Սոկրատ ԽԱՆՅԱՆ
Բան. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր
Էդվարդ Միլիտոնյանը, որ բանաստեղծական անակնկալների բազմափորձ վարպետ է, իր հերթական՝ 81-րդ գիրքը անվանել է «Ժամանակի գիր»: Ժողովածուի այս անսովոր վերնագիրը մեզ մտովի տարավ դեպի Մեծն Չարենցի աստվածալեզու երգերի աշխարհը, որտեղ նրա մարգարեական խորհուրդներից մեկը հնչում է որպես հավերժական պատգամ` ուղղված գալիք երգասաններին. «Թե ուզում ես երգդ լսեն` ժամանակի շունչը դարձիր»:
Դարաշրջանի բնութագրական երևույթների և իրադարձությունների էությունը գրքում հստակորեն բացահայտվում է մարդու ներաշխարհի նկարագրությամբ: Պատահական չէ, որ շարքն անվանված է «Մարդկանց ցուցահանդես», որը վկայում է բանաստեղծի աշխարհընկալման փիլիսոփայական խորքը, կյանքի տարաբնույթ հանգամանքներն ու իրադարձությունները, մարդկային հոգեկան տեղաշարժերը, կրքերի ու պատկերացումների ալեկոծումներն ու փոփոխությունները հմտորեն պատկերելու կարողությունը:
Գրքի առաջին շարքի առաջին էջին Միլիտոնյան-նկարչի ստեղծած մարդկային երևակայության դիմանկարներն են` արևադեմ, ինքնավստահ, զարմացած, քողարկված, կենսածարավ, մանկաժպիտ հայացքներով, որոնց շարքի ավարտամասում` դագաղի մեջ հավերժական իր քունը գտած ադամորդին է:
Ուշագրավն այն է, որ նկարիչ-բանաստեղծն իր ստեղծած երևակայական կերպարների ներաշխարհը հմտորեն բացահայտել է պոետական խոսքարվեստով: Հիրավի, շարքերի մեջ հստակ երևում են դարաշրջանի մատուցած այն ակնկալվող անակնկալները, որոնց ընտելացան մարդիկ` դառնալով դարաշրջանի համոզիչ պատկեր:
էդ. Միլիտոնյանը հոգեբան գրող է: Նա ճանաչում է մարդուն:
Միլիտոնյան-գեղագետը չի մեղանչում ճշմարտության առաջ, քարոզներ չի հնչեցնում: Նրա բարոյախրատական չափատողերը ծիածանվում են որպես ժողովրդական թևավոր առած-ասացվածքներ: Բերենք օրինակներ. «Մարդ եթե չի տագնապում կյանքից, չի տագնապի և մահից», «Կյանքն ու մահը` մարդու առանցքի կողքերին երկու հավասար նժար», «Մարդը կյանք ու մահից գնդած մի Զատկի կղզու արձան», «Մարդ երբ ծիծաղում է, չի թաքցնում իր ատամները, որ չվախենան թշնամիներն ու բարեկամները»: Նման թևավոր մտքերի շարքը կարելի է ավելացնել շարքի մյուս բանաստեղծական տողերով: Ընդհանրության մեջ «Մարդկանց ցուցահանդես» շարքը մարդերգության գրական նոր տեսակ է արդի հայ պոեզիայում, որտեղ համարձակորեն ներկայացված է Մարդը և՛ իր աստվածահաճո բարությամբ, և՛ սատանայական չարությամբ: Այլապես չէին լինի մարդկանց ներաշխարհը ներկայացնող այսպիսի դիտարկումներ. «Մարդիկ երբեմն ուզում են խաբված լինել», «Մարդիկ երբեմն ատում են ճշմարտությունը», «Մարդիկ երբեմն խաղ են անում մահվան հետ», «Մարդիկ երբեմն ապրում են մեռած», «Մարդիկ երբեմն երազում են կործանել աշխարհը…», «Մարդիկ վրեժ են փորձում լուծել կյանքից ու մահից, Աստծուց ու սատանայից» (Էդ. Միլիտոնյան, «Ժամանակի գիր», «Ծիծեռնակ» հրատ., Ե., 2021, էջ 11-12):
Այսպես շարունակելով իր դիտարկումները` բանաստեղծը սևակյան ավանդույթով ափամեջ է բերում 21-րդ դարի մարդուն, որը «…Երբեմն խնդում է Աստծո վրա, երբեմն հպարտանում է ցինիզմով… Երբեմն փառաբանում է մեղքը իր և ուրիշի, բայց ձաղկում է միայն ուրիշինը» (էջ 12):
Մեծանուն Չարենցը, որպես ժողովրդի հանճարի խորհրդանիշ, որպես նրա տառապանքի ցավակիր, վերջապես որպես ապագայի դեսպան, ներկայացված է ետչարենցյան ժամանակաշրջանի գրողների երկերում: Կարող ենք ասել` առ այսօր ստեղծվել է չարենցյան պատկերասրահ գրականության, գեղանկարչության, քանդակագործության, թատերարվեստի և այլ բնագավառներում:
Էդ. Միլիտոնյանն իր մասնակցությունն է բերել այդ սրբազան գործում: Եվ հաջողվել է նրան: «Ժամանակի գիր» ժողովածուի երկրորդ շարքը` «Չարենց» խորագրով, միլիտոնյանական նոր ներդրում է մեր պոեզիայում և նկարչական արվեստում: Շարքը բացվում է «Չարենցի վերջին աշունը» խորագիրը կրող գծանկարով, որի հեղինակը Միլիտոնյան-պոետն է: Էջի կենտրոնում Չարենցի դիմանկարն է` գանգրահեր գլուխը զարդարված աջից` դափնեպսակով, ձախից` փշե պսակով. մտահղացումն ու արարումը ստեղծագործական լուրջ հաջողություն կարելի է համարել: Դիմանկարի ձախ կողմում բանտախցի պատկերն է, ներքևի մասում` Կարսի այն եկեղեցին, որտեղ կնքվել է ապագա բանաստեղծը: Դեպի եկեղեցու մուտքը սևաշոր կնոջ պատկերն է, իսկ գմբեթի խաչի մոտ` թևատարած աղավնին: Մի խոսքով, նկարների մի համահավաք, որտեղ բանաստեղծ-գեղանկարիչը պատկերել է պատմական դարաշրջանի դաժանությունը հանճարների հանդեպ և, ի հեճուկս ստալինյան բթացած գլուխների, ժողովրդի հավերժված սերը իր արժանապատիվ զավակների հանդեպ:
Շարքի «Չարենցի վերջին աշունը» ենթավերնագրի տակ Միլիտոնյանը բերում է բանաստեղծությունների մտահղացման հետևյալ աղբյուրը. «Սոցցանցային մեկնաբանությունների նմանակություններ` մեջբերած երեսնական թվականների մատնագրերից, բանաստեղծի մասին կարծիքներից և ասված-չասված խոսքերից» (էջ 26):
Անցնելով Չարենցի կյանքի էջերի, նրա տաղանդի անեզր սահմանների, բնավորության երկրային ու երկնային բարեմասնությունների, ժամանակի շունչը դառնալու կարողության նկարագրությանը, Միլիտոնյանը հյուսել է մեծ գեղագետի բազմաշերտ ներաշխարհի պատկերը, նրանում հստակ ծիածանված են Չարենցի աշխարհընկալումը, կենսասիրության ինքնաբուխ դրսևորումները, ճակատագրի ողբերգական ու հերոսական էջերը` Միլիտոնյան-բանաստեղծի լեզվաոճական առանձնահատկությունների վիպական մասշտաբայնության, խոհերի ու զեղումների քնարական տարերքի, պատմակենսագրական սկզբունքների պահպանման, երգիծանքի մտրակող ուժի շնորհիվ:
Գեղարվեստական պատկերների ինքնատիպ մի վառ համակարգ են շարքի երգերը և տողատակ մեկնաբանությունները: Բանաստեղծը համարձակորեն, տեղին բացում է փակագծերը, նշում մատնիչների և՛ կոնկրետ անունները, և՛ կեղծանունները:
Թերթում ենք գրքի երրորդ բաժինը` «Ակամա բացված շուրթերն աղջկա» վերտառությամբ, ըմբոշխնում մարդկային աստվածանվեր սիրո էությունը շեշտող պատկերներրը ու համոզվում բանաստեղծի անմիջական, ճշմարիտ խորհուրդների մեջ, որոնք հնչում են ասես ընթերցողի սրտից. «Սերը վայրի թռչուն է», «Սերը հացի դանակի պես սուր կտրում է ժամանակ ու տարածություն», «Սերը դրախտից մեզ մնացած նշխար է», «Սերը լուսնի հակառակ կողմում էլ թե լինի, լույս կտա գիշերները», «Սերը հոգին թրծող կրակ է», «Սերը նման է օրվա բոլոր ժամերին» և այլն, և այլն: Սակայն այս քաղցր խոստովանությունների կողքին Միլիտոնյանը չի մոռանում, որ «սատանան ևս սեր է քարոզում, բայց նրա սերը ատելություն է», որ նաև`
Խառնածին սերերից ծնվում են//Պատերազմներ,//Մեռնող-հառնողները ծնում են//Նոր պատերազմներ՝//Հանուն նախաստեղծ սիրո:.//Ինչո՞ւ են իրար այսքան նման//Սերն ու պատերազմը: (էջ 64)
Այս ճշմարիտ, ցավալի դիտարկումից հետո սիրերգակ բանաստեղծը հոլովում է սիրո համբույրի համն ու բույրը («Համբույր»), գեղանկարում «Ակամա բացվող շուրթերն աղջկա», քայլում սիրակարոտ դաշտում («Դաշտում»), իրիկնային նամակ հղում սիրած էակին, ականատես լինում համբույրի թռիչքին…
Բանաստեղծ-նկարիչ Էդ. Միլիտոնյանը գրքի հերթական շարքի մուտքը զարդարել է դրոշը պարզած նավ, փորագրել «Ծովեր» բառը, իսկ ներքևում՝ ծովի մեջ լողացող ձկներ, ջրահարս, որի հայացքում, աչքերի խորքում ու շուրթերին` ծովածուփ կյանք: Ապա բացվում է երկերի շարքը` «Ծովեր» խորագրով: Եռատող, քառատող ու հնգատող երգերի շարքում ծփում է ծովը ու ծովածուփ իմաստասիրությունները թևավոր տողերով: Էդ. Միլիտոնյանի «Ծովեր» շարքը ավանդույթի սովորական շարունակություն չէ, այլ՝ միանգամայն նոր ծփանք փիլիսոփայական քնարերգության խաչմերուկներում:
Գրախոսության մեջ ամենից դժվարը դիպուկ օրինակներ ընտրելն է: Բայց գոհունակությամբ շեշտենք, որ Միլիտոնյանի «Ծովեր» շարքը, իրոք, և՛ խորքով է ծով, և՛ լայնքով, և՛ սրտեր թափանցող իմաստությամբ: Շարքն սկսվում է նրբանկատ արվեստագետի բառ-պատկերներով.
Ծովը նման է հարափոփոխ կնոջ://Նրա մազերը ծածանվում են//Կախարդանքով կալել-կապելու//Երկնային ու երկրային հմայվածների://Ինչ փույթ, երբեմն խեղդում է նրանց: (էջ 75)
«Ժամանակի գիր» ժողովածուն ժողովրդի կյանքի ամենաբնութագրական հիմնախնդիրների գեղարվեստական պատկերն է: Ու բնական է գրքի «Դատավարություն» շարքը` Միլիտոնյան-նկարչի գծանկարների մուտքով:
Սովորական պոետական խոսքաշար չէ շարքը: Դա խղճի, արդարամտության, ազնվության, ժողովրդի հանդեպ պատասխանատվության, արժանապատվության և այլ բարեմասնությունների բանաստեղծական օրենսդրություն է, որի կարիքն այսօր ևս զգացվում է, ինչպես հազարամյակներ շարունակ:
Ընդհանրության մեջ Էդ. Միլիտոնյանի պոեզիայի առանցքը Մարդն է` մեր օրերի հոգսերով ծանրաբեռնված, բնավորության առինքնող ու վանող դրսևորումներով: Միլիտոնյանական պոեզիայում անձնավորված են բնությունը, բնության առարկաները, տիեզերական մարմինները: Դրա փայլուն վկայությունէ «Մոմի կյանք» շարքը, որի մուտքը իսկ և իսկ Մարդու և Մոմի պայմանական զուգապատկերն է:
Էդ. Միլիտոնյանի պոեզիայի քնարական հերոսը վառվող մոմի ջերմությամբ վերցնում է գետնին ընկած հացը, հպում ճակատին ու դնում բարձր մի տեղ: Ասել է թե` Մարդ մարդեղանում է ինքնայրումի հրով հաց վաստակելու ճանապարհին: Բանաստեղծը պատկերում է հոգեբանական մի վիճակ, որը մարդուն տանում է դեպի հայաբնույթ արարման դաշտ, այդտեղից` դեպի հավերժության աստղաժպիտ ուղի: Դա է քաղաքացու հոգևոր շարժման սկիզբն ու լուսավոր բարձունք տանող ճամփան: Ազգային ճակատագրի բանաստեղծականացման ճշմարիտ հայտնություն է «Հայն ու հացը» երգը: Որտեղ էլ լինի, «Այս հին ազգության մարդը մշտապես նեղվում է քիչ հացից»: Այս գյուտը հոգեբանական լույսի շողերով գտնված փիլիսոփայություն է, որի փակագծերը բացելուց դեմդ հառնում է աստվածապատկեր մի անհատ, որի «Հացի փշրանքները Աստղեր են սեղանին պսպղացող»: Այս պատկերը աստվածաշնչյան «Ոչ միայն հացիվ» խորհրդի և՛ ընկալումն է ազդարարում, և՛ դրա իրականացման հմայքը հայ մարդու խղճով ու ճիգով: Այս հայաբնույթ զգացողությունը բանաստեղծին տանում է դեպի 2020-ի համավարակի օրերը, ուր «Բոլորն իրար հետ խոսելու մի լեզու ունեն», և «Դա խոսք չէ, Լռակյաց տոչոր սեր է», և որտեղ «Պիղատոսը գործը արած համարեց», «Հանկարծ ճաշի գոլորշու հետ Ջերմություն զգաց»: Նա մտածեց, որ կանցնի այդ ջերմությունը, սակայն «Չանցավ, Տեստավորեցին, դրական արդյունք, Կորոնավիրուս-19»:
Ըմբոշխնելով Էդ. Միլիտոնյանի բանաստեղծական շարքերը` դրանց մասին գրականագիտական տեսական-հերթապահ-հնչեցված տերմիններին ու ընդհանրացումներին դիմելն ավելորդ է: Պարզապես հոգու աչքերով պետք է տեսնել երգերի ենթաբնագրային խորքերն ու սրտի շուրթերով կարդալ այն խորիմաստ մտորումները, որ մտքի մետաքսաթելերով հյուսում է նա: Եվ որ ամենից գլխավորն է, մի կողմ թողնել բանաստեղծական հին ու նոր ձևերի քննարկումը և համոզվել, որ իսկական պոեզիան արարման հաստատված սահմաններ չի ընդունում, ճանաչում է բանաստեղծի` դարաշրջանի ձայնը դառնալու կարողությունը, նրա էությունը ծանրութեթև անելու ուժը, դիրքավորվելու վճռականությունն ու մարտնչելու կամքը, առանձնապես հայրենիքը պաշտպանող զինվորի համար։
Հայաստանի և նրա հինգհազարամյա դուռն ու դարպասը հանդիսացող Արցախի նորօրյա ճակատագիրը ներթափանցվում է քնարական հերոսի հոգու խորքը, դառնում զինվորագրվելու կոչ:
Էդվարդ Միլիտոնյանն իր երախտագետ ու հպարտ ժողովրդի անունից դիմում է հայրենիքի փրկության, ազգային արժանապատվության համար նահատակված հերոսներին, փառաբանում նրանց` որպես անմահ ազատամարտիկներ` ընդհանրացնելով ժամանակի հարաթև խոսքը.
Ու նորից հերոս, նորից պայծառ զոհ,//Արյուն, որ երբեք չի լերդանալու,//Գնում է ընդոստ, որպես կուռք մի խոյ,//Իր եղջյուրներով սեպագրելու`//Կարծր քարափին հավիտենության//Մեր օրենքն հողե, մեր դրոշմը լեռ://Եվ դաշտն այս, իբրև հին ու նոր մատյան,//Ձեզ կարտացոլի Արարիչ ու Նեռ: (էջ 129)
Կարդալով Էդ. Միլիտոնյանի «Ժամանակի գիր» ժողովածուի բանաստեղծական շարքերը` համոզվում ես, որ բանաստեղծն ու ժամանակն ապրում են իրար մեջ: Ահա թե ինչու նրա երգերում կյանքը շողարձակվում է իր բոլոր շերտերով: Դրա լավագույն վկայությունը ոչ միայն սույն ժողովածուն է, այլև «Մի բուռ խոսք», «Քարկապ», «Քթաշխարհի հերոս Արարը» և մյուս գրքերը:
Այդ ժողովածուներում զետեղված հայրենասիրական երգերի նոր շափաղումը խտացված երևում է «Ժամանակի գիր» ժողովածուում: Միայն «Քարեր» շարքը կարող է հաստատել մեր այս կարծիքը: Շարքի առաջին` «Զմրուխտ» վերտառությամբ երգը բանաստեղծի հոգու վերելքի ծփանքն է, որից հետո Լեռնաստան երկրի քարերի ծիածանված գանձարանն է, ուր իրենց փայլերով մրցում են Շափյուղա, Մեղեսիկ, Տուֆ, Գրանիտ, Մարմար և այլ քարեր: Սակայն զուտ քարեր չեն դրանք, դրանք հայ մարդու հարուստ ներաշխարհի զուգակիցներ են. Շափյուղան նրա սրտի մեջ է շողում, Սիրտը իրիկվա դեմ Մեղեսիկ մի քար է, Տուֆը` Հաց և Քար կերած ջահելությունն է, Գրանիտը ծանր տապանաքար` վրան գիր ավելի ծանր.
Տապանաքարը մի անգին քար է,//Որի տակ մարդիկ միշտ հավասար են:// Հասարակ մի քար, անուն-ազգանուն,//Ինչ-որ թվեր, և քարն է զնգզնգում:// Մեռյալներն անշուշտ լսում են նրան,//Թե չէ ի՞նչ իմաստ, քնել հավիտյան:// Տապանաքարը մարդն է, ահա,// Նա, որ ապրում էր և կլինի հար: (էջ 135)
Դժվար չէ եզրակացնել, որ Միլիտոնյանը «Քարեր» շարքում ստեղծել է Հայաստանի և հայ մարդու գեղարվեստական պատկերը: Եվ նրա հայտնաբերած Հայաստանի գունաշխարհն իր տեղն ունի արդի հայ բնապաշտական քնարերգության մեջ: Նրա բնապատկերային համակարգն իր հայաշխարհիկ բովանդակությունն ունի:
Համո Սահյանը ժամանակի զգացողությունը համարել է բանաստեղծի ստեղծագործելու նախապայմանը: Այս առումով իրենց դերն են կատարում նաև հուշերը: Միլիտոնյանի այս պատումը աչքի է ընկնում հայ մարդու արարող ոգու և աշխարհը արարումով զարդարելու երազանքի անմիջական նկարագրությամբ:
Կարդալով Էդ. Միլիտոնյանի «Գիր և ճակատագիր» ծավալուն շարքը՝ կարող ես հաստատել, որ Միլիտոնյանն արարում է մարդուն ազնվացնող պոեզիա: Մարդկանց հոգու գեղեցկության, նրանց ազնվության պոետական նախշեր են «2020 թվին Սասնո Գոմք գյուղի մարդիկ», «Պոեզիան», «Բանաստեղծի սիրտը», «Դռներ ու բառեր», «Գրիչը», «Հանդիպումներ», «Հանգավորում», «Գրվածքը», «Լեզուն», մի խոսքով, շարքի բոլոր երգերը: 21-րդ դարի հայ պոեզիայի լավագույն օրինակներից է այս շարքը, որն արարվել է սրտի թելադրանքով, հոգու ջերմությամբ, մտքի թռիչքով` ապացուցելով, որ իսկական պոեզիան գեղագիտական հավատամքի և իդեալի, աշխարհի ներդաշնակության, մարդու ազնվացման փիլիսոփայություն է: Հենց այս գաղափարահուզական շերտերի շնորհիվ են ամբողջանում Միլիտոնյանի բանաստեղծական նկարագիրը և հասուն-կենսահաստատ գոյափիլիսոփայությունը: Ժամանակի և նյութի խորքային ընկալման, ստեղծագործական կարողության, կյանքի հնոցում ոգու թրծման արգասիք են Միլիտոնյանի այս ժողովածուի նաև «Տիգրան Մանսուրյան», «Զարկերակ» շարքերը: Չմոռանանք ընդգծել նաև գրքի «Սև հումոր» շարքը` Միլիտոնյանի կենսածին ու սուր հումորի ծիածանը:
Հավատում ենք, որ Էդ. Միլիտոնյանի «Ժամանակի գիր» բարձրարվեստ ժողովածուն գնահատվելու է որպես թարմ ներդրում արդի հայ պոեզիայի հարուստ գանձարանում:
