Թորոս Թորանեան

«­Իմ բա­ռա­րա­նում հոգ­նել բա­ռը չկա»,- ա­սում էր ­Թո­րոս ­Թո­րան­յա­նը:
Կ­յան­քը ­Թո­րո­սին կհոգ­նեց­ներ այն ժա­մա­նակ, ե­թե ­Թո­րոսն ի վի­ճա­կի չլի­ներ գործ ա­նե­լու: ­Մինչ­դեռ ին­քը մինչև կյան­քի վեր­ջին օ­րերն էլ գործ ա­նող մարդ էր: ­Նա հար­յու­րա­վոր գրքեր է գրել՝ բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­նե­րի, ար­ձա­կի, ճամ­փոր­դութ­յուն­նե­րի, գրա­խո­սա­կան­նե­րի, ո­րոնք ա­սես անձր­ևի պես թափ­վում էին երկն­քից: Ում հան­դի­պեր՝ գրող կամ չգրող, ան­գամ կի­սագ­րող կամ մերձգ­րա­կան եր­ևույթ, նրա մա­սին հարկ էր հա­մա­րում իր կար­ծի­քը հայտ­նել և տ­պագ­րել այդ նյու­թե­րը: Այդ գոր­ծը ա­նում էր նաև ­Հա­լե­պում: Անդ­րա­դառ­նում էր հա­յաս­տան­յան գրա­կան եր­ևույթ­նե­րին, դրան գու­մա­րենք նաև ­Հա­լե­պում տար­բեր հան­դի­պում­նե­րը, ո­րոն­ցում մշտա­պես կենտ­րո­նա­կան դե­րա­կա­տար էր ­Թո­րոս ­Թո­րան­յա­նը՝ ­Հա­յաս­տա­նին, ­Հա­յաս­տա­նի գրա­կան կյան­քին իր նվիր­վա­ծութ­յամբ: ­Վիլ­յամ ­Սա­րո­յա­նի այն խոս­քը թե՝ «Ուր որ կեր­թաս, պո­ռա ­Հա­յաս­տան: Ա­մեն մարդ հայ է», եր­ևի թե հենց ­Թո­րան­յա­նի հա­մար է: Այդ «պո­ռա­ցող­նե­րից» եր­ևի ուժ­գին ձայն ու­նե­ցո­ղը հենց ­Թո­րոս ­Թո­րան­յանն էր: ­Նա շրջա­գա­յել էր աշ­խար­հով մեկ, և որ­տեղ մի հայ կար, ինքն այդ տե­ղե­րում ե­ղել էր՝ Ավստ­րա­լիա, Բ­րա­զի­լիա և­ այլն: Այդ մա­սին նա ճամ­փոր­դա­կան նո­թեր է գրել:
­Թո­րոս ­Թո­րան­յա­նը նպաս­տել է նաև մեր կի­նոար­վես­տին, նկար­չութ­յա­նը: Օ­րի­նակ, ինձ պատ­մել է, թե ­Փա­րի­զում «­Մա­տե­նա­դա­րան» ֆիլ­մի նկա­րա­հա­նում­նե­րին ին­քը ինչ­պես է օգ­տա­կար ե­ղել: Ն­պաս­տել է, որ ֆիլ­մում լի­նեն ­Գար­զո­ւի, ­Շառլ Ազ­նա­վու­րի և մ­յուս նշա­նա­վոր մարդ­կանց զրույ­ցը, խոս­քը: Այ­սինքն՝ այդ մար­դը որ­տեղ ե­ղել է, փոր­ձել է ­Հա­յաս­տա­նին, հայ մշա­կույ­թին, մեր գի­տութ­յա­նը օ­ժան­դա­կել:
­Ցա­վա­լի մի բան պատ­մեմ: ­Նա ­Հա­լե­պում շատ գե­ղե­ցիկ տուն էր կա­ռու­ցել՝ վիլ­լա, ինձ հրա­վի­րեց (2000-ա­կան­նե­րին), գնա­ցինք, և­ իմ ա­ռա­ջին միտ­քը սա էր՝ «­Թո­րո՛ս ջան, այս վիլ­լան ե­թե վա­ճա­ռես ­Հա­լե­պում, չորս այս­պի­սի տուն կա­րող ես գնել ­Հա­յաս­տա­նի տար­բեր վայ­րե­րում»: Ա­սաց՝ կմտա­ծեմ: ­Բայց ե­ղավ այն, ինչ ե­ղավ: ­Հա­լե­պը գնդա­կոծ­վեց: ­Թե­պետ նրա տու­նը չէր վնաս­վել, բայց երբ ­Հա­յաս­տան ե­կավ ու բա­ցեց ՀԳՄ-ում իմ աշ­խա­տա­սեն­յա­կի դու­ռը, ա­սաց. «Էդ­վա՛րդ, ին­չո՞ւ չլսե­ցի քեզ»:
­Հա­յի ճա­կա­տա­գի­րը, ուր էլ գնաս, հե­տապն­դում է քեզ: Ն­րա ծնող­նե­րը Արևմտ­յան ­Հա­յաս­տա­նից մա­զա­պուրծ հա­սել էին ­Հա­լեպ: Թ­վում էր՝ կյան­քը աշ­խար­հում կար­գա­վոր­վել է, նման ցե­ղաս­պա­նութ­յուն­ներ, հա­լա­ծանք­ներ այլևս չեն լի­նե­լու, բայց ա­հա 90 տա­րի հե­տո նույ­նը կրկնվում է ար­դեն ­Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քում, տար­բեր տե­ղե­րում: Այ­սինքն՝ այդ գա­զա­նը չի հանգս­տա­նում: Ինչ­պես ­Չա­րենցն էր բնու­թագ­րում թուր­քա­կան այդ էքս­պան­սիոն հո­գե­բա­նութ­յու­նը՝ «հա­վիտ­նա­կան հի­վան­դը» չի հանգս­տա­նում: Եվ ա­հա, փաս­տո­րեն, ճա­կա­տագ­րի հար­ված­նե­րը ­Թո­րո­սին գտնում են ­Սի­րիա­յում, նա առ­ժա­մա­նակ ապ­րում է ­Լի­բա­նա­նում, հե­տո տե­ղա­փոխ­վում ­Հա­յաս­տան: ­Հա­յաս­տան ե­կավ ար­դեն խո­րը ծե­րութ­յան տա­րի­քում և­ ան­գամ այդ տա­րի­քում մաս­նակ­ցում էր բո­լոր մի­ջո­ցա­ռում­նե­րին՝ իր խրոխտ ձայ­նով: ­Զար­մա­նում էիր՝ ո՞նց է ժա­մա­նակ գտնում, ո՞նց է գա­լիս, ո՞նց է հետ­ևում: Եվ ինչն էր ա­մե­նա­զար­մա­նա­լին. քայ­լե­լով էր շրջում Եր­ևա­նում: Երբ հարց­նում էինք՝ ին­չո՞ւ մե­քե­նա­յով չէ, ա­սում էր՝ ու­զում եմ ոտ­քով շրջել Եր­ևա­նում:
­Թո­րո­սը շատ ե­ռան­դուն, զար­մա­նա­լի կա­մե­ցող, զար­մա­նա­լի զգաց­մուն­քա­յին և ­նաև մտա­ծող մարդ էր: Ն­րա 90-ամ­յա­կը նշե­ցինք Եր­ևա­նում, Ու­շիում, տար­բեր տե­ղե­րում մե­ծա­րել են նրա գոր­ծը: Այն­պի­սի մարդ էր, որ նրան նա­յե­լիս մտա­ծում էիր՝ հար­յու­րա­վոր տա­րի­ներ այդ է­ներ­գիա­յով կապ­րի: ­Բայց, ցա­վոք սրտի, մար­դու կյան­քը վեր­ջա­վոր է: ­Բայց այն գոր­ծը, որ նա ա­րել է Սփ­յուռ­քում, ­Հա­յաս­տա­նում որ­պես մեր և Սփ­յուռ­քի մշա­կու­թա­յին կա­մուր­ջի դե­րա­կա­տար, ա­մեն ին­չին ար­ձա­գան­քե­լու ջիղ ու­նե­ցող, այդ ջի­ղով սա­տա­րե­լու ստեղ­ծա­գոր­ծող­նե­րին, սա մեծ ե­ռան­դի տեր մար­դը միայն կա­րող է ա­նել, բժի՛շ­կը կա­րող է ա­նել: Չ­մո­ռա­նանք, որ նա ա­վար­տել է Եր­ևա­նի բժշկա­կան ինս­տի­տու­տը և­ առ­ժա­մա­նակ աշ­խա­տել է որ­պես բժիշկ: ­Բայց հե­տո ամ­բող­ջո­վին տրվել է հոգ­ևոր բժշկութ­յա­նը՝ գրա­կա­նութ­յա­նը:
­Փա­ռա­վոր մարդ էր, լու­սա­վոր մարդ էր, որ­ևէ մե­կից ո­չինչ չպա­հան­ջող, ինք­նա­մա­տույց մարդ էր: ­Պի­տի բո­լորս կա­րո­ղա­նանք խո­րա­նալ այդ էութ­յան ար­մատ­նե­րի մեջ: ­Նա մաս-մաս, նշխար­քի պես իր հո­գին, իր գրի­չը, իր սե­րը փո­խան­ցում էր մեզ, և ­մենք պի­տի կա­րո­ղա­նանք գո­նե նշխա­րի չափ այդ ա­մե­նը վե­րա­դարձ­նել ոչ թե ի­րեն, այլ՝ ու­րիշ­նե­րին:
Էդ­վարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ

***

ՄՆԱԼՈՒ Է «ՇԱՐՔԵՐՈՒՆ ՄԷՋ» ԻՐ ԲԱՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿՈՎ

Թո­րոս Թո­րան­յան հա­յի, գրո­ղի, մտա­վո­րա­կա­նի բա­ցա­կա­յութ­յամբ մի շատ ջերմ ու կար­ևոր գույն, ան­կաս­կած, պա­կա­սե­լու է մեր կյան­քի կտա­վի վրա: Քան­զի, ի­րոք, ան­սո­վոր էր նա՝ իր բնա­վո­րութ­յամբ, ազ­գա­սի­րութ­յամբ ու հայ­րե­նա­սի­րութ­յամբ, մինչև վերջ պայ­քա­րե­լու, պատ­նե­շի վրա լի­նե­լու վճռա­կա­նութ­յամբ… Եվ դա նկա­տում էին բո­լո­րը՝ ա­ռանց բա­ցա­ռութ­յան: «Սփ­յուռ­քի դես­պա­նը Հա­յաս­տա­նի մեջ» (Հ. Սահ­յան), «­Հա­զո­ւա­գիւտ շրջուն պատ­գա­մա­ւո­րը մշա­կոյ­թի, հա­յա­սի­րու­թեան եւ հա­յա­պան­ծաց­ման» (Զ. Խ­րա­խու­նի), «­Հա­րիւր հա­րիւ­րա­ւոր ըն­թեր­ցող­նե­րու սրտե­րուն մէջ լոյ­սի, յոյ­սի, ե­րա­զի եւ հա­ւատ­քի ա­տոք հուն­տեր սեր­մա­նող բժիշկ-սերմ­նա­ցան մը» (Ս. Կի­րա­կոս­յան), «Կ­ռունկ մը Հա­յոց Աշ­խար­հի Երկ­նա­կա­մա­րին վրայ» (Ռ. Հատ­տէ­ճեան), «Ս­փիւռ­քա­հայ գրա­կան աշ­խար­հի Խալ­խի Նո­քա­րը»… Ա­հա մի փոք­րիկ մա­սը այն բնո­րո­շում-գնա­հա­տա­կան­նե­րի, որ տար­բեր ժա­մա­նակ­նե­րում տրվել են Թ. Թո­րան­յա­նին մեր ազ­գի մե­ծե­րի, նաև իր մտե­րիմ գրչա­կից­նե­րի կող­մից:
Եր­կար, դժվա­րին, բայց ար­ժա­նա­պա­տիվ հա­յի ու­ղի է ան­ցել Թո­րոս Թո­րան­յա­նը: Իր խոս­տո­վա­նութ­յամբ, ան­դադ­րում վա­զել է «կեանք կո­չո­ւող սա ան­վեր­ջա­նա­լի ճամ­բուն վրայ», բայց եր­բեք չի հոգ­նել, չի տրտնջա­ցել, չի ընկճ­վել դժվա­րութ­յուն­նե­րից: Ն­րա հա­մոզ­մունքն էր, թե «­Ժո­ղո­վուրդ մը չի մեռ­նիր: Ժո­ղո­վուրդ մը անձ­նաս­պան կ’ըլ­լայ՝ երբ ոտ­քին տակ հայ­րե­նի հող չու­նի»: Իսկ ինչ վե­րա­բե­րում է Սփ­յուռ­քին՝ «­Հէր­քիւ­լե­սեան աշ­խա­տանք պէտք է տա­նիլ, որ հա­յը որ­պէս հայ շա­րու­նա­կէ ապ­րիլ»: Գր. Շա­հին­յա­նը նրան նմա­նեց­րել է մեր է­պո­սի Քե­ռի Թո­րո­սին՝ «ա­նոր պէս ա­մուր է եւ տո­կուն», ա­վե­լաց­նե­լով, թե «կ’ու­զէ նաեւ ա­նոր պէս եր­կար ապ­րիլ: Իր ծրա­գիրն է 120 տա­րի գո­յա­տե­ւել»: Ու, թերևս, ի­րա­կա­նութ­յուն դառ­նար նրա այդ «ծրա­գի­րը», ե­թե մեր կյան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րի դրա­մա­տիկ ու ող­բեր­գա­կան ի­րո­ղութ­յուն­նե­րը ժա­մա­նա­կից շուտ չտա­պա­լեին ինն­սու­նամ­յա հսկա կաղ­նու բու­նը: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, ի­րո­ղութ­յունն այն է, որ Թո­րոս Թո­րան­յան ան­հա­տա­կա­նութ­յու­նը մշտա­պես պահ­պա­նել է իր ան­խոր­տա­կե­լի լա­վա­տե­սութ­յու­նը ազ­գի և հայ­րե­նի­քի ա­պա­գա­յի նկատ­մամբ՝ մի ա­ռի­թով խոս­տո­վա­նե­լով, թե «­Վա­ղո­ւան յաղ­թար­շա­ւը կազ­մա­կեր­պող­ներ կան, ո­րոնց շար­քե­րուն մէջ ըլ­լալ կ’ու­զեմ»: Եվ լի­նե­լու է, ան­կաս­կած՝ իր կեր­պա­րով, իր ան­բա­սիր կեն­սագ­րութ­յամբ, իր թո­ղած գրա­կան պատ­կա­ռե­լի ժա­ռան­գութ­յամբ, իր բա­րի հի­շա­տա­կով…
­Պետ­րոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ

***

ԼՈՒՍԱՒՈՐ ԱՍՏՂ ՄԸ ԵՒՍ…

Կր­կին ֆէյս­պու­քով… «­Դի­մա­տետր» թարգ­մա­նո­ւած այս աշ­խար­հակ­լան ե­րե­ւոյ­թը խու­ժած է մեր կեան­քէն ներս ու հա­կա­ռակ վեր­ջին շրջա­նի ցնցող լու­րե­րուն, պատ­կեր­նե­րուն ու մա­նա­ւանդ ա­մե­նագռե­հիկ մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րուն, մե­ղո­ւի բոյ­նը խառ­նո­ղի նման մա­տով կը դպչիմ ու կը կեն­դա­նաց­նեմ «դէմ­քիս տետ­րա­կը»:
3 ­Յու­նիս 2021 թո­ւա­կա­նի ա­ռա­ւօտն է, նկար­ներն ու գի­րե­րը կը սա­հին հե­ռա­խօ­սիս փայ­լուն պաս­տա­ռին վրայ… կը ցնցուիմ մա­հա­գոյժ ­Թո­րոս ­Թո­րա­նեա­նի: ­Մա­հը որ­քան ալ բնա­կան, պար­տա­դիր, կեան­քի ա­ւար­տի ե­րե­սը ներ­կա­յաց­նող ի­րա­կա­նու­թիւն է, յա­ւի­տե­նա­կան բա­ժան­ման ա­հա­զան­գը:
Ու կծի­կի նման, որ դա­րա­կի վրա­յէն սա­հե­լով յան­կարծ կ’իյ­նայ գե­տին, կը քա­կո­ւի-կը քա­կո­ւի: ­Դէ­պի մօ­տիկ ան­ցեալ սա­հող յի­շա­տակ­ներ, վեր­յի­շում­ներ կը կեն­դա­նա­նան.-
­Թո­րոս ­Թո­րա­նեան՝ ոչ սո­վո­րա­կան մարդ այլ գեր­մարդ, բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թեամբ փայ­լա­տա­կող կեան­քով, ար­ժա­նա­ւոր մտա­ւո­րա­կան, հա­րիւ­րա­ւոր գիր­քեր հրա­տա­րա­կող գրող, որ իր գրքե­րու կող­քին հե­տա­մուտ էր նաեւ այ­լոց գիր­քե­րը տպե­լու, խա­նու­թէ խա­նութ, տու­նէ տուն բաժ­նե­լով, ծա­նօ­թին-ան­ծա­նօ­թին, եր­բեմն մեր­ժո­ղա­կան ու նոյ­նիսկ կծու խօս­քեր կուլ տա­լով:
­Հա­լէ­պի ե­րա­նե­լի օ­րե­րուն ու­նէինք ­Սու­րիա­հայ գրող­նե­րու հա­մախմ­բում Սր­բա­զան հօր հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ, ­Թո­րա­նեան հա­մախմ­բու­մին ա­ւագ ան­դա­մը՝ պար­տա­ճա­նաչ ներ­կա­յու­թիւն էր ժո­ղով­նե­րուն, հա­ւաք­նե­րուն նաեւ «Երթ» տա­րեգր­քի բո­լոր հա­մար­նե­րուն գրու­թիւն­ներ մա­տա­կա­րա­րո­ղը:
Շր­ջան մը երբ ­Գան­ձա­սար շա­բա­թա­թեր­թի գրա­կան է­ջը կը պատ­րաս­տէի ան ըստ սո­վո­րու­թեան ու ­Թո­րա­նեա­նա­կան աշ­խու­ժու­թեամբ միշտ ներ­կայ էր ու հե­տա­մուտ, որ իր գրու­թիւ­նը նոյն շա­բաթն իսկ լոյս տես­նէ… յա­ջոր­դա­կան քա­նի մը յօ­դո­ւա­ծէ ետք վե­րայս­կող կազ­մէն բա­նա­ւոր նկա­տո­ղու­թիւն ստա­ցայ.
– ­Ջա­նըմ քիչ մըն ալ ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն ա­ռիթ թող տայ:
– ­Բայց ­Թո­րա­նեա­նը մեր բո­լոր ե­րի­տա­սարդ­նե­րէն աշ­խոյժ է, ե­րա­նի օ­րի­նակ առ­նեն իր­մէ.- ե­ղաւ պա­տաս­խանս:
­Հայրս երբ հի­ւանդ քա­մո­ւած էր ան­կող­նին ու կեան­քէն ալ ո­չինչ կ’ակն­կա­լէր ­Թո­րա­նեա­նի ե­րե­ւու­մը կեան­քի կա­պող շող կը սփռէր, կը խօ­սէին հին օ­րե­րէն, եր­կուքն ալ եր­գի­ծա­կան ի­րենց սլաք­նե­րը չէին քօ­ղար­կեր: ­Մայրս «թա­մըրհն­տիի օ­շա­րակ»ով եւ ի­րեն յա­տուկ հիւ­րա­սի­րու­թեամբ կը ջեր­մաց­նէր մթնո­լոր­տը:
­Պա­տե­րազ­մի օ­րե­րուն երբ ար­դէն (բա­րե­բախ­տա­բար) հայրս չկար, մեր տու­նը սահ­մա­նագ­ծի վրայ յայտ­նո­ւած էր ու շատ քչեր կը հա­մար­ձա­կէին մե­զի այ­ցե­լու­թեան գալ, ­Տոք­թո­րը (այդ­պէս կ’ա­նո­ւա­նէինք զինք) օր մը կար­կան­դա­կի եր­կու տոպ­րակ շալ­կած մեր տան զան­գը հնչե­ցուց:
– Այս մէ­կը ին­ծի, միւ­սը ձե­զի.- եր­կա­րեց տոպ­րա­կը հօ­րեղ­բօր հո­գա­տա­րու­թեամբ, ու մեր տա­տամ­սու­մը նկա­տե­լով.- հի­մա «թա­մըրհն­տիի օ­շա­րակ» մը կրնամ խմել.- ը­սաւ, այն­քան փափ­կան­կատ էր:
­Կը հա­ւա­տամ հօրս, մօրս ու տոք­թո­րին հո­գի­նե­րը հոն՝ երկն­քի վրայ տեղ մը կը հան­դի­պին, թե­րեւս մայրս իր ջեր­մե­ռանդ հիւ­րա­սի­րու­թիւ­նը շա­րու­նա­կե­լով հոն եւս տոք­թո­րին սի­րած օ­շա­րա­կը պատ­րաս­տէ…
­Հո­գիդ լու­սա­ւոր մնայ քու լու­սա­ւոր ան­ձիդ նման, հայ­րե­նի­քը կը պաշ­տէիր ար­ժա­նի ե­ղար այս սուրբ հո­ղին վրայ հող դառ­նա­լու սի­րե­լի ­Տոք­թոր:
­Լու­սա­ւոր աստղ մը եւս ին­կաւ եր­կին­քէն, հա­սաւ եր­կիր, երկ­նա­քա­րի հետք ու խո­րուկ ա­րա­հետ գծեց… փշրո­ւե­ցաւ:

­Պեր­ճու­հի ԱՒԵՏԵԱՆ