Մահանալ լիներ, ծերանալ չլիներ…
Ժողովրդական ասացվածք
Սիրելի՛ ընթերցող, դժվար կլինի հաշվել, թե քանի գիրք եմ կարդացել կյանքում, ու կարևորն ամենևին էլ դա չէ: Ամեն անգամ, երբ ձեռքս եմ վերցրել նոր գիրք, կարդալուց առաջ կամ կարդալուց հետո ցանկացել եմ հասկանալ՝ ինչի՞ մասին է: Չեմ կարող ասել՝ ո՞ր դեպքում եմ ավելի հետաքրքրությամբ կարդացել՝ երբ նախապես իմացե՞լ եմ՝ ինչի մասին է, թե՞ երբ ինքս եմ բացահայտել: Համենայն դեպս, այս հարցում վիճակագրություն չեմ արձանագրել:
Ու հիմա, երբ արդեն Դու ձեռքդ ես վերցրել իմ գիրքը, և մեր զրույցն արդեն սկսված է, ես ուզում եմ Քեզ տալ աշխարհում ամենապարզ, ամենահանճարեղ, ամենաճակատագրական, ամենափիլիսոփայական ու միակ ամենակարևոր հարցը՝ որտե՞ղ ես ապրում… Մի՛ շտապիր պատասխանել երկիրը կամ քաղաքը: Ամեն տեղ էլ մարդիկ երկու տեղ են ապրում՝ տանը կամ ոչ տանը, իրենց տանը կամ ոչ իրենց տանը:
Դու տա՞նն ես ապրում, թե՞ ոչ տանը, քո՞ տանը, թե՞ ոչ քո տանը… Բոլոր պատասխանների դեպքում էլ այս գիրքը նաև քո մասին է, որովհետև այս գիրքը ամենակարևորի՝ տանը ապրելու երջանկության մասին է… Ի՜նչ պարզ է ու ի՜նչ հանճարեղ…
Առհասարակ, Դու մտածե՞լ ես այդ երեք բառերի մասին… տանը ապրելու երջանկություն… Ամեն ինչ այնքան խոր ու սպառիչ է ասված, որ կարելի է նաև չգրել այս գիրքը… Ու եթե Էռնեստ Հեմինգուեյը գրազ եկավ գրելու աշխարհի ամենակարճ պատմվածքը՝ ընդամենը վեց բառ ու խոր պատմություն, որը նաև կհուզեր բոլորին («Վաճառվում է մանկական կոշիկ, երբեք չհագած»:), ապա դրանից էլ սեղմ ժանրի մեջ հանճարեղ լինելու համար ես անհամեստորեն ինձ կտայի դարձվածք-պատմության մրցանակը: «Տանը ապրելու երջանկություն»… ու ամեն մեկը թող հասկանար՝ ինչպես ինքն է ուզում՝ ուղիղ, փոխաբերական, փիլիսոփայական, ռեալիստական, սիմվոլիստական… և հազար ու մի «ական» իմաստներով: Այս երեք բառերը բառերի զգայական աշխարհի սյուներից են, ոչ միայն կյանքը, այլև անգամ բառարաններն իրենց ուսերին պահող սյուներ: Բառարանային անկյանք, պարզունակ իմաստից անդին այս բառերը հենց կյանքն են, որ կան:
Օրինակ՝ տուն ասելով` ո՞վ է հասկանում միայն շինություն կամ պատեր, որտեղ ապրում են: Տունը ընտանեկան սերն ու ջերմությունն է: Կամ՝ ապրել ասելով` ո՞վ նկատի ունի միայն շնչելը կամ գոյատևելը: Ապրելը կյանքի համը զգալն ու վայելելն է: Իսկ երջանկությունը ընտանիք ու զավակներ ունենալ կամ երկար ապրե՞լն է… դուք այդպե՞ս եք կարծում… ո՛չ և ո՛չ… այս երրորդ բառի հետ ավելի դժվար է… բացված խորքը` ավելի մեծ…
Այդ պատճառով, սիրելի՛ ընթերցող, ինքդ որոնիր երջանկության ուղիղ ու փոխաբերական, ազնիվ և ազնվական իմաստներն ու նրբիմաստները, և բացահայտումն էլ ինքդ արա…
Իսկ թե ինձ հարցնեք՝ ինչի՞ մասին է գիրքը, ու իմ պատասխանը լինի նույնը՝ տանը ապրելու երջանկության, չկարծեք, թե դա ծերանոցի լքված բնակչի բնական ցանկություն է… ո՛չ, այդքան պարզունակ չլինեք… դուք ինձնից էլ լավ գիտեք, որ տանը ապրելու երջանկությունը նախևառաջ հենց տանը ապրողների երազանքն է… և հետո միայն՝ ծերանոցում լքվածների…
