Թատերականացված
ընթերցումներ
ԱՐՄՄՈՆՈ 21-ի շրջանակներում առավել խորհրդանշականն ու ակնկալելին, թերևս, առաջին թեման՝ «Պատմություններ պատերազմի մասին» ծրագիրն էր, նպատակը՝ հնարավորինս իրատեսորեն ներկայացնել ու փաստագրել 44-օրյա պատերազմում մեր հայ զինվորների, սպայի, բժշկի, կամավորների հերոսական պատմություններն ու դրվագները, նրանց ոգու ուժն ու հաստատակամությունը: Մայիսի 31-ին, Հայաստանի թատերական գործիչների միության դահլիճում, տեղի ունեցան վեց դրամատուրգների ստեղծագործությունների թատերական ընթերցումները, նույն թեմայով վեց տարբեր պատմություն, վեց հոգեվիճակ, կյանքի ու մահվան միջև պայքարի վեց իրողություն, երբ գեղարվեստական ստեղծագործության կերպարները պայքարի բովով անցած, մահը տեսած և հրաշքով փրկված մեր մարտիկներն են, որոնցից մի քանիսը ներկա էին միջոցառմանը և վերապրեցին այն իրավիճակները, երբ ամեն ինչ թվում էր անիրական, բայց իրական էր, իրական էին իրենց զոհված ընկերները, թշնամու հրթիռներից ու անօդաչուներից ավերակների վերածվող շեները, և հողը, որ այրվում էր ու բզկտվում տանկերի թրթուրների տակ, այն հողը, որը թշնամու համար ընդամենը տարածք է, իսկ իրենց համար հայրենիք ու ճակատագիր և՝ ամենակարևորը, ապրելու փիլիսոփայություն: Պատերազմի մասին պատմությունները ներկայացրեցին դերասաններ Նարեկ Բաղդասարյանը, Սարգիս Շողունցը, Զարուհի Խաչատրյանը, Տաթև Ղազարյանը:
Հրաչ Բեգլարյանի «Սիրում և ատում եմ հողը» պատմության հերոսի մտորումները հողի մասին, փաստացի՝ մեռնել-ապրելու բանաձևի վերաիմաստավորումն էր: «Պատերազմի ժամանակ ես շատ բաներ հասկացա,- ասում է Վարդան Զաքարյանը,- բայց ամենագլխավորը, թերևս, այն էր, որ իմացա հողի արժեքը: Հասկացա, որ մարդը հողե անոթ է ընդամենը, որքան ամուր, նույնքան էլ՝ դյուրաբեկ ու խոցելի։ Հասկացա նաև, որ հողը խանդոտ է։ Հա՛, եթե բավարար չափով չես սիրում, եթե լավ չես պաշտպանում, անցնում է ուրիշին։ Դավաճանում է։ Իմ կյանքում ես երբեք այդքան մոտիկ չեմ եղել հողին, երբեք այդքան չեմ ապավինել նրան ու այդքան չեմ սիրել, որքան պատերազմի օրերին։ Թշնամին հարվածում է, դու մտնում ես հողի մեջ, թշնամին անօդաչուի ապակյա աչքով ճշտում է տեղդ, որ վերացնի, իսկ դու ապավինում ես հողին։ Աստծո անունը տալիս ես, բայց ավելի շատ հողին ես ապավինում»:
44-օրյա պատերազմը, համատարած կրակի իր աղեղով, երբեմն համեմատվում է դժոխքի հետ, դժոխք ոչ թե երկնային անհայտ տիրույթում, այլ մեր հողի վրա, մեր ներաշխարհում, շարունակվելով անգամ մեր երազներում: Անահիտ Արփենի հերոս Արեգ Կյուրեղյանը, որի անունով էլ կոչվում է պատմությունը, արդեն հետպատերազմյան իր խոհերում փորձում է վերծանել արհավիրքի խորքային պատճառները. «Առհասարակ, երբ մտածում ես ու գիտակցում, որ այսօրվա իրավիճակը նախկին սխալների հետևանքն է, երբ հենց պատերազմի դաշտում տեսնում ես, որ այնինչ բանը ակնհայտ սխալ է, ո՞նց կլինի, որ… Ախր, դու ամեն ինչ արել ես, որ այդպիսի բան չլիներ: Ու նորից սփոփող միակ միտքն այն է մնում, որ երբ այս վիճակից դուրս գանք, պետք է այդ սխալներն այլևս երբեք թույլ չտանք: Ու… ո՛ւ: Մի խոսքով, բոլորս էլ գիտենք, թե ինչու այսպես եղավ: Թույլ տվեցինք՝ եղավ: Մե՛նք ենք թույլ տվել: Ժողովո՛ւրդն է թույլ տվել, և ինքն էլ զոհվում է: Հա՛, ես չզոհվեցի, բայց այդքան զոհ եղավ, ի՞նչ տարբերություն»: Իսկապես էլ, ովքեր ֆիզիկապես չզոհվեցին, նրանց պատանեկությունն ու երիտասարդությունը զոհվեց, և հիմա դժվար է գուշակել, թե որտեղից և ինչպես է իրենց կյանքը շարունակվելու:
Այս պատերազմում բազմակի էին, երբ հայր և որդի միասին էին պայքարում թշնամու դեմ, պայքարում էին ուս ուսի, պայքարել էին հերոսաբար, միասին զոհվում կամ միասին վիրավորվում էին: Դավիթ Խաչիյանի «Հայր և որդի» դրաման հենց այդպիսի իրողության արձանագրումն էր, կարճ և դրամատիկ պատմություն՝ Գարեգին հոր և Նիկ որդու մասին, ովքեր. «Կռվելով, Հադրութից հասել էին Շուշի: Վերջին գիշերը՝ նոյեմբերի 7-ին, երկուսն էլ բեկորային վիրավորում էին ստացել: Շուշիից Ստեփանակերտ տանող ճանապարհին շտապօգնության մեքենաներն ընկել էին թշնամու խաչաձև հրաձգության տակ: Երեք մեքենայից միայն մեկն էր հասել Ստեփանակերտ: Մյուս երկուսը հրդեհվել և վառվել էին ճանապարհին: Իրենց մեքենան մաղ էր դարձել: Մի գնդակ անցել էր Նիկի ափի միջով, ծակել հեռախոսը, ապա անցել ոտքերի միջով ու դուրս եկել: Երևի Նիկի մոր աղոթքով էին ողջ մնացել: Բարեբախտաբար ներքին օրգանները չէին վնասվել: Հետո նրանց տեղափոխել էին Երևան և տեղավորել հիվանդանոցում»: Ինչպես այս, այնպես էլ մյուս պատմությունները ասես նույն վեպի էջերից են, ճակատագրի նույն խառնարանից, քանի որ պատերազմները հենց ճակատագրերի խառնարան են:
Կարինե Խոդիկյանի «Որտե՞ղ էիր մինչև հիմա…» պատումի. «Բոլոր պատերազմները նման են իրենց դաժանությամբ: Բոլոր պատերազմողները տարբեր են իրենց սիրով» դիտարկումը ենթագիտակցորեն սերը կերպարանափոխում է ապրելու հոմանիշի: Խոդիկյանի պատմությունը սիրո պատմություն է, ասել կուզի՝ ապրելու պատմություն: 44-օրյա պատերազմը հարուստ է և այսպիսի դրվագներով: Նարեկը կամավոր մեկնում է ռազմաճակատ: Նարեն ամեն օր սպասում ու ստանում է թանկ SMS-ները: Հետո՝ լռություն… «Մինչև լուր է ստանում, որ Նարեկը Երևանում է՝ հիվանդանոցում, ու սլանում է հիվանդանոց»: Սակայն. «Համարյա անշունչ, պայթյունից խրամատի փլատակների տակ մնացած, մի կերպ Գորիս, իսկ հետո Երևան, մի քանի վիրահատություն տարած Նարեկը համրացել է, չի խոսում, չգիտեն էլ՝ որևէ մեկին ճանաչո՞ւմ է, լսո՞ւմ է կամ գոնե հասկանո՞ւմ է՝ որտեղ է գտնվում: Աղջիկն իրեն «բուռը հավաքելով» մտնում է ներս: Նարեկը՝ հայացքն անորոշ կետի, իր Նարեկը՝ խուզած, վիրակապված գլխով, նիհար, համարյա անծանոթ Նարեկը, այն Նարեկը, որ իրեն տեսնելիս ասես լույս էր ճառագում, այդ Նարեկն իրեն չի ճանաչում…»: Ժամերի թանձրություն ունեցող րոպեներ անց, Նարեկն անսպասելի. «…բարձրացնում է հայացքն ու սովորական, առօրեական ձայնով, ասես մի քանի ժամվա բացակայությունից հետո, ասես ինքը չէր օրերով համրացածը, հարցնում է Նարեին. «Որտե՞ղ էիր մինչև հիմա»: Պատասխանը հեռուներում չէ: Հենց Նարեի, հայրենիքի, ընտանիքի ու հողի սիրո մշտական ներկայությունն է օգնել, որպեսզի, թեև պատանի ու երիտասարդ, չվախենան նայել մահվան աչքերի մեջ և հանուն այդ սիրո, իրենց մահից ուժեղ զգան:
Անհնարին է չգնահատել նաև բժիշկների ծառայությունը, ովքեր նույնքան հերոսականության և անձնազոհության պահեր են արձանագրել, օր ու գիշեր պայքար մղելով յուրաքանչյուրի կյանքի համար: Արմենուհի Սիսյանի «Ո՞նց ես, բժի՛շկ ջան…» պատմությունը նրանցից մեկի մասին է, բժիշկ, ով օրերով տուն չի գնացել. «Ինչպե՞ս գնար, ծանր վիրավորներն ավելանում են՝ մեկը մեկից երիտասարդ, ովքեր շտապ վիրահատական միջամտության կարիք ունեն, իսկ բժիշկներն արդեն չեն հերիքում… Երեկվա նրա վիրահատած տղան՝ Արամը, ասում են, վիրավոր ընկերոջը կրակի բերանից դուրս հանելիս է վիրավորվել: Միայնակ, մեծ դժվարությամբ քարշ է տվել նրան դեպի իրենց դիրքերը: Ընթացքում նկատել է, որ նույն տեղում իրենց մյուս տղաներից մեկն էլ է անգիտակից ընկած: Եվ ինքնամոռաց ետ է դարձել մյուսի հետևից՝ չիմանալով անգամ՝ ողջ է նա, թե զոհված… Իր հասած տեղում պայթել է արկը: Վստահ են եղել, որ նա նույնպես զոհվեց, բայց Արամը, հաստատ, երջանիկ շապիկով էր ծնվել»: Մինչ բժիշկը զննում է նրա վերքերը, լսում զարկերակը, հիվանդը աչքերը բացելով անհանգիստ բղավում է.
Էս ի՞նչ ես անում էստեղ, շուտ խրամատ մտի…
– Հանգիստ, Արա՛մ ջան, էստեղ չեն կրակում,- հանգստացնում է բժիշկը:
– Ա, ես ինձ համար չեմ ասում, է՜, շուտ արա, ես մեր դիրքերը պահե՞մ, թե քեզ…
Միանշանակ է, որ մեր զինվորներն իրեց պարտված չեն զգում, չեն հաշտվում պարտության մտքի հետ, որովհետև չեն նահանջել ու չեն երկնչել, որովհետև նրանց ոգին նույնքան անկոտրում է մնացել՝ փոխակերպվելով թռիչքի պատրաստ վրիժառուի: Ահա թե ինչու, Սամվել Կոսյանի «Վերադառնալու ենք» խորագրով պատմության հերոս, քսանամյա շուշեցի Էրիկ Գրիգորյանի կարծիքով. «Մենք ունակ ենք ոչ թե խաղաղություն մուրալ, այլ պարտադրել: Խաղաղությունը մեր վաղվա օրն է, և անսահման է մեր ոգու ուժն ու հավատը՝ հասնելու այդ օրվան: Պատմական անարդարությունը վերականգնվելու է, և վերադառնալու ենք: Մեր հողը չի կարող օտարին երկար հանդուրժել, նա իր զավակներին նույնքան է կարոտում, որքան իր զավակներն իրեն: Վերադառնալու ենք ու մեր նահատակների անուններով ծառեր ենք տնկելու, որպեսզի երբ ծառերը ծաղկեն, նրանց ներկայությունը զգանք, մտածենք, որ նրանք ոչ թե զոհվել, պարզապես կերպարանափոխվել են ու նորից մեզ հետ են, մեր կողքին..»:
Ընթերցումներն ավարտվելուց հետո մթնոլորտը հագեցած էր հայրենասիրության, մեր հերոսների նկատմամբ երախտագիտության շնչով, նրանց ապրումները, զգացումները, դավանած արժեքները նորովի վերաիմաստավորելու ցանկությամբ: Վեց պատմություն, ճակատագրական իրադարձությունների վեց պատում, վեց ուղերձ, որ ոչինչ չի ավարտվել, և որ շարունակությունը հաղթական է լինելու…
ՍԵՓ. ԼՐՏ.