներդաշնակությամբ: Եվ, իհարկե, տիեզերքի կենտրոնում քնարական հերոսն է՝ երկրային ապրումների ծիածանված երանգներով:
Ապրումների ջերմությամբ, գույնի մեջ աշխարհը և մարդուն հայելային արտացոլման օրենքով դիտարկելիս, պատկերների առարկայական սահմանները հաղթահարելով, երևակելով միայն առարկայի, երևույթի, ապրումի (ընդհանրապես՝ հոգու) խորքը՝ Չարենցը, ինչպես մենք ենք փորձում տեսնել, խոսքարվեստ է բերում Սրբապատկերի շատ սկզբունքներ: Այս առումով Չարենցը եզակի է համաշխարհային պոեզիայում: Նա աշխարհը և մարդուն պատկերելիս մնում է հոգու սահմաններում: Շարքի առանցքում Հոգին է՝ եռագույն «մենախոսությամբ»: Բանաստեղծը հեռանում է առարկայական թաղանթից: Գեղարվեստական պատկերները շրջանցում են մակերեսը՝ ի հայտ բերելով միայն խորքը: Երիտասարդ բանաստեղծի նպատակն է արտացոլել իդեալական կեցությունը (ինչը Սրբապատկերի արվեստում է): Այդ կեցությունը պատկանում է հեռավորի աշխարհին:
Շարքում ներկա իրականությունը միաձույլ է բարձրագույն ռեալության հետ: Սրբապատկերի նյութը հենց այս ռեալությունն է, որտեղ «ես»-ը աստվածայինի հետ է առնչվում:
Սրբապատկերային ռեալությունը «Ծիածան» շարքի հոգևոր կենտրոնն է: Այդ կենտրոնի առանցքը Հոգին է՝ երեք գույնի հայելային անդրադարձումով:
Գրականագետները նշում են, որ «Ծիածան» շարքը զերծ է հակասություններից, ինչը, ըստ իս, սրբապատկերային մտածողության հետևանք է: Սրբապատկերը չունի մակերեսի և խորքի հակադրություն (մակերեսը բացակայում է):
Շարքն, այսպիսով, ոչ թե հակադրությունների, այլ համադրությունների, գունային տարբեր դաշտերի լծորդումների, իրականությունից դեպի այլակեցություն միստիկ անցումների շարք է: Այս ամենով հանդերձ պահպանվում է զգացմունքների կենսականությունը՝ երկտարածական և երկժամանակային համակարգումով: Բանաստեղծը մշտապես դիմում է երկրային ապրումների տիեզերական զուգորդումներին.
– Երբ տիեզերքը աղոթք է կարծես՝
Հոգու մեջ հանգած:
Իր հերթին՝ հոգեվիճակի և տրամադրության պահը մշտապես զուգորդվում է հավերժի զգացողության հետ:
Այժմ անդրադառնանք «Ծիածան»-ի երեք գույներին:
Կապույտը աստվածայինի հատկանիշն է, արտացոլում է միստիկականը, նվիրումն ու անմեղությունը, խորհրդանշում է բարձունք և խորք:
Կապույտի սիմվոլիկ իմաստներն էլ ավելի լայն են՝ լույս, թափանցիկություն, հավերժություն, անսահմանություն, անվերջություն, հավատարմություն, տխրություն, թախիծ, բարեսրտություն, նվիրվածություն, հավատ, մաքրություն, երազանք, ճշմարտություն, խոհականություն: Այս իմաստային բոլոր հատկանիշներն առկա են «Ծիածան», «Գազելներ», «Ողջակիզվող կրակ» շարքերում (1916-1918թթ.):
Կապույտի իմաստային բացահայտումների մի շղթա է «Կապույտը» բանաստեղծությունը (կապույտը աղոթանք է, թախիծ, կարոտ, «քրոջ աչքերի» «առավոտն է թաց», զանգի ղողանջն է, արցունք ու ցող է, «կույս տրտմություն է», հիվանդ աղջկա երազ է, «Կապույտ, երկնագույն համբույրը նրա»):
Դեռ ավելին, «Գազելներ»-ում կապույտը հեքիաթ է և կարոտ.
– Կապույտ բաժակը հոգեթով, դու խմի՛ր,//Սիրտդ լցվի թող հեքիաթով, դու խմի՛ր://Նա տրտմունակ մի կարոտ, նրա անունը սակայն//Ոչ դու գիտես, քույր, ոչ ես – կապույտը ո՞ւր կտանի:
Բանաստեղծը մեջբերված վերջին տողում՝ «…նրա անունը… Ոչ դու գիտես ու ոչ ես…», փիլիսոփայորեն մատնանշում է կապույտի անվերծանելի խորհուրդը:
Կապույտը լույս է. «Լուսամփոփի պես կախվել է երկինքը բիլ»: Այն Աստծո եզերքի խորհրդանիշն է.
– Մայրամուտային Եզերքը Կապույտ,-
լույս եզերքը քո…
Ըստ Շպենգլերի՝ կապույտը հոգևոր արժեքների արտահայտություն է: Չարենցը կապույտն այս իմաստով հաճախակի է օգտագործում.
– Կապույտը հոգու աղոթանքն է, քույր…
– Կապույտը ծեգին աղոթքի կանչող
Ղողանջն է զանգի…
– Հոգիս – Կապույտի լաբիրինթոսում
Սրբացած կնիք: («Կապույտը»)
Կապույտը Քրիստոսի և Աստվածամոր հագուստի գույնն է՝ կանոնացված սրբապատկերի արվեստում: Նաև հայտնի է, որ սկզբնապես, որպես լրացուցիչ ֆոնային գույն, սիմվոլիկ և սրբապատկերային նշանակությամբ ծառայել է միայն կապույտը:
Կապույտը զուգորդվում է երկնայինի, անսահմանի, երկնքի խորության հետ:
Գյոթեի «Ուսմունք գույների մասին» գրքում կապույտը բնորոշվում է որպես բավականին ընդարձակ և հեռացող գույն:
«Ծիածան» շարքում հոգեվիճակները պատկերվում են ոչ առարկայական, աննյութական տեսլագծերով.
– Քույր, իմ հոգին, աստղային, որպես նինջը քո –
Կապույտում մնաց: («Կապույտը»)
Ոչ առարկայական, աննյութական պատկերակազմով «Ծիածան»-ը առանձնանում է խորհրդապաշտական ողջ պոեզիայում:
Գույնը դառնում է անկախ միավոր: Ըստ «Սիմվոլիզմի ոգին» գրքի (Մ., 2012 թ.)՝ գույները համարվում են «ինչ-որ սուբստանց»՝ ընդհանուր, վերացական, հաստատուն առաջնահիմք, Աստծո բնակատեղի («…իմ հոգին… Կապույտում մնաց»):
Չարենցն առանձին բանաստեղծություններ կառուցում է սիմվոլների շարքերով, որոնք հանգեցնում են նորաբովանդակ զուգորդումների:
«Ծիածան»-ում անձնավորվում է հոգին.