* * *
Մանկությունը նման է շարժանկարի… Որոշ դրվագներ հիշում ես վառ ու կենդանի, այնքան մոտ ու իրական, ասես հենց հիմա են կատարվում, որոշ դրվագներ՝ անորոշ, աղոտ, հեռավոր, հազիվ նշմարելի: Դեմքերն ու տեսարանները գալիս և անցնում են` ինչպես կինոնկարի ժապավենի վրա, երբեմն կանգ առնում ստոպ-կադրի պես ու այդպես էլ անշարժ մնում: Շատ բան իսպառ մոռացվում է, ուզում ես հիշել, բայց այնքան անզոր ես մոռացության անկասելի ուժի դեմ… Առաջներում, երբ շարժանկար չի եղել, տեսնես ինչի՞ հետ են համեմատել մանկության հիշողությունը… Գուցե մտապատկերում լողացող տեսիլքների, տեսողական, երևակայական պատկերների: Չեմ կարող ասել: Ինձ համար, համենայն դեպս, այն ասես վաղուց տեսած կինոնկար է, երբեմն՝ սև-ճերմակ, երբեմն՝ գունավոր: Ժա՞նրը… օ՜, մելո-մելո-մելո ու էլի մելոդրամա, հոգեցունց մելոդրամա՝ կողոպտված մանկության ու ծերության մասին: Հենց հիմա «նկարահանվում է» այդ շարժանկարի «վերջին սեզոնը», ես կասեի՝ վերջին սերիան՝ կողոպտված ծերության մասին… Իմ կյանքի շարժանկարի հակիրճ նկարագրությունը կարելի է ամփոփել ընդամենը մի քանի բառի մեջ. կյանք՝ կողոպտված մանկությունից մինչև կողոպտված ծերություն… Ում պատմեմ՝ չի հավատա, ծերունական փսիխոզ է՝ կասեն, ու կասեն ոչ այնքան կամաց, որ ես չլսեմ, ու ես կլսեմ…
Կողոպտված մանկությունից կողոպտված ծերություն ապրած՝ ամաչելու չափ երկար կյանքս ավարտելուց առաջ ուզում էի այնպիսի մի բան ասել, գրել կամ անել, որ դեռ չի ասել, չի գրել ու չի արել ոչ ոք: Փառասիրությունից չէ, այլ ապրածս կյանքի թողած դառնահամի չափաբաժնից: Ուզում եմ ներսս դատարկել թույնից, ուզում եմ ինձ հետ թույն չտանել հավիտենություն: Ծնողներս մեղք են, թող ինձ չտեսնեն այդպես…
Գուցե բոլոր ժամանակներում էլ, ամենուր և միշտ եղել են, կան ու կլինեն ինձ պես հազարավոր, միլիոնավոր մարդիկ՝ հոգով կողոպտված: Նրանցից յուրաքանչյուրն էլ կարծում է, թե իր պատմությունն ուրիշ է ու սկսում է՝ գիտե՞ք, իմն ուրիշ է… դուք չեք պատկերացնի… ախր ինչպե՞ս դիմանալ… Գիտեմ, պատկերացնում եմ, կարելի է դիմանալ՝ կպատասխանեմ նրանց բոլորին՝ առանց զարմանքի նշույլի: Կպատասխանեմ ու կկրկնեմ նույն տափակ նախադասությունը՝ չէ՛, ձերը սովորական, ծանոթ բան է, իսկ իմ պատմությունն իսկապես ուրիշ է…
Ի՞նչն է ուրիշ՝ կասեք: Իսկապես, ի՞նչն է ուրիշ: Դուք լսել եք պատմություններ ծնողներից դժգոհ որդիների մասին, ընդ որում, լսել եք այնքան շատ, որ պարզապես ձանձրալի է ու անհետաքրքիր: Իսկ լսե՞լ եք որդիներից դժգոհ ծնողների պատմություններ: Դա էլ եք լսել: Բա ես ի՞նչ ասեմ, որ լսած չլինեք… Հայրեր-որդիներ՝ աշխարհի չափ հին հակամարտության, պայքարի, անհամաձայնության մասին նույնպես լսել եք: Լսել եք, ու շատերդ առնվազն երկու անգամ արդեն անցել դրա միջով՝ մեկ՝ որպես որդի, մեկ՝ որպես ծնող: Անցել եք, բայց ոչինչ չեք փոխել ու ոչինչ չեք ավելացրել կամ չեք պակասեցրել այդ թնջուկ-դիլեմայի պատմության մեջ, չեք պատասխանել հարցերի հարցին՝ ի վերջո, հայրե՞րն են իրավացի, թե՞ որդիները:
Շատերիդ պես ես էլ արդեն երկրորդ անգամ անցել եմ այդ ականապատ գծի վրայով: Բայց ի տարբերություն շատերիդ՝ ես ինչ-որ բան արել եմ: Այդ դիլեմայի պատմության մեջ ես կմնամ որպես ամենաանհնազանդ ծնողը, որպես առաջին ամենաըմբոստ ու անհանդուրժող հայրը, առաջին միայնակ հայրը՝ աշխարհի բոլոր ծերանոցներում ապրող բոլոր ծնողների զավակների դեմ: Տարօրինակ է, հենց նոր մի միտք ծագեց գլխումս: Աշխարհում կան միայնակ մայրեր. նրանք անհայր երեխա մեծացնող մայրերն են: Իսկ միայնակ հայրեր կա՞ն: Նրանք պետք է որ երեխաներից լքված հայրերը լինեն: Ես աշխարհի օրենսդրության հաստափոր հատորների ընտանեկան բաժնում այսօր կավելացնեմ «միայնակ հայր» իրավաբանական տերմինը և այսուհետ կլինեմ դրանցից մեկը. կնոջս վաղուց կորցրած, զավակներիցս լքված, ծերացած ու ծերանոցում բռնի հայտնված միայնակ հայրը… Ցավով գիտեմ՝ միայն ես չեմ աշխարհի միայնակ հայրը… Գինեսի գիրք, ռեկորդ, մրցանակ, մեդիաներ, ծաղկեփնջեր չեն լինի… Վերջացող կինոնկարի պես կսահեն լուսագրերը՝ գրելով հազարավոր անուններ, որոնք կինոնկարը վերջանալուց հետո ոչ ոք չի կարդում, կարդալ էլ չի լինում, պետք էլ չէ…
Իմ հազարավոր, միլիոնավոր բախտակիցների հանդուրժող, համակերպվող, համբերող կամ անպտուղ ու անիմաստ տրտնջացող տեսակից տարբերվելու համար վերջերս ծերանոցում՝ իմ նախավերջին տանը, ես կազմակերպեցի զավակների դեմ աշխարհում ամենազանգվածային ու բազմամարդ բողոքի ցույցը՝ մոտ հիսուն ծերեր, ծերանոցի աշխատակազմը, բազմաթիվ հյուրեր ու լրատվամիջոցներ… Այո՛, այո՛, ճիշտ եք, ես հենց այն ցնդած ծերուկն եմ, որի մասին գրեցին թերթերը, սոցկայքերը, ինձ ցույց տվեցին հեռուստատեսությամբ, է՛լ հարցազրույց, է՛լ թոք-շոուներ… Ես համախմբեցի հազարավոր, միլիոնավոր ծնողների, բարձր հնչեցրի կողոպտված ծերություն ապրողների խուլ ու կերկեր ձայնը, որոնք իսկապես շատ են, շա՜տ-շա՜տ: Դուք է՞լ եք դրանցից մեկը: Իներցիայի ուժով ուզում էիք ասել՝ այո՛: Բայց կանգ առաք այդ նույն իներցիայի ուժով… Չէ՛, սովորաբար ծնողները չեն բողոքում իրենց զավակներից, համենայն դեպս, բարձրաձայն չեն ասում այդ մասին. հարսներից, փեսաներից ու թոռներից՝ ինչքան ուզես, բայց զավակներից… Իսկ ես տարբերվեցի, ես ասացի իմ ու բոլորի փոխարեն…
Չէի ուզում նեղացնել ու չնեղացրի, բայց նեղացա. «Լավ չեք անում, պարոնա՛յք,- ասացի,- այս ծեր տիեզերքում վերանում է ծերությունը… գիտե՞ք, դա կյանքի վերացող ժամանակ է, Կարմիր գրքում, Գինեսի, չգիտեմ է՛լ որ գրքում գրվելիք իրողություն, բացառիկություն… Աչքի լույսի պես պահպանեք այն: Կգա ժամանակ, որ դուք բախտ չեք ունենա ծերանալու ու չեք իմանա՝ ինչ հանճարեղ բան է ծերությունը: Ձեզ պես վայրի բնազդով ապրող սերունդը չի կարող ծերանալ: Ծերությունը խաղաղություն է, համերաշխություն, հանգստություն… դուք դա չեք ունենա ու չեք կարողանա ձեր զավակներին պատմել այդ հրաշքի մասին, ալյուրի ու Սիմոն ծերունու մասին: Ես վախենում եմ ձեզ համար, որ չեք ծերանա ու այդպես էլ չեք իմանա, թե ինչ է դա: Պահպանեք ծերությունը, կյանքի այդ անկրկնելի մայրամուտը՝ իր գունատ, վեհերոտ գեղեցկությամբ, տկարությամբ, հիվանդություններով, կնճիռներով, տհաճ հոտերով, թափված ակռաներով ու մազերով և անդառնալիորեն կորած, կողոպտված, կողոպտված, կողոպտված հիշողությամբ: Ծերությունը կյանքն է՝ մեկանգամյա այդ հրաշքը, որը, ափսոս, դուք չեք տեսնի ու չեք զգա…»:
Մեծամտություն չհամարեք, բայց սա իսկապես նոր խոսք էր… Ինչո՞ւ՝ կհարցնեք: Դուք չզգացի՞ք, թե ինչքան կարևոր բան է փոխվել իմ խոսքի ծածկագրում: Ես չասացի վաղուց ի վեր կարծրատիպի, կաղապարի վերածված ու ծամծմված արտահայտություններ, չասացի, որ դուք էլ կմեծանաք, կծերանաք ու կհասկանաք ծնողներին: Գուցե պատահաբար, բայց ես ասացի մի բան, որ երբեք չէր ասվել. «Դուք չեք ծերանա, դուք բախտ չեք ունենա ծերանալու ու չեք իմանա՝ ի՜նչ հանճարեղ, ի՜նչ անուշ ու ի՜նչ տխուր բան է ծերությունը՝ կյանքի մայրամուտի սքանչելի այդ ժամանակը: Աչքի լույսի պես պահպանեք այն, հիմա, հենց հիմա»:
Հասկացա՞ք՝ ինչ կատարվեց… Այսպես են տեղի ունենում համընդհանուր փոփոխություններն ու տեղաշարժերը, այսպես են փլուզվում արժեհամակարգերի հիմքերը, կարծրատիպերի՝ դարավոր ու ամուր թվացող սյուները… Դա տեղի ունեցավ հենց նոր` իմ խոսքի մեջ, որ ես գուցե ասացի առանց մտածելու: Բայց հոգեվերլուծության հայրերն ասում են. «Եթե մի բան ասում ես առանց մտածելու, ուրեմն` ասում ես լավ մտածված»: Փաստորեն… Քանակական, տևական, պարբերաբար փոփոխությունները հանգեցնում են որակական փոփոխության: Աննկատ ու անդառնալիորեն… Իսկ մենք, դուք, բոլորս տևական ու պարբերաբար ամեն ինչ արել ենք կյանքը կարճացնելու, երջանկությունը սպանելու, գեղեցիկից, ավանդականից, մարդկայինից, օրինաչափից հեռանալու համար: Ու ստացվել է… Ահա թե ինչու ենք մենք հիմա ծերանոցում, ահա թե ինչու մեր զավակները ծերություն էլ չեն ունենա…
Այս չարագուշակ հայտնագործության համար ինձ մի՛ ծափահարեք, այլ մտածե՛ք, թե ինչպես կարելի է կանգ առնել, ինչպես կարելի է կասեցնել, գոնե դանդաղեցնել այս հոգևոր գահավիժումը: Երանի թե դեռ ուշ չլինի, երանի թե հասցնեք… Շատ եմ սիրում Հեմինգուեյին: Իսկ նա ասում է, որ առանց այդ էլ աշխարհն անխտիր սպանում է ամենալավերին, ամենաազնիվներին, ամենաքաջերին: Եթե մենք ո՛չ մեկն ենք, ո՛չ էլ մյուսը, միևնույն է, մեր հերթն էլ կգա, միայն թե առանց ավելորդ շտապողականության:
Իսկ մենք կարծես թե շատ ենք շտապում բերել մեր վերջը…
Յո՞ երթաս, Մա՛րդ Աստծոյ:
