Ուիլիեմ Սարոյեան Ամերիկեան Գրականութեան Մէջ Մահուան 40-րդ Տարելիցին Առիթով / Փ­րոֆ. Օ­շին ՔԷՇԻՇԵԱՆ

 

saroyanԵր­կու­շաբ­թի օր մըն էր, 1981ին  ­Մա­յի­սի 18, ա­ռա­ւօ­տեան ժա­մը 6ին տանս հե­ռա­խօ­սա­զան­գը հնչեց եւ ո­րո­տըն­դոստ արթն­ցայ։ ­Վա­զե­ցի քո­վի սե­նեա­կը լսա­փո­ղը վերց­նե­լու  ու միտ­քէս հա­զար բան ան­ցաւ – ար­դեօ՞ք մայրս հի­ւանդ էր, քոյրս կամ եղ­բայրս ան­հանգս­տա­ցած էին։
­Հա­զիւ ա­կան­ջիս մօ­տե­ցու­ցի լսա­փո­ղը, միւս կող­մէն ձայն մը կ­՛ը­սէր.
– Ծօ. Օ­շին. արթն­ցիր։ ­Մեր ըն­կե­րը գնաց։
– Ո՞ր մէկ ըն­կե­րը, ո՞ւր գնաց։
– Ո­ւի­լին, Ո­ւի­լին գնաց։ Ալ չի վե­րա­դառ­նա­լու։ Վս­տահ եմ դրախտ գնաց,- ը­սաւ հե­կե­կա­լով։
­Գոյ­ժը հա­ղոր­դո­ղը քան­դա­կա­գործ ­Վա­րազ ­Սա­մո­ւէ­լեանն էր, ­Սա­րո­յեա­նի տա­րի­նե­րու թե­րեւս ա­մէ­նէն մտե­րիմ ըն­կե­րը, միա­սին կե­րած ու խմած, տար­տե­րը բաժ­նած հան­րա­ծա­նօթ ա­րո­ւես­տա­գէ­տը, ո­րուն կեր­տած ­Սա­սուն­ցի ­Դա­ւիթ ­Ձիու վրայ նստած հսկայ ար­ձա­նը (տե­ղադ­րո­ւած 1971-ին), տպա­ւո­րիչ կանգ­նած է Ֆ­րեզ­նո­յի Գ­լխա­ւոր ­Դա­տա­րա­նին առ­ջեւ, տե­սա­նե­լի բազ­մա­թիւ ան­ցորդ­նե­րու կող­մէ։
­Սա­րո­յեան շատ կը սի­րէր այդ ար­ձա­նը – խ­րոխտ ­Դա­ւի­թը, որ ոյժ կը ցու­ցա­բե­րէր։ ­Յա­ճախ կը մօ­տե­նար ար­ձա­նին, կը դի­տէր, շուր­ջը կը քա­լէր, կրկին կը նա­յէր ու կը զմայ­լա­նար։ ­Կար­ծես ինքն ալ ոյժ կ՛առ­նէր ու նոր ո­գիով օ­րը կը շա­րու­նա­կէր։
­Շատ մը ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րու կող­քին, ­Վա­րազ կեր­տած է նաեւ ­Սա­րո­յեա­նի կի­սանդ­րին որ կը գտնո­ւի Ֆ­րեզ­նո­յի ­Հա­մա­գու­մար­նե­րու ­Կեդ­րո­նին ­Սա­րո­յեան ­Հան­դի­սաս­րա­հին մուտ­քին։
Այդ օ­րէն քա­նի մը շա­բաթ ա­ռաջ, ­Սա­րո­յեան դժո­ւար հասկ­նա­լի ձայ­նով կը խօ­սէր եւ չէր ու­զեր որ ոե­ւէ մէ­կը ի­րեն հի­ւան­դա­նոց այ­ցե­լէր՝ զինք այդ վի­ճա­կի մէջ տես­նե­լով։ ­Սա­կայն, վեր­ջին օ­րե­րուն ­Սա­րո­յեա­նի զա­ւակ­նե­րը Ա­րա­մը (այդ ժա­մա­նակ 38 տա­րե­կան էր) եւ իր փոք­րիկ աղջ­նա­կը Ք­րի­մը եւ Ա­րա­մի քոյ­րը ­Լու­սին (այդ ժա­մա­նակ 35 տա­րե­կան էր) այ­ցե­լած էին հի­ւան­դա­նոց ի­րենց հայրն ու մեծ հայ­րը տես­նե­լու՝ բա­ւա­կան դժո­ւա­րու­թիւն­ներ յաղ­թա­հա­րե­լէ յե­տոյ, կրցած էին ­Սա­րո­յեա­նի սե­նեակ մտնել, զինք տես­նել եւ քիչ մը հոն մնալ։