– Բայց ե՞րբ կհասնի հոգիս, որպես սեգ, սրբացած մի զոհ,-
Մայրամուտային Եզերքը Կապույտ, լույս եզերքը Քո…
– Որ լուսե հոգին քնած աղջկա
Մոտիկ է այնպես…
– Կապույտում հոգին մի հին իրիկուն
Անզոր հեծկլտաց:
– Խմում է հոգին բաժակը երազ
Այդ կույս տրտմության:
– Երբ դեռ ոչ մի ձայն չի ընկնում հոգու
Բաժակի մեջ լուռ…
– Ժպտում է հոգիս անդորր տրտմության
Գունատ կապույտում:
– Եվ չկայիր կարծես դու՝ դղյակում հոգու
Անշշուկ քնած:
– Այնքան տրտում է հոգիս, բայց միշտ ժպտում է հոգուդ…
Հոգին և կապույտը բաժնի պատկերահամակարգային առանցքն են:
Կապույտը համարվում է տոտալ (համընդհանուր) թափանցիկ գույն: Չարենցի համար գոյություն ունեն տեսանելի թափանցիկ աշխարհներ:
– Ու նայում էի թափանցիկ հեռուն… («Հայրենիքում»)
– Թափանցիկ են այն գույները քո երկրում… («Կապույտը»)
Ռուս բանաստեղծ Վյաչեսլավ Իվանովը ասել է. «Ոգու բանաստեղծներն աշխարհը թափանցիկ են տեսնում»:
Խորհրդապաշտ Չարենցը ոգու բանաստեղծ է:
Տարածությունը թափանցիկ է նաև «Ծիածան» շարքի «Ոսկին» բաժնում, քանզի ոսկին ասոցացվում է արևի, երկնային լույսի հետ, որոնց պայմաններում ամեն ինչ տեսանելի է ու թափանցիկ: Թափանցիկը հոգևոր լուսավորման աղբյուր է:
«Լուսամփոփի պես աղջիկ…» բանաստեղծությունը թափանցիկ պատկերների ամբողջական համադրություն է, որը ժառանգել է Գրիգոր Նարեկացու «Մեղեդի ծննդեան» տաղի լույսի ու թափանցիկության անսպառ էներգիան:
– Աչքն ծով ի ծով ծիծաղախիտ//Ծաւալանայր յառաւոտուն՝//Երկու փայլակնաձեւ արեգական նման,//Շողն ի ժմին իջեալ յառաւոտէ լոյս:
Նարեկացու տաղում Աստվածամայրը լույսի մեջ է, թափանցիկ շղարշում.
– Ծոցն լուսափայլ կարմիր վարդով լցեալ…//Ծղիքն ծիրանի՝ մանուշակի հոյլք,//Խնկեալ ի կնդրկէ բուրուառ՝//Հրով աստուածայնով լցեալ.//Գեղեցիկ պատմուճանաւն զարդարեալ//Ի կապուտոյ, ի ծիրանոյ, ի բեհեզոյ, ի յորդանէ,//Գաւտին՝ արծաթափայլ, ոսկետտուն, կամարակապ յականց…//Անձինն ի շարժել մարգարտափայլ գեղով…//Ոտիցն ի գնալ՝ շողն ի կաթիլ առնոյր:
«Մեղեդի ծննդեան»-ում, ինչպես տեսնում ենք, առանձնահատուկ կիրառություն ունեն գույն ցույց տվող բառերը՝ «ի կապուտոյ», «ի ծիրանոյ», «ի յորդանէ», «արծաթափայլ», «ոսկետտուն»:
Չարենցի «Լուսամփոփի պես աղջիկ…» համեմատությամբ սկսվող բանաստեղծությունն առանձնանում է նրանով, որ յուրաքանչյուր բառ սիմվոլային համակարգի մեկ միավոր է.
– Լուսամփոփի պես աղջիկ՝ աստվածամոր աչքերով,//Թոքախտավոր, թափանցիկ, մարմնի պես երազի,//Կապույտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պես հոգեթով,//Լուսամփոփի պես աղջիկ:
«Աստվածամոր աչքերով»-ը հուշում է «առավոտյան ծովի վրա ծիծաղախիտ ծավալվող ծովի» մասին:
Աղջիկը համեմատվում է լուսամփոփի հետ. լույսը համակ սրբության և գեղեցկության խորհրդանիշ է: Սրբապատկերի մեջ օգտագործվել են վառ լուսակիր գույներ:
«Կապույտ աղջիկ» կապակցությունը հաճախ է հանդիպում Չարենցի նաև այլ խորհրդապաշտական շարքերում՝ տարբեր իմաստային երանգներով (երկնային, սուրբ, մաքուր, անբիծ և այլն):
– Կապո՜ւյտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պես հոգեթով…
– Ու բացվում է, կապո՜ւյտ աղջիկ, քո հեռուն…
– Կապույտ աղջիկ, քույր իմ հեզ, դու հետ չես գալու…
– Քնի՜ր, քնի՜ր, կապույտ աղջիկ, չզարթնես ծեգին…
– Զարթի՜ր, զարթի՜ր, կապո՜ւյտ աղջիկ, ու նայի՜ր խաչին…
– Ինչ տրտում է, կապույտ աղջիկ, հրաժեշտի երեկոն…
Կապույտ է «լուսավոր քրոջ» համբույրը, «հարազատ ու հեզ» էությունը, «աստղային հոգին»:
«Լուսամփոփի պես» աղջկան բնութագրող հերթական մակդիրներն են՝ «թոքախտավոր», «թափանցիկ»: Հարկ է իմանալ, որ սիմվոլիզմի մեջ հիվանդության և գեղեցկության հատկանիշներն իրար փոխարինում են: Վլ. Սոլովյովն այսպես է գրում. «Ոսկյա լուսին, ջահել, հրաշալի և մահացու հիվանդ»:
Սկսած «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» շարքից՝ Չարենցը գեղեցկության և հիվանդության միջև սիմվոլիզմի հավասարության նշանն է դնում.
– Թոքախտավոր կինը տխուր հեծկլտաց… («Երեք երգ…»)
– Հոգուս մեջ իջել ու փռվել էր մի//Հիվանդոտ, հիվանդ տխրության հանդես… («Տեսիլաժամեր»)
– Հիվանդ աղջկա երազ է կարծես… («Ծիածան»)
– Թոքախտավոր, թափանցիկ, մարմնի պես երազի… («Լուսամփոփի պես աղջիկ…»)
– Ես – հաշմանդամ ու խելագար… («Տաղ անձնական»)
– Գիշերը ամբողջ հիվանդ, խելագար//Ես երազեցի արևի մասին… («Գիշերը ամբողջ…»)
«Լուսամփոփի պես աղջիկ…» բանաստեղծության մեջ «թոքախտավոր»-ին հաջորդում է «թափանցիկ» մակդիրը:
Թափանցիկությունը նույնացվում է սիմվոլականության հետ՝ որպես գաղտնիքին մերձենալու միջոց, քանզի առնչվում է լույսին:
Սրբապատկերի աշխարհը թափանցիկ է:
«Թափանցիկություն». Վյաչեսլավ Իվանովի բանաստեղծական երկրորդ ժողովածուի վերնագիրն է (1904 թ.): Նույն վերնագիրն ունի նրանում զետեղված մեկ բանաստեղծություն.
– Թափանցիկություն՝ երկակի գաղտնիքով,//Թափանցիկություն՝ աստվածային թախիծով…
Բանաստեղծը թափանցիկություն է տեսնում Ջոկոնդայի ժպիտում:
Չարենցը թափանցիկ է համարում բոլոր գույները.
– Թափանցիկ են այն գույները քո երկրում –//Քո հոգում: («Ծիածանը»)
«Թափանցիկ» մակդիրին հաջորդում է «մարմնի օպես երազի» համեմատությունը, ինչը նշանակում է անմարմնականություն:
Հաջորդ համեմատությունը՝ «ակաթի ու կաթի պես հոգեթով», գույների համադրությանն ավելացնում է սպիտակն ու ակաթի կիսաթափանցիկությունը: Սպիտակը մաքրության, անմեղության, սրբության, հոգևորի, զոհաբերումի, հաջողության, սիրո հաղթանակի խորհրդանիշն է:
«Կաթը» աղջկա դիմագծին ավելացնում է բարության, հոգատարության, կարեկցանքի հատկանիշներ:
Բանաստեղծության երկրորդ տունը սիմվոլիզմին բնորոշ երկակի, դրամատիկ ապրումների արտահայտություն է: Սիրո լուսավոր և սուրբ ապրումները հարատև պահպանելու միստիկ տենչը ծնում է տագնապ ու մորմոք.
– Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ, որ չմեռնի իմ հոգին,//Որ չմարի իմ հոգին քո ակաթե աչքերում.//Ես ի՞նչ անեմ, որ մնա ծիածանը երեքգույն, //Որ չցնդի, չմարի՛ իմ հոգու հեռուն…
Վալերի Բրյուսովը գրե լ է, թե գեղեցկությունը և մահը նույնական են, և որ մահը սիրո մեջ է:
Չարենցի բանաստեղծության երկրորդ քառատողը այս նույն մտքերի մարմնացումն է, որով և պայմանավորված է նրանում ապրումների խոր դրամատիզմը:
«Որ չմեռնի իմ հոգին». բանաստեղծին երկվության և մորմոքի է մղում սիրո և մահվան միջև բաժանարար գծի բացակայությունը:
Տեղին կլինի ակնթարթի և հավերժի վերաբերյալ մեջ բերել «Ռուսական սիմվոլիզմ» գրքում տեղ գտած հետևյալ միտքը. «Հավերժությունն աճում է ակնթարթի սերմերից, և դրա հետ մեկտեղ առկա է շրջանաձև կառուցվածք. այն նորից վերադառնում է ակնթարթին»1:
Ինչպես նշել ենք, սիմվոլիզմը ձգտում է դեպի իռացիոնալն ու անդրանցականը:
– Որ չցնդի, չմարի իմ հոգու հեռուն…
Ահա և «իմ հոգու հեռուն» կապակցությունը մատնանշում է բանաստեղծի փայփայած անդրանցականը, որին բախվում է վայրկյանի անցողիկության ցավից ծնունդ առնող տագնապի զգացումը: Հավերժական սերը բանաստեղծը տեսնում է «հոգու հեռվում»՝ անդրանցականի շղթայում:
Սխալված չենք լինի, եթե պատկերամտածողության տեսանկյունից որոշակի առնչություն տեսնենք Չարենցի «Լուսամփոփի պես աղջիկ…» և Վլ. Սոլովյովի «անսովոր լուսավորության մեջ» գտնվող գեղեցկուհուն նվիրված բանաստեղծությունների միջև: Երկուստեք ուղենիշ է աստվածային լույսը, որը համարժեք է աստվածային գեղեցկություն կապակցությանը:
«Ծիածան»-ի երկրորդ բաժնի վերնագիրն է «Ոսկին»: Ոսկին լույսի մետաֆորն է, ասոցացվում է արևի հետ:
Համաձայն սիմվոլների բառարանի՝ ոսկին կրակն է, փառքը, աստվածությունը, երկնքի և ճշմարտության լույսը, հոգևոր լուսավորումը, մաքրությունը, ներդաշնակությունը, իմաստությունը, իմացությունը, հավերժությունը:
Այն նաև կենսական ուժի, էներգիայի, զգացմունքի, սիրո խորհրդանիշն է: Ոսկին ստեղծում է լուսային խորք: Այն անժամանակայնությունն է և անտարածականությունը:
Նոր Կտակարանում ոսկին փորձության տառապանքով մաքրվելու խորհրդանիշն է:
«Ծիածան»-ի «Ոսկին» բաժնում բացվում են արևոտ հեռաստաններ, հեռուն ոսկեբաց է, հոգու մեջ ոսկու շշուկ է, աչքերի մեջ՝ ոսկու փայլ, ոսկու ճաճանչ:
– Վառվել է ահա մի ոսկե շղթա
Քրոջ աչքերում…
«Ոսկե շղթան» նշանակ է լուսային խորքի, մաքրության, կրակի, կենսական էներգիայի, սրբության: Վերջինիս հաստատումն է այս քառատողը.
Եվ թող սո՛ւրբ թվա, որպես կույս հեռուն//Կապույտ մենության -//Արևածագին քրոջ աչքերում//Բռնկված շղթան…
«Ոսկեծուփ կապույտից», «կապույտում արևի ոսկին» կապակցություններն ինքնատիպ արձագանք են Անդրեյ Բելու «Золото в лазури» գրքի վերնագրին, որը կրկնակի մաքրության, գույների անխառն գերակայելու, երկկենտրոն նույնականությունների խորհրդանիշ է:
«Ոսկին լազուրի մեջ»-ը սրբապատկերային գունային դաշտ է:
«Ծիածան»-ի վերջին բաժինը «Մանուշակագույն»-ն է: Գրականագիտության մեջ «Մանուշակագույն» բաժնին է վերապահվել միստիկականությունը, մինչդեռ, ինչպես տեսանք, այն բնորոշ է նաև նախորդ երկու բաժիններին: Միգուցե վերջին բաժնում միստիկականության չափաբաժինն ավելին է՝ կապված կյանքի վերջնափուլի բանաստեղծական իմաստավորումների հետ:
Ռուսական պոեզիայում մանուշակագույնն օգտագործում են Կ. Բայլմոնտը, Ա. Բլոկը, Մ. Վոլոշինը: «Բայց ես աղոթում եմ մանուշակագույն ճառագայթներին, որ թափանցում են հավերժական վարդերի սրտերը» (Մ. Վոլոշին): Կ. Բայլմոնտի «Մանուշակագույն» բանաստեղծության մեջ երազում տեսած մանուշակներին ոչ մի կանչ չի հուզում, գիշերը նրանց մղում է աղոթքի: Մանուշակների աչքերն անհատակ են, հիշատակվում է մոռացության թասը (անհաղորդություն, աղոթք, խորք, հիշողություն):
Ա. Բլոկի «Գիշերային մանուշակ» երազ-պոեմում ծաղիկն անվանվում է մոռացված երկրի թագուհի: Մանուշակը լույս է տալիս և օդը լցնում իր ծաղկումով: Մանուշակագույնը խորհրդանշում է զսպվածություն, համբերություն, հոգևորն ու ինտելեկտուալը, ծածկամտությունը, հաշտությունը, հիշողությունը, զղջումը, ապաշավանքը, հեզությունը, խոնարհումը, համեստությունը:
Քրիստոսի տառապանքի որոշ նկարներում Հիսուսը և Տիրամայրը մանուշակագույն հագուստով են: Չարենցի շարքում կապույտի և ոսկու հետ մեկտեղ մանուշակագույնը մտնում է խոսքով ստեղծվող սրբապատկերային դաշտ, հոգու մաքուր ապրումների ներկապնակ:
Կապույտից հետո և ոսկուց հետո,//Քո՛ւյր, փռվեց ահա իմ տրտմած հոգում,//Որպես երազում ապրած երեկո -//Մի խամրած մշուշ մանուշակագույն…
Մանուշակագույնն արդեն ապրվածն է. Այն հաջորդում է կապույտին և ոսկուն (երազանքին և կենսական բուռն էներգիային):
Մանուշակագույնը մթնած, խամրած կապույտն է, ինչը բնորոշ է Ա. Բլոկի պոեզիային:
Մանուշակագույնը հուշի գունապատկերն է («Մայրամուտի մի երազ»):
Իրիկնային ճառագայթները հեզ ու ջինջ են, հոգեվարում են ու մարում:
– Բռնկումները բոլոր
Նվաղեցին ու հանգան…
– Քույր, երազներն այրվեցին ու անցան…
– Ոսկի վարդեր, որ բացվեցին ու չկան…
– Եվ լույսերը, որ ճախրեցին ու անցան
Իրիկնային ժպիտի մեջ այն վերջին…
Բերված տողերում մանուշակագույնը կիրառվում է անցման, ավարտի, ներման, հուշի մելանխոլիկ իմաստներով:
– Ու հիշում եմ, որ քեզ կանչեց մի կարապ,//Երբ արթնացար արևծագի դղյակում… («Մանուշակագույն»)
«Կարապը» «Մանուշակագույն»-ում նույնպես ավարտի խորհրդանիշ է (կարապը մահվան պահին երգում է: Այն նաև կատարյալ մաքրության, ինչպես նաև դեպի այլ աշխարհ միստիկ ճանապարհորդության խորհրդանիշ է):
Այսպիսով, Չարենցը երեք գույների սիմվոլիկայով ռիթմավորել է երկրային և անդրանցական կենսաբաբախումները, կեցության անհատական շերտերը դուրս բերել հավերժության դաշտ: Անսահմանը բանաստեղծը դարձնում է սահմանավոր, գունային լեզվով՝ նաև կոնկրետ ու երկրային:
«Ծիածան» շարքում անհատական ապրումների տիեզերական «գործիքավորումն» ենք տեսնում: Մենք գործ ունենք ապոլլոնյան երազատեսական և պատրանքային բանաստեղծական համակարգի հետ:
1. «Русский символизм. Система поэтических мотивов». Санкт-Петербург, 2003 г., стр. 67.
