– Դու մենակ չես,- ասացի նրան,- ես կբռնեմ ձեռքդ ու
կնստեմ կողքիդ։
Հայր ԱՆՏՈՆԻ ՍՈՒՐՈԺՍԿԻ
Ես նրան հիվանդանոց բերելիս չտեսա։ Տեսա երկրորդ օրը։ Ամբողջովին սպիտակների մեջ էր, վիրակապված, փողրակներով ու քուղերով պատած։
– Ֆոսֆորային ռումբից է այրվել,- ասաց գլխավոր բժիշկը, վիճակը համարյա անհուսալի է, մոտ վաթսուն տոկոս այրվածք ունի, շնչուղիների վնասում։ Բայց այսօր գիտակցության է եկել…
Ես առավոտյան համայցի ժամանակ տեսա նրան։ Չէր տնքում, չէր բողոքում, չէր խոսում, պառկած էր լուռ։ Կաթոցիկից դեղը կաթիլ-կաթիլ լցվում էր երակների մեջ։ Դեղը բուժո՞ւմ էր, թե՞ արդեն անկարող էր որևէ կերպ օգնել, չեմ կարող ասել։ Առնվազն մի քանի օր էր պետք հասկանալու համար՝ դրական դինամիկա կա, թե՞ չէ։
– Երիտասարդ տղա է՝ տասնինը տարեկան, այստեղ ոչ մի հարազատ չունի,- գլխավոր բժշկի ասածը հիվանդասենյակ տանող ճանապարհին լրացրեց բուժքույրը,- ծնողները Ռուսաստանում են։ Չի ուզում, որ կանչեն։ Ասենք, եթե նույնիսկ կանչեն էլ, չեն կարողանա գալ՝ աշխարհում քովիդ է։ Աշխարհի ի՞նչ ցավն է, թե Հայաստանում պատերազմ է, թե մի զինվոր վառվել է արգելված ռումբի կիրառումից, իսկ ծնողները…
– Ծնողներն իսկի չգիտեն էլ էրեխի վիճակի մասին,- կողքիցս քայլելով ասում է բուժքույրը, և ես մտքիս մեջ զարմանում եմ, թե նա այդքան տեղեկությունը որտեղի՞ց գիտի։
Զինվորը մենակ է պալատում։ Սպիտակ են պատերը, սպիտակ է անկողինը, սպիտակ են շնչառության փողրակները, սպիտակ են դեղի ցելոֆանե պարկերը։ «Էսքան սպիտակը աչք ցավեցնող է,- մտածում եմ,- էսքան սպիտակն էլ բանի նման չէ։ Եթե իմ կամքը հարցնող լիներ, գոնե մի քանի ուրիշ գույն էլ կավելացնեի սենյակում։ Ասենք մարդը էստեղ պառկեց մի ամիս, առողջացավ ու տուն գնաց, հետո ամբողջ կյանքում եթե չատի էլ, անպայման վերապահում կունենա սպիտակ գույնի նկատմամբ»։
Մոտենում եմ, զննում սարքերի ցուցմունքները։ Ոչ մի մխիթարող բան չկա։ Վիրակապված է զինվորի ոչ միայն գլուխը, այլև դեմքը։ Միայն աչքերի տեղն է բաց և բերանի խոռոչը։ Տեսնում եմ՝ աչքերը թարթում է, աչքերի մեջ կենսական ցոլք չկա, բայց կենդանի են։
– Ո՞նց ես,- ձայնիս արհեստական առույգություն տալով հարցնում եմ նրան,- ես քեզ բուժող բժիշկն եմ, ծանոթանանք, անունս Հայկ է։
Թթվածնի խողովակը առողջ ձեռքով ետ է տանում բերանից։
– Ես շարքային Արթուրն եմ,- ասում է մի կերպ։
Բուժքույրն ուրախանում է, որ նա խոսում է։
– Էս ի՞նչ լավ է, որ խոսեց, բժի՛շկ,- համարյա հրճվում է։
– Ասում ես էսօր ո՞նց ես, Արթո՛ւր ջան,- հարցնում եմ նորից։
– Ես այս գիշեր մեռնելու եմ,- ասում է նա հավասար ձայնով։ Ես նման հայտարարության չէի սպասում։ Անակնկալի եմ գալիս մի քանի վայրկյան։
Չեմ ասում. «Չէ՛, նման բան լինել չի կարող»,- քանի որ տեսնում եմ վիճակը, բոլոր տվյալներն ասում են, որ եթե ապրի, հրաշք կլինի։
– Մահ չկա,- ասում եմ,- համ էլ մենակ հո դու չե՞ս, բոլոր մարդիկ էլ մեռնելու են։ Աշխարհում չկա մի մարդ, որ ապրի ու մահ չճաշակի։ Էս պատերազմում համարյա չորս հազար զոհ ենք տվել։ Ավելի լավ է, քեզ հավաքես, ապրես,- համոզում եմ։
– Ասում ես՝ բոլորն էլ մեռնում են։ Ճիշտ է,- հոգոց է հանում նա,- բայց ես շատ երիտասարդ եմ, համարյա կյանք չեմ տեսել։ Համ էլ բոլորը ինձ համար ուրիշ են, իսկ «ես»-ը իմ անձն է ախր։
– Ուրեմն քո կյանքն այդքանն է լինելու, ուրեմն Աստված քեզ շուտ է տանում, որ կյանքի տաղտուկից ու տանջանքից ազատի։ Բայց դու դիմադրիր, մի՛ մեռի։ Ես քեզ կօգնեմ, որ առողջանաս, բայց դու պիտի ուզես, շատ պիտի ուզես։
– Է, չեմ ուզում, որ շուտ տանի, բայց գիտեմ, որ պիտի մեռնեմ,- ասում է համոզված,- ես ուզում եմ սիրել, ուզում եմ մի լավ հարբել, ուզում եմ ավտո քշել ու խելագար արագությամբ սլանալ աշխարհի բոլոր ճանապարհներով… Էն աղջկա՝ անձրևից թրջված մարմնին կպած հագուստը աչքիցս չի հեռանում։
Ասում ու լռում է։ Չեմ հարցնում՝ ինչ աղջիկ, եթե հարկ համարի՝ կպատմի։ Բուժքույրը զարմացել է։ Նա իր երկար աշխատանքի ընթացքում շատ մեռնողներ է տեսել, շատերին է ճանապարհել այն աշխարհ, բայց այսպիսի բան չի տեսել։
Փորձից գիտեմ, որ նույնիսկ փոքր երեխաները մահվան մոտիկությունն զգալով հասունանում, մի տեսակ ուրիշ են դառնում։ Զինվորը տասնինը տարեկան է, բայց տարօրինակ լինելու չափ հասուն ու սառը դատողություն ունի։ Մահն ստիպում է կյանքին ուրիշ աչքով նայել։
Արթուրը բերանով որսում է թթվածնի խողովակը, մի քանի կում է անում ու դիմում է ինձ.
– Դու քանի՞ անգամ ես մեռել, որ գիտես։ Ի՞նչ գիտես, ի՞նչ կա մահի էն կողմում, որ վստահ ասում ես՝ մահ չկա։
– Չեմ մեռել, բայց այսօրվա գիտությունն ապացուցում է մարդու հոգու անմահությունը։
Տղան չվիճեց, միայն տնքաց, թե.
– Գիտությունը… գիտության համար ապացույցներ են պետք, իսկ նման բաները հավատալով կամ չհավատալով են լինում։
– Չե՞ս հավատում Աստծո գոյությանը։
– Հավատում եմ, բայց և՝ կասկածում եմ։ Տե՛ս ինձ։ Բա ես Աստծուն ի՞նչ էի արել, որ էս տառապանքը տվեց։ Վիրավորվել էլ կա, վիրավորվել էլ։ Ֆոսֆորով վառվելը սարսափելի բան է, չէ՞։ Աստված թե տանելու էր, մի քիչ հեշտ տաներ, էլի։ Թե չէ, հավատալը հավատում եմ։ Կա՞ մեկը, որ էս պատերազմին մասնակցել է ու Աստծուն չի հավատում։
– Որ հավատում ես, ուրեմն մտածիր, որ Նա քեզ չի պատժում, այլ տանջանքներից ազատելու համար է տանում Իր մոտ։
– Հավատացի,- ոչ այն է ձեռ առավ, ոչ այն է հաստատեց։
– Մեռնելը դժվա՞ր է,- չգիտես ինչու հարցնում եմ։ Մեջս մի վայրկյան գլուխ է բարձրացնում հետազոտողը։ Ասում եմ ու զղջում։ Պե՞տք էր այս երիտասարդ, համարյա կյանք չճաշակած տղային այդ հարցը տալ։
– Գուցեև դժվար չէ, բայց վախենում եմ,- մի քիչ մտածելուց հետո պատասխանում է նա։ Խոսելը դժվար է նրա համար, գիտեմ։
– Մի՛ վախենա,- հույս տվեցի,- մի՛ վախենա։
– Ասելով չէ, մեռնողը ես եմ ախր։ Բա մարդու մոտ մեկը չլինի՞, որ վերջին պահին զգա՝ հավատարիմ հոգի կա մոտը։
– Բա ես ի՞նչ եմ։
– Ուզում ես հավատացնել, որ դու ինձ մոտ կնստես այնքան, մինչև հոգիս տա՞մ։
– Իսկ ինչո՞ւ չէ։
– Դու ուրիշ գործ չունե՞ս։
– Ունեմ, այն էլ ինչքան, բայց կնստեմ մոտդ։
– Հիմա չէ, գիշերը,- ասաց զինվորը՝ անկողնու մեջ մի կերպ շարժվելով։ Նրա այրվածքներն ունեցողի համար երեք օր ապրելը հրաշքի պես բան էր։ Լռեց մի քիչ, հետո էլի խոսեց, այս անգամ՝ տնքալով.
– Ասենք մոտս նստեցիր, ի՞նչ։
Լռեցի։ Չգիտեի ինչ ասեի։ Երբ ուզում էի հիվանդասենյակից դուրս գալ, տնքաց.
– Սպասիր։
Կանգնեցի, նորից ետ եկա։
– Մորս ու հորս բան չասեք։ Մայրս իմանա՝ կգժվի։ Մեկ է, իմանալու է, մեկ է, լաց է լինելու, մեկ է, իմ մահից հետո ծնողներս այլևս կյանք չեն ունենալու, բայց թեկուզ մի օր, մի քանի ժամ էլ ուշ իմանան, էլի բան է։
Եկավ գիշերը։ Եկա, նստեցի մոտը։ Հարցրեցի՝ ո՞նց ես։
– Ասեցի՝ մեռնելու եմ։
Լռեցինք։ Ես նստել էի մահճակալի կողքի աթոռին ու լռում էի նրա հետ։
– Եկել ես՝ հոգիս առնե՞ս,- տխուր կատակեց Արթուրը։
– Եթե այդպես ես մտածում, գնամ,- տեղից ելա ես։
– Իսկի հանաքի չես դիմանում, բժի՛շկ,- ասաց։
Էլի լռեցինք։
– Բա ասենք ես ընկնեմ մոռացության մեջ, ո՞նց կիմանամ, որ կողքիցս չես հեռացել,- էլի ճշտեց։
– Արի այսպես անենք։ Ես կնստեմ, դու քո առողջ ձեռքով կբռնես ձեռքս ու կպատմես՝ ինչ ուզում ես։ Կուզես, քո զգացողությունների մասին կխոսես, կուզես, քո կյանքից կպատմես, կուզես, մտածածդ կարտահայտես։ Ինչ հարկ կհամարես։ Իսկ երբ արդեն խոսել չես կարողանա, ձեռքս կսեղմես, որպեսզի համոզվես, որ քո կողքին եմ, իսկ երբ այդ էլ չկարողանաս, ես կհասկանամ, որ գնացել ես։
Արթուրը նորից բերանից ետ հրեց թթվածնի փողրակը։
– Լսիր, բժի՛շկ, թթվածին շնչելու ուրիշ բան չունե՞ս։
– Ինչի՞։
– Սա խոսելուն խանգարում է։
– Լավ,- ասում եմ, տեղից ելնում, թթվածնի փողրակն անցկացնում քթի տակով։
– Լա՞վ է,- հարցնում եմ։
– Էստեղ լավ բան չկա, հիմա ինձ համար ամեն բան վատ է, բայց սա ավելի հարմար է։ Էլ խոսելուն չի խանգարում։
Լռում է մի քիչ, հետո ասում է մի քիչ ամաչելով.
– Ախր քո ժամանակը խլում եմ։ Դու բան ու գործ չունե՞ս։
– Ո՞նց չէ, ունեմ,- ասում եմ,- իմ բան ու գործը քեզ նման հիվանդի կողքին նստելն է։
Արթուրը հարցնում է ինձ ընդհատելով.
– Ասա՝ կենդանիներն էլ հոգի ունե՞ն, թե՞ չէ։
– Կարծում եմ՝ չէ,- ասում եմ,- ասում են՝ նրանցը շունչ է։
– Լավ չէ,- տխրում է։- Լսիր, մի բան պատմեմ ու կհասկանաս, թե ինչի եմ էդ հարցը տալիս։ Հիմա էս պահին դա անհանգստացնում է ինձ։
Ամառ էր, պապիս տանն էի՝ գյուղում, հորթին տարել էի արածացնելու։ Անունը Մարալ էր, անուշ աչքեր ուներ, կարմրավուն մորթ ու դունչը թաց էր ջրի ափին աճող ջրճանքի պես։ Էդ օրը հորթն արածում էր ձորի մեջ, ես խաղում էի նրանից մի քիչ վերև՝ քարերի մեջ։ Անձրևը միանգամից սկսվեց։ Նախ կաթեց մի քանի կաթիլ, հետո խենթացավ ու դարձավ կարկուտ։ Ձորը կատաղեց, սկսեց գոռալ, գոռգռալ, ողբալ՝ առաջնեկին կորցրած մոր նման։ Մինչ հորթին վերև կքշեի, սելավը եկավ, նրան առավ բերանն ու տարավ։
Հորթը չէր հասկանում, որ ինքը մեռնում է, չէր հասկանում, որ ինքը խեղդվելու է և նայում էր հորթի հայացքով։ Աչքերն անմեղ ու անիմաստ՝ մե՛կ ինձ էր հառում, մե՛կ կողքի քարերին։ Երևի այնքան էր վստահում ինձ, որ կարծում էր, թե ես ամեն ինչ կանեմ իրեն փրկելու համար։
Տանջվում էր ջրի երեսին մնալու համար, ես վազում էի կատաղած սելավի կողքից, ուզում էի փրկել անմեղ անասունին ու չէի կարողանում։ Մի քանի վայրկյան տևեց՝ սելավը հորթին քարափից ցած շպրտեց, ու նրա գլուխն անհետացավ տղմախառն ջրերի մեջ։ Հետո պապս եկավ իրեն կորցրած։ Մտածում էր՝ հեղեղն ինձ էլ է տարել։
Դրա համար եմ հարցնում, թե էն հեղեղի բերանն ընկած հորթը հիմա հավերժի մեջ ապրո՞ւմ է։
– Դժվար թե,- ասում եմ ես,- կենդանիները հոգի չունեն, նրանցը շունչ է։ Նրանք հավերժ չեն։ Նրանք ստեղծվել են մարդուն ծառայելու համար։
Երևում է՝ դժգոհ է։
– Հորթը մեղք էր, մեղք էր նաև Ջեկոն։ Օձի թույնից չէ, բայց իմ բանակ գնալուց հետո սատկել է,- հառաչում է։- Ջեկոն պապիս շունն էր,- բացատրում է,- գնում էինք ձորի բերանով, ու հանկարծ ճանապարհին մի օձ հանդիպեց։ Կարգին օձ էլ չէր, ճուտ էր, բայց տեսնեիր՝ ոնց էր ֆշշացնում, տեսնեիր՝ ոնց էր հարձակվում հաչող Ջեկոյի վրա, նետի պես հարվածեց, ու ես ասացի՝ խփեց շանը։ Շունը կաղկանձեց, ետ թռավ, բայց, լավ էր, օձի քիստը նրան չէր հասել։ Ջեկոն ինձ պաշտպանելու համար իրեն օձի բերանն էր նետում։ Զարմանում եմ նրա հավատարմության վրա։ Լավ կլիներ, կռվի ժամանակ կողքիս լիներ, բայց իմ բանակ գալուց հետո սատկել է ծերությունից։ Տեսնես Ջեկոն է՞լ է վերացել գնացել, ու մեռնելուց հետո նրան էլ չե՞մ հանդիպի։
Նրան ո՛չ մխիթարանքի բառեր կարող եմ ասել, ո՛չ էլ սփոփել և ուշադրությունը շեղելու համար փոխում եմ թեման.
– Մկրտվա՞ծ ես,- հարցնում եմ։
– Ասացի՝ բանակից հետո մկրտվեմ,- տնքում է, իր ներսի մենախոսությունից առանձին պատառներ հասցնելով ինձ,- բայց ահա վառվեցի։ Թուրքի ռումբերը սարսափելի են՝ ֆոսֆորային։ Ասում են՝ աշխարհի ղեկավարներն արգելել են դրանք կիրառել, բայց ուժի դեմ ավելի մեծ ուժ է հարկավոր, ոչ թե թուղթ, օրենք, բողոք։ Անպատկառության դեմ ամոթով կռվել չի լինի, անմարդկային վերաբերմունքի դեպքում մարդասիրությամբ վարվելը սխալ է։ Թուրքը անում է՝ ինչ ուզում է, ինչ կարող է, իսկ մենք… Մենք մեր թուլությունը ծածկում ենք հումանիզմով։
Ասում է ու առողջ ձեռքով օդի մեջ ասես ճանճ քշելու շարժումներ է անում։
– Քեզ ի՞նչն է անհանգստացնում,- հարցնում եմ, կարծելով աչքին ինչ-որ բան է երևում, կամ օդում ինչ-որ բան կա, որ ես չեմ տեսնում։ Իսկ նա իմ հարցին չի պատասխանում։ Լռում է, հետո հարցնում.
– Հիմա որ մկտրված չեմ, Աստված ինձ չի՞ ընդունի,- ձայնը նվաղած է, րոպե առ րոպե ուժերը լքում են նրա վիրավոր, հոշոտված մարմինը։
– Չէ՛, դու հանգիստ եղիր, Աստված մեզ բոլորիս էլ գիտի, Նա մեր սրտերին է նայում։ Դու շատ բաներ մի՛ մտածիր։
– Ասում ես՝ հորթի պե՞ս մեռնեմ։ Բայց եթե հորթը չէր հասկանում իր մահը, ես հասկանում եմ։ Ուրախանա՞մ, անտարբե՞ր մնամ։
– Աստված իր ամեն արարածի հետ իր լեզվով է խոսում, ամեն մարդու հետ՝ իրեն հասկանալի լեզվով, ու ոչ ոք չի կարող բողոքել, թե Նրա ասածը չի լսել կամ չի հասկացել,- ասում եմ նրան։
– Դու հոգևորական պիտի լինեիր,- ասում է ու ավելացնում,- բժիշկները սովորաբար Աստծուն չեն հավատում, ո՞նց է որ դու…
– Իսկական բժիշկները հավատում են,- ասում եմ,- նրանք հասկանում են, որ իրենք ամենակարող չեն, Ամենակարողն ուրիշ մեկն է։
Հասկանում եմ, որ ժպտում է, բայց, վիրակապերի տակից ոչինչ չի երևում։ Ասենք, եթե նույնիսկ վիրակապերը չլինեն, ժպտալ չի կարող, դեմքի մեծ մասն այրված է։ Եթե նույնիսկ մի հրաշքով ետ դառնա մահվան ճանապարհից, մի քանի պլաստիկ վիրահատություն պիտի տանի։ Իսկ նա շարունակում է։ Խոսքերի մի մասը մտքում է ասում, մի մասը՝ բարձրաձայն.
- Չէ՛, ո՛չ ուրախանալ կարող եմ մահվան համար, ո՛չ անտարբեր մնալ ու չգիտեմ նաև, թե ինձ ի՞նչ է սպասվում։
Շնչում է ծանր ու ընդհատ։ Մտածում եմ՝ ուր որ է գիտակցությունը կկորցնի։ Նրա ձեռքը սառն է ձեռքիս մեջ։ Սառչում է րոպե առ րոպե։
– Դաժան էր, դաժան,- ասում է։
«Երևի գիտակցությունը կորցնում է, և ուղեղը թթվածնային քաղց է ապրում»,- մտածում եմ։
Իսկ նա խոսում է էլի.
– Հրետանու մարտկոցն էր ու կողքին վիրավոր, կիսված դեմքով զինվորը։ Չգիտեմ, անօդաչո՞ւն էր խփել, թե՞ արկի բեկորը, չգիտեմ…, բայց գլխի կեսը չկար։ Երևի սիրտն ամուր էր, դեռ շնչում էր ու չէր մեռել։ Չէր խոսում, դեմքի կեսը կար, մյուս կեսը… Կանգնել էի կողքին ու չգիտեի, ի՞նչ անեմ, չգիտեի, ինչպես օգնեմ։ Հետո թողեցի, փախա ու հիմա, երբ քեզ հետ խոսում եմ, էդ զինվորի պատկերն է աչքերիս առաջ, նաև որոտ եմ լսում։ Դու լսո՞ւմ ես,- հարցնում է ինձ։
Չեմ պատասխանում։
– Ամպերի որոտի ձա՞յնն է, թե՞ հրետանու, չգիտեմ։ Կարո՞ղ է երկնային զորություններն են զայրանում ինձ վրա։
– Չէ՛,- էլի հանգստացնում եմ,- դու այդպիսի ահավոր վերք ստացած տղային ինչո՞վ պիտի օգնեիր։ Ուրիշ բան, եթե վիրակապ ունենայիր կամ վիրակապել իմանայիր, բժիշկ լինեիր։
– Նրա մահը հեշտացնելու համար պիտի կրակեի, սպանեի։ Մեկ է՝ հարյուր տոկոսով մեռնող էր։
Չգիտեմ, ինչ ասեմ։ Չգիտեմ նման բան անելը մե՞ղք է, թե՞ բարեգործություն։ Չգիտեմ ու լռում եմ, իսկ Արթուրը տնքում է.
– Ցեխ է, ճահիճ… սուզվում եմ։
– Մի՛ վախեցիր,- հանգստացնում եմ,- ձեռքդ բռնել եմ, կքաշեմ դուրս։
Ասում եմ, չհասկանալով՝ կկարողանա՞մ նրան դուրս քաշել ու հանել իր զառանցանքից։ Կամ արժե՞ արդյոք խառնվել մարդու կյանքի վերջին րոպեներին։
Լռում է երկար։ Չգիտեմ, պայքարում է ճահիճի դեմ, թե՞ տրվել է նրա ամենակուլ երախին, չգիտեմ՝ հոգեվարքի մեջ նրա մեղքերից մե՞կն է ճահիճի տեսքով կանգնել ճանապարհին, թե՞ ուրիշ մի բան է։
Ու հանկարծ ձայնի մեջ առույգություն եմ զգում։
– Կյանքիս ամենալավ օրերից մեկը գիտե՞ս որն է եղել։
– Ո՞րը,- հարցնում եմ՝ հասկանալով, որ հաղթահարել է ճահիճը։
– Անցած ամառ էր, պիտի գայի Հայաստան, որ բանակ զորակոչվեի։ Ընկերուհի ունեի, չեմ ասի՝ իրար սիրում էինք, բայց իրար հետ դուրս էինք գաիս, կինո գնում, զբոսնում։ Ռուս աղջիկ էր։ Կինոյից դուրս եկանք, ու անձրևն սկսվեց անսպասելի։ Հեղեղ էր, խենթ ու խելառ հեղեղ։ Մինչև ծածկ կգտնեինք, կպատսպարվեինք, անձրևը մինչև վերջին թելը թրջեց մեզ։
Հետո Տանյայի շորերը կպել էին մարմնին, ու նրա մարմնաձևերը երևում էին իրենց բոլոր մանրամասներով։ Ես ուզում էի նրա թաց ու դողացող մարմինը գիրկս առնել ու սեղմել կրծքիս, բայց ամաչում էի։ Տուն տարա տաքսիով։ Չթողեց իր հետ ներս մտնեմ, հրաժեշտ տվեց մուտքի մոտ։ Տուն գնացի՝ նրա թաց ու դողացող պատկերն աչքերիս մեջ։ Հիմա էլ է նույն պատկերը հայտնվել աչքերիս առաջ, ու չգիտեմ մահվանից առաջ լա՞վ է այդ պատկերը հիշելը, թե՞ վատ։
– Իհարկե, լավ է։
Նրա ձայնը գնալով ցածրանում էր։ Խոսում էր մի քանի բառ ու լռում, ծանրանում էր շնչառությունը։ Մեկ-մեկ սեղմում էր ձեռքս՝ ուզենալով հասկացնել, թե դեռ չի գնացել, թե դեռ այստեղ է։
Լուսանում էր։ Լուսամուտից անդին լույսի ցոլքերը խենթանում էին ծառերի կատարներին, և թռչունները երգում էին։ Երգո՞ւմ էին, թե՞ Արարչին հայտնում, որ իրենք կան, որ այսօր էլ են լուսացրել գիշերը և ապրում են Նրան ապավինած, ապրում են հիվանդանոցի պատի տակի ծառերի վրա՝ լուսամուտներից ելնող ցավն ու հառաչանքներն ունկերի մեջ։
Նախ նրանցից մեկը ճթճթաց, հետո մյուսները խառնվեցին, ու միանգամից թևավորների խառն ու անհոդաբաշխ խոսակցություն սկսեցին։ Ինչի՞ մասին էին խոսում թռչներենով կամ ի՞նչի մասին էին վիճում, ո՞վ գիտեր։
Զինվորը մեկ-մեկ խորը շունչ էր քաշում ու արտաշնչում էր թառանչելով։
– Ի՞նչ ես կարծում, ետևիցս կգա՞ն։
– Ովքե՞ր,- հարցրեցի մեխանիկորեն, ուշքս թռչուններն էին։
– Հրեշտակները կամ…- չուզեց ասել՝ դևերը։
– Չգիտեմ,- էլի ասացի։ Չէի կարող ստել, թե անպայման գալու են։ Ես ուզում էի, որ նա մեռներ հանգիստ, առանց վախենալու, թեկուզև՝ թրջված աղջկա պատկերը կոպերի տակ։
– Եթե չմեռնեի ու ապրեի, նա հաստատ ինձ չէր ուզի,- ասաց ծանրացած լեզվով։
– Ինչո՞ւ։
– Ես այնպես եմ վառվել, որ դեմքս այլանդակված է։ Եթե նույնիսկ դու կարողանայիր հրաշք գործել ու ինձ վերակենդանացնեիր, հաստատ ոչ մի աղջիկ էլ ինձ չէր ուզի։ Ախր վախենալու կլինեի, չէ՞։
– Մարդը հո մենակ մարմինը չէ՞,- ասացի մխիթարելու համար։
– Ճիշտ է, բայց մարդու հոգին չի երևում, մտքերը չեն երևում, մարդու սիրտը կողերի տակ է, բաց չէ, որ ով ուզի՝ նայի ու տեսնի։ Բայց ո՞ր մի աղջիկը կասեր՝ էս հաշմանդամ ու վառված տղայի հետ ամուսնանամ, քանի որ նա մաքուր մտքեր ունի, գեղեցիկ հոգի ու դեռևս ոչ մի աղջկա չի համբուրել մարդավարի։
– Մի՛ մտածիր, Աստված քեզ ամենալավն է ճանաչում,- էլի մխիթարում եմ։
Զինվորը լռում է, հետո նորից թառանչում է ու ասում.
– Անտառների վրա լույս է։ Գեղեցիկ, աննկարագրելի լույս։ Ես նման բան չեմ տեսել։ Ես ֆոսֆորից վառվող անտառ տեսել եմ, արևածագն ու մայրամուտն եմ տեսել անտառի վրա, բայց այսպիսի լույս չեմ տեսել։ Ծառերն ասես նույնն են, բայց տարբեր են ու բոլորովին այլ կերպ։ Ծառերն էլ են հասկանում ամեն բան, նրանք հասկանում են ինձ, նրանք ասես ժպտում են ինձ, իսկ դու ասում ես՝ կենդանիները հոգի չունեն։ Ե՛վ բույսերը հոգի ունեն, և՛ կենդանիները, և՛ Աստծո արարած ամեն բան…
Ասում է թանձր լեզվով, համարյա շշունջով։ Տնքում է, մարմնի ցավերը հաղթահարել փորձելով.
– Էլ խոսել չեմ ուզում, չեմ կարողանում,- թառանչում է։
– Մի՛ խոսիր, ես ձեռքդ բռնել եմ։ Լավ կլինի, եթե միտքդ փոխես ու փորձես ապրել, բայց եթե որոշել ես մեռնել…
– Իմ որոշելով չէ, ասացի, համ էլ եթե հիմա ասեն՝ ապրիր, էլ չեմ ուզի։
– Ինչո՞ւ,- հարցրեցի, չնայած պատասխանը գիտեի։
Նա չպատասխանեց։ Շնչում էր ծանր և ժամանակ առ ժամանակ սեղմում էր ձեռքս։ Ես հոգնել էի, ցավում էին բոլոր ոսկորներս, և սիրտս էր ցավում։ Մահվան առաջ կանգնելն այդքան էլ հեշտ չէ, մահը որքան էլ որ խաղաղ գա, սահմռկեցնող է։ Իսկ զինվորը շնչում էր ծանր ու մեկ-մեկ սեղմում էր ձեռքս։ Դեմքը բաց չէր, որ կարողանայի դեմքի արտահայտությամբ ինչ-որ բան գուշակել։ Սարքերը ցույց էին տալիս, որ սիրտը հազիվ է բաբախում։ Շնչառությունը համարյա կանգ էր առնում, ձեռքի սեղմումները դառնում էին ավելի ու ավելի անզգալի։
– Եթե մայրս գա ու քեզ հարցնի, ասա…- ձայնն այլևս չէր լսվում։ Ես ականջս մոտեցրի բերանին, որ լսեմ, բայց կա՛մ ինքն էր խոսում մտքի մեջ, կա՛մ իմ լսողությունն այդքան սուր չէր՝ նրա վերջին բառերը լսելու ու հասկանալու համար։
…Նա մեռավ արևածագի հետ։ Վերջին անգամ սեղմեց ձեռքս ու բաց թողեց։ Ափը բաց ու անկյանք էր։ Զգացի, որ հոգին լքեց մարմինը, զգացի, թե մթնոլորտն ինչպես թեթևացավ ու լիցքաթափվեց։ Համոզված էի, որ մեռել է, սարքերը նույնպես դա էին հաստատում, բայց համենայնդեպս լսեցի սիրտը։ Չէր բաբախում։
Հիվանդասենյակը ողողվել էր արևի առաջին ճառագայթներով, ու լույսը լցվել էր ներս։ Դրանից հիվանդասենյակի սպիտակը դարձել էր կուրացնող։ Աչքերս ցավում էին։ Չգիտեմ, անքնությունից էր, թե՞ համատարած սպիտակից։ Խաղաղ ու լուռ էր սենյակում։ Լռությունը թանձր չէր, լռությունը ճնշող չէր, լռությունն ամփոփվել էր խաղաղության մեջ և այնքան տարողունակ էր, որ անհնար էր որևէ կերպ նրա մեջ թափանցել կամ այն բացատրել ինչ-որ կերպ։
Ասում են՝ մահվանից հետո մարդկանց հոգիները որոշ ժամանակ մեռած մարմնի մոտ են լինում, բայց ես զինվորի ներկայությունը չէի զգում։ Ամեն ինչ հանդարտ էր ու խաղաղ։ Ասես մի մեծ ճակատամարտ էր տեղի ունեցել րոպեներ առաջ, հետո լռություն էր հաստատվել։ Եվ այդ լռությունը տարօրինակ էր ականջներիս համար։
***
Իսկ թռչունները… Տղայի մահվան պահին մի պահ լռեցին, հետո նրանց երամը պոկվեց ծառերից, մխրճվեց երկնքի կրծքի մեջ ու բարձրացավ վերև։ Պտույտ գործեց և աղմուկ-աղաղակով գնաց դեպի հորիզոնի բացերը։
Չգիտեմ, զինվորի հոգո՞ւն էին ուղեկցում, թե՞ ես էի ուզում, որ այդպես լիներ։
22-ը ապրիլի 2021 թ.