Ա­րամ հե­տաքր­քա­կան եւ ու­շագ­րաւ հա­տոր մը հրա­տա­րա­կեց այդ այ­ցե­լու­թեան ա­ռի­թով՝ ի­րենց ըն­տա­նե­կան կեան­քը ներ­կա­յաց­նե­լով – «The Last Rites» 1981։
­Սա­րո­յա­նի մա­հա­ցած օ­րը, զար­մու­հին՝ ­Զա­պէլ քրոջ դուստ­րը ­Ճէ­քի ­Գա­զա­րեա­նը ան­կո­ղի­նին մօտ կը գտնո­ւէր, երբ ­Սա­րո­յեան արթն­ցաւ, մէկ բառ փո­խա­նա­կեց եւ փռնեց ­Ճէ­քիին ձեռ­քը։ Երբ ­Ճէ­քի զգաց որ ­Սա­րո­յեան օգ­նու­թեան կա­րի­քը ու­նէր, սե­նեա­կէն դուրս ե­լաւ հի­ւան­դա­պա­հո­ւին կան­չե­լու եւ ակն­թարթ մը ետք վե­րա­դար­ցան…
­Սա­րո­յեան ար­դէն հո­գին ա­վան­դեր էր եւ գա­ցած էր միւս աշ­խարհ, ­Վա­րա­զի խօս­քով՝ «դրախտ գնաց»։
Ին­ծի հա­մար մեծ պա­տիւ եւ ա­ռանձ­նաշ­նոր­հում էր գլխա­ւո­րե­լու այն ­Յանձ­նա­խում­բը որ ­Սա­րո­յեա­նի Ա­ճիւ­նին կէ­սը ­Հա­յաս­տան տե­ղա­փո­խեց եւ մաս­նակ­ցե­ցաւ պատ­մա­կան յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան 1982ի ­Մա­յի­սի 29ին բազ­մա­հա­զար հո­գի­նե­րու մաս­նակ­ցու­թեամբ Ե­րե­ւա­նի ­Կո­մի­տա­սի ­Պան­թէո­նին մէջ։
­Յանձ­նա­խում­բին միւս ան­դամ­ներն էին Ֆ­րեզ­նո­յէն Ա­լէն Ե­ղիա ­Ճին­տեան, ­Սան Ֆ­րան­սիս­քո­յէն Ի­րա­ւա­բան ­Ռա­պըրդ ­Տե­միր, իսկ Ֆ­րան­սա­յէն մե­զի միա­ցաւ ­Տիգ­րան ­Գու­յում­ճեան։ Ե­լոյթ ու­նե­ցան ­Հա­յաս­տա­նի Գ­րող­նե­րու ­Միու­թեան ­Նա­խա­գահ ­Վարդ­գէս ­Պետ­րո­սեան, Մ­շա­կու­թա­յին ­Կա­պի ­Կո­մի­տէի ­Նա­խա­գահ ­Վարդ­գէս ­Հա­մա­զաս­պեան, բա­նաս­տեղծ ­Վա­հագն ­Դավ­թեան, Փ­րոֆ. Օ­շին ­Քէ­շի­շեան եւ ու­րիշ­ներ, ի ներ­կա­յու­թեան ­Հա­յաս­տա­նի ­Կու­սակ­ցու­թեան քար­տու­ղար ­Կա­րեն ­Տե­միր­ճեա­նի եւ այլ ղե­կա­վար­նե­րու։

­Մէ­կը ­Չի Կր­նար Ինք­զինք Ու­րա­նալ
Ինք­նա­ճա­նաչ­ման ու­ղին ծննդա­բա­նա­կան աղ­բիւ­րէն կը սկսվի, կ­՛ը­սէր յա­ճախ եւ այն հա­մո­զու­մը  ու­նէր որ մէ­կը չի կրնար ինք­զինք ու­րա­նալ, չի կրնար իր ինք­նու­թիւ­նը ժխտել, եւ այս ի­մաս­տով ալ թո­ղած է մեծ տպա­ւո­րու­թիւն ա­ռա­ջին օ­րէն իսկ երբ կը գրէր (ու շատ յա­ճախ մար­դիկ կը մէջ­բե­րեն խօս­քե­րը) – «գոր­ծած բա­ռերս Անգ­լե­րէն են, մի­ջա­վայ­րը ո­րուն մա­սին կը գրեմ, Ա­մե­րի­կան է, Ո­գին որ ու­նիմ ­Հայ­կա­կան է։ Ու­րեմն ես ­Հայ գրող մըն եմ։ ­Խո­րա­պէս կը սի­րեմ ­Հայ Գ­րող­նե­րու ­Մեծ ըն­տա­նի­քին պատ­կա­նե­լուս պա­տի­ւը»:
Այս­պէս կը գրէր ­Սա­րո­յեան 1939ին եւ այդ­պէս ալ մնաց մին­չեւ իր ան­ժա­մա­նակ մա­հը։ Այդ­պէս ալ պի­տի շա­րու­նա­կէ ապ­րիլ ան՝ մեր հո­գիին, մեր սիր­տին ու մա­նա­ւանդ մեր միտ­քին մէջ։
­Սա­րո­յեան այն հա­զո­ւա­գիւտ անգ­լիա­գիր հայ հե­ղի­նակ­նե­րէն է որ երբ նոր էր սկսած ճանչ­ցո­ւիլ հան­րու­թեան կող­մէ նոյ­նիսկ ստա­նա­լով Ա­մե­րի­կեան մրցա­նակ­ներ, իր պոր­տա­կա­պը պա­հած էր հա­յու­թեան հետ, միշտ կը շփո­ւէր հայ դրա­ցի­նե­րուն եւ ազ­գա­կան­նե­րուն հետ, մաս­նա­ւոր մօ­տի­կու­թիւն ու­նէր ար­ձա­կա­գիր ­Վա­հէ ­Հայ­կի, բա­նաս­տեղծ Ա­րամ Ա­րաք­սի, քան­դա­կա­գործ ­Վա­րազ ­Սա­մո­ւէ­լեա­նի եւ այ­լոց հետ։ Եր­բեմն ներ­կայ կ­՝ըլ­լար հայ­կա­կան ձեռ­նարկ­նե­րու, եւ ար­դէն ­Հա­յաս­տան այ­ցե­լած էր  1935ին։
60-ա­կան թո­ւա­կան­նե­րու ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն սկիզ­բը բա­րե­կա­մա­ցանք եւ մնա­ցինք  մտե­րիմ, մին­չեւ իր կեան­քին վեր­ջին օ­րը։
­Հան­րա­ճա­նաչ դառ­նա­լէն ետք իր կա­պը չխզեց հա­յու­թեան հետ, ինչ­պէս յա­ճախ ը­րած են շատ-շա­տեր։
­Սա­րո­յեան շրջե­ցաւ բո­վան­դակ աշ­խար­հը, տուն պա­հեց Ֆ­րեզ­նո­յի, ­Սան Ֆ­րան­սիս­քո­յի, ­Լոս Ան­ճե­լը­սի, ­Փա­րի­զի եւ այլ վայ­րե­րու մէջ ա­պա կրկին վե­րա­դարձաւ իր ծննդա­վայ­րը Ֆ­րեզ­նօ, ուր կնքեց նաեւ իր մահ­կա­նա­ցուն, ­Մա­յիս 18, 1981-ին` յետ կար­ճա­տեւ հի­ւան­դու­թեան մը, 73 տա­րեկա­նին, գո­հու­նակ՝ բե­ղուն կեանք մը ապ­րած ըլ­լա­լուն հա­մար։

­Կը ­Կար­ծէր ­Թէ Ինք ­Պի­տի Չ­մեռ­նի
­Մա­հա­նա­լէն ա­ռաջ յա­ճախ կ­՝ը­սէր թէ ա­մէն մարդ պի­տի մեռ­նէր, բայց ինք կը կար­ծէր թէ մա­հը ի­րեն հա­մար բա­ցա­ռու­թիւն պի­տի ըլ­լար։  Ե­թէ Ա­մե­րի­կեան հինգ կա­րե­ւո­րա­գոյն օ­րա­թեր­թե­րը – New York Times, Washington Post, Chicago Tribune, Los Angeles Times և San Francisco Examiner – «մա­հո­ւանս լու­րը ա­ռա­ջին է­ջին վրայ հրա­տա­րա­կեն, այն ա­տեն կրնամ ը­սել որ ար­ժէ­քա­ւոր մարդ եմ ե­ղեր» կ­՛ը­սէր ­Սա­րո­յեան։
Ի­րա­կա­նու­թեան մէջ  աշ­խար­հի բազ­մա­թիւ լրա­գիր­ներ եւ Ա­մե­րի­կեան գրե­թէ բո­լոր թեր­թերն ալ մա­հա­գու­ժը տպած էին ի­րենց ա­ռա­ջին է­ջե­րուն մէջ, իսկ շա­տերն ալ գնա­հա­տա­կան խմբագ­րա­կան­նե­րով կամ եր­կա­րա­շունչ վեր­լու­ծում­նե­րով մեկ­նա­բա­նած էին ­Սա­րո­յեա­նի գրա­կան աշ­խար­հը եւ իր բե­րած անժխ­տե­լի նպաս­տը Ա­մե­րի­կեան եւ հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թեան:
Ա­մե­րի­կա­յի մե­ծա­գոյն օ­րա­թեր­թե­րէն  Los Angeles Times, Majisi 19, 1981-ի խմբագ­րա­կա­նով կը գրէր – «­Հե­ղի­նակ Ո­ւի­լիըմ ­Սա­րո­յեան ու­նէր տա­ղանդն ու հռչա­կը՝ ար­տա­յայ­տե­լու կեան­քի եւ մա­հո­ւան մա­սին զինք յու­զող հար­ցե­րը եւ զա­նոնք լսե­լի դարձ­նե­լու  իր լա­ւա­ծա­նօթ թատ­րեր­գու­թիւն­նե­րուն մէջ խոր­հուրդ կու տար -­ աշ­խա­տէք խո­րունկ շնչել, ու­տե­լու ժա­մա­նակ իս­կա­պէս հա­մը ա­ռէք, եւ երբ քնա­նաք՝ իս­կա­պէս քնա­ցէք։ ­Սա­րո­յեան հա­մա­մարդ­կա­յին նիւ­թե­րու մօ­տե­ցաւ ար­մա­տա­խիլ ե­ղած ա­մե­րի­կա­հա­յե­րու եւ այլ օ­տա­րա­ծին­նե­րու զգա­ցում­նե­րը, ա­նոնց ու­նե­ցած դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րու ըն­դու­նու­մը, հա­ւատ­քը որ ա­նոնց կեան­քին մէջ ա­ւե­լին կար քան նիւ­թա­կան հան­գիս­տը»։

50 ­Տա­րի­նե­րու Գ­րա­կա­նու­թիւն
­Սա­րո­յեա­նի գրա­կա­նու­թեան հա­րուստ, ճոխ ու պէս­պի­սուն վաս­տա­կը կ­՛եր­կա­րի  50 տա­րի­նե­րու եր­կայն­քին, ա­ւե­լի քան 50 մնա­յուն հա­տոր­նե­րով, ո­րոնց մէջ կան շուրջ 400 ո­րա­կա­ւոր պատ­մո­ւածք­ներ՝ իր լա­ւա­գոյն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը՝ մա­տուցո­ւած գե­ղա­րո­ւես­տա­կան բարձր մա­կար­դա­կով։ ­Թէեւ ո­րոշ քննա­դատ­ներ իր թատ­րեր­գու­թիւն­նե­րը ա­ւե­լի ո­րա­կա­ւոր կը նկա­տեն եւ ա­ւե­լի կա­րե­ւոր ներդրում՝ Ա­մե­րի­կեան եւ հա­մաշ­խար­հա­յին գրա­կա­նու­թեան մէջ։ ­Յա­մե­նայն­դէպս, Ա­մե­րի­կա­յի ա­մէ­նէն բարձր գրա­կան մրցա­նա­կը ստա­ցած է։
­Թէեւ ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քին փոր­ձած է բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ յօ­րի­նել, սա­կայն իմ հետ ու­նե­ցած մէկ հար­ցազ­րոյ­ցի ըն­թաց­քին բա­ցատ­րեց որ Ֆ­րան­սա­ցի գրող ­Կի ­Տը ­Մո­փա­սա­նի «­Զան­գա­կը» պատ­մո­ւած­քը այն­քան սի­րած էր որ ո­րո­շեց ար­ձակ գրել, մաս­նա­ւո­րա­բար պատ­մո­ւածք, եւ գրող դառ­նալ։
Իր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան վաս­տա­կը կը բնորոշուի չորս շրջան­նե­րով – ­պատ­մո­ւածք­ներ (1924-1939), թատ­րեր­գու­թիւն­ներ (1939-1943),  վէպեր  (1943-1962)  եւ ինք­նա­կեն­սագ­րա­կան գոր­ծեր, յու­շեր եւ խո­հագ­րու­թիւն­ներ  1963-էն մին­չեւ իր մա­հը։
Իր ե­րա­խայ­րի­քի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը The Daring Young Man on the Flying Trapeze (­Յան­դուքն Ե­րի­տա­սար­դը Թռ­չող ­Մար­զա­ձո­ղին Վ­րայ)  լոյս տե­սաւ 1934 թո­ւա­կա­նին, եւ նոյն տա­րին ստա­ցաւ Ա­մե­րի­կեան Օ՛ ­Հեն­րի մրցա­նա­կը նոյ­նա­նուն պատ­մուած­քին հա­մար՝ իր համ­բա­ւը տա­րա­ծե­լով մի­ջազ­գա­յին գրա­կան աշ­խար­հին մէջ։
­Յա­ջորդ տա­րին հրա­ւի­րո­ւե­ցաւ ­Մոս­կո­ւա մաս­նակ­ցե­լու ­Մի­ջազ­գա­յին Գ­րա­կան ­Հա­մա­ժո­ղո­վի մը, եւ ժո­ղո­վէն ետք պա­տաս­խա­նե­լով ա­րեան կան­չին՝ այ­ցե­լեց ­Հա­յաս­տան՝ օ­ծո­ւե­լու հայ­րե­նի ջու­րով ու բոյ­րով, ծծե­լու հայ­րե­նի օդն ու մթնո­լոր­տը, միա­նա­լով ար­մատ­նե­րուն։ ­Հան­դի­պե­ցաւ ­Գուր­գէն ­Մա­հա­րիի, ­Չա­րեն­ցի եւ այլ գրող­նե­րու հետ։ ­Հայ­րե­նի­քի հետ իր կա­պը ե­ղաւ ան­քակ­տե­լի եւ բազ­մա­թիւ ա­ռիթ­նե­րով այ­ցե­լեց ­Հա­յաս­տան։

­Սա­րո­յեա­նի Ն­պաս­տը Ա­մե­րի­կեան
Գ­րա­կա­նու­թեան
Ա­մե­րի­կեան գրա­կա­նու­թիւ­նը շատ բան կը պար­տի ­Սա­րո­յեա­նին, որ իր ինք­նու­րոյն եւ բնո­րոշ տե­ղը ու­նի՝ թատ­րո­նի, վէ­պի ու մա­նա­ւանդ պատ­մո­ւած­քի բնա­գա­ւա­ռին մէջ։ ­Բազ­մա­թիւ գնա­հա­տա­կան­ներ գրո­ւած են իր մա­սին ա­մե­րի­կեան քննա­դատ­նե­րու կող­մէ։ Եւ­րո­պա­ցի քննա­դատ­ներն ալ զե­ղուն ար­տա­յայ­տու­թիւն­ներ ու­նե­ցած են։ Ընդ­հա­նուր կեր­պով եւ ա­ռանց խո­րա­նա­լու, կա­րե­լի է ­Սա­րո­յեա­նի ներդ­րու­մը, կամ իւ­րա­յատ­կու­թիւն­նե­րը դա­սա­ւո­րել հե­տե­ւեալ կեր­պով։
Ա. Ան հու­նա­ւո­րեց 30-ա­կան­նե­րու ա­մե­րի­կեան գրա­կա­նու­թիւ­նը մին­չեւ ­Հա­մաշ­խար­հա­յին Երկ­րորդ ­Պա­տե­րազ­մի վեր­ջա­ւո­րու­թիւ­նը եւ քիչ մը ա­ւե­լի՝ մաս­նա­ւո­րա­բար լա­ւա­տե­սու­թիւն ներ­մու­ծե­լով  այն­պի­սի ժա­մա­նա­կի մը ըն­թաց­քին երբ Ա­մե­րի­կան տնտե­սա­կան ծանր տագ­նատ­նե­րու մէջ էր։ Ինք կա­րո­ղա­ցաւ իր գրա­կա­նու­թեամբ լա­ւա­տե­սու­թիւն եւ ու­րա­խու­թիւն տա­րա­ծել, նաեւ քի­չով գո­հա­նա­լու տրա­մադ­րու­թիւն ստեղ­ծե­լով՝ իր ա­րո­ւես­տի ա­նա­ռար­կե­լի փայ­լուն ճա­նա­պար­հով։ Ան մար­դուն մէջ փնտռեց բա­րին ու լա­ւը՝ հա­կա­ռակ աղ­քա­տու­թեան եւ տնտե­սա­կան տխուր վի­ճա­կին, եւ ինք­նավս­տահ կեր­պով պատ­մեց ա­նոնց մա­սին։
Բ. Իր պատ­մո­ւածք­նե­րուն, վէ­պե­րուն եւ թատ­րեր­գու­թիւն­նե­րուն մէջ ան ներ­կա­յա­ցուց պարզ մար­դը, պարզ Ա­մե­րի­կա­ցին՝ ինչ գոյ­նի կամ ազ­գու­թեան ալ պատ­կա­նած ըլ­լար։ ­Պարզ մար­դը՝ բնիկն ու նո­րե­կը, ա­մե­րի­կեան կեան­քի չվար­ժո­ւած մար­դը՝ իր հա­նա­պա­զօ­րեայ տաղ­տուկ­նե­րով, իր ու­րա­խու­թիւն­նե­րով ու ցա­ւե­րով, ըն­տա­նե­կան հար­ցե­րով ու ե­րազ­նե­րով։ ­Յա­ջո­ղակ կամ ու­նե­ւոր ան­հատ­նե­րու մա­սին ար­տա­յայ­տո­ւած է բայց ոչ այն­քան շեշ­տո­ւած կեր­պով, եւ կեդ­րո­նա­կան տի­պար­ներ գրե­թէ չեն ե­ղած։
Գ. Ար­տա­յայ­տու­թեան նոր ոճ մը սկսաւ չյոգ­նեց­նող ըն­թացք մը տա­լով իր գրու­թիւն­նե­րուն, թէեւ եր­բեմն կը թո­ւի թէ ան­կազ­մա­կերպ ոճ մը ու­նի, սա­կայն հե­ռու մնաց ի­րա­կա­նու­թեան մէջ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ար­տա­յայտ­չա­կան կեր­պա­գի­տու­թե­նէն, չա­փո­ւած ու ձե­ւա­ւո­րո­ւած ըմբռ­նում­նե­րէն։ Գ­րեց վա­րար գե­տի մը նման՝ հո­սեց­նե­լով իր մտա­ծում­նե­րը՝ եր