Լրացավ արևմտահայ գրական ինքնատիպ դեմքերից մեկի՝ Եղիա Տեմիրճիպաշյանի ծննդյան 170-ամյակը: Գրող, հրապարակագիր, իմաստասեր, մանկավարժ, խմբագիր Ե. Տեմիրճիպաշյանը (1851-1908) առանձնահատուկ տեղ է գրավում հայ գրականության պատմության և, մասնավորապես, 19-րդ դարի վերջին քառորդի (80-90-ական թթ.) ազգային-հասարակական, կրթական-մշակութային զարգացման մեջ:
Ստորև ընթերցողների ուշադրությանն ենք ներկայացնում գրողի քերթվածներից, հոդվածներից, ելույթներից ու նամակներից քաղված մի քանի բնորոշ ասույթներ, որոնք իրենց արդիական հնչեղությունը չեն կորցրել նաև այսօր, ինչպես նաև գնահատական խոսքեր նրա մասին:
Պետրոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ
Ե. Տեմիրճիպաշյանի ասույթներից
Միշտ ճամփան փնտրող մարդ մը պիտի ըլլամ:
Ամէն բան շուրջս զիս կը յորդորեր գրող ըլլալ (…) Գրող եղայ, այո՛, այսինքն` տառապող:
Գրագէտն` ընդհանուր անուամբ այդպէս կը կոչուի բարքերն ու օրէնքներն ուղղելու կոչումն ունեցող մարդն:
Բանաստեղծը տարօրինակ տենչեր ունի, զորս չը հասկնար ռամիկը, ռամիկ միտքը: Իր քնարին սուրբ շեշտերը սուր` կը ծակեն պղծախօս լեզուն, կը մկրտեն, կը մաքրեն չարանախանձ հոգին: Ու կը շարունակէ բանաստեղծն երգել Գեղեցիկն, ընդերեւցնել Տեսլականը:
Այլ… աչքն, ոչ, երբեք չը պիտի հանգչի բանաստեղծին, քանի որ հոգիին համար յուզումն իր բնութեան պահանջն է:
Լճին անդորր մակերեւոյթէն մինչեւ որոտընդոստ երկնից ամպերն ու մռայլ անդունդներէն մինչեւ երկնամերձ լուսապայծառ կատարներն անընդհատ երթեւեկն է բանաստեղծին կեանքն:
Վաղահաս հայրենաբաղձութիւնս անդրագոյնին` ինծի բոլորովին աշխարհի վրայ պանդուխտի կերպարանք մը տուին:
Վազե՜նք արփւոյն ետեւէն/ Որքա՛ն… այս կեանք մեր տեւեն:
Գեղեցիկն, որ ինձ համար կը պարունակէ նաեւ Հայրենիքն, որուն պարտական ենք ամենքս մեր կեանքն:
Իմ նախաբանս և իմ վերջաբանս ահա` դպրոց:
Գիտութիւնն իրականին ծանոթութիւնն է:
Գիտունին գործն է ճանաչել տիեզերքն, անոր ամէն մէկ մասերն առանձին-առանձին քննելով, իսկ գրագէտին գործն է նկարագրել գեղեցիկ բացատրութեամբ ինչ որ կը տեսնէ գեղեցիկ կամ տգեղ` տիեզերաց մէջ:
Ես ալ ունիմ, բարեկա՛մ, տենդալիր հայրենասիրութեան ժամեր:
Միշտ իմ ցաւս հայ ազգին յետադիմութիւնն է. միշտ իմ իղձս հայ ազգին յառաջադիմութիւնն է:
Ի՜նչ չէի կրնար ընել դեռ այն ժողովուրդին համար, զոր վայրկեան մը դադրած չեմ սիրելէ:
Աւաղ, հայութիւն չկայ այլեւս, հայ որբեր կան միայն: Շատերու դաւանանքն է` ջնջել մինչեւ վերջին հայն, որպէսզի փրկուի հայութիւնն… Հուսահատ եմ:
Մեր ազգը կ՛արտասուէ, եւ պիտի արտասուէ, մինչեւ բուն արծիուի փոխուի վերստին:
Ե. Տեմիրճիպաշյանի մասին
Եղիա Տէմիրճիպաշեան ալ ստեղծեց գրականութիւն մը որ աշխարհաբարի ակնատուփին մէջ աննման գոհար պիտի մնայ (Մինաս Չերազ):
Ինքնութիւն ունեցող արուեստագէտի գեղագրութիւն մ՛է իրենը, այդ ինքնութիւնն իսկ արտայայտող, ձեւակերտող: Այդ գիրին տիրական յատկանիշն է՝ ներդաշնակ, դիւրին և վէտ ի վէտ ծաւալում մը, աղուոր բղխում մը կարծես յականէ (source). անճիգ, անաշխատ կերպով յորդող վայելչութիւն մը, կշռոյթ մը: Եւ բոլոր այս բաները գոյութիւն ունին Տէմիրճիպաշեանի արուեստին մէջ. ասոնք են, եթէ չեմ սխալիր, իր բանաստեղծութեան – մանաւանդ արձակին – գլխաւոր յատկութիւնները: Չեմ կարծեր որ մեր մէջ գրագէտ մը գրած ըլլայ այնքան ներշնչմամբ, այնքան միացայտ աւիւնով, ինքնաբուղխ յորդութեամբ որքան Եղիան: Ասիկա կը բացատրէ իր արուեստին գեղեցկութիւններն ինչպէս և անկատարութիւնները (Միքայէլ Կիւրճեան):
Ամէնուս համար՝ Տէմիրճիպաշեան, իբրեւ արձակագիր, մէկ հատիկ է հիմակուան հայ դպրութեան մէջ. իր հատուածներու ձեւը՝ շատ անգամ երկարաձիգ, բառերու ընտրութիւնը՝ շատ անգամ ծայրայեղ խնամքով ու հոգածութեամբ ի յայտ եկած, գոյներու խայտաճամուկ երանգները, իր եզական տաղանդին յատկանիշները պիտի մնան:
Իր գրուածոց ճոխութիւնը՝ դեռաբուսիկ հարուստի մը աղմկալից ճոխութիւնը չէ, այլ վաղնջական ազնուականի մը գեղեցկագիտական ոճն ու տարազը (Գրիգոր Զօհրապ):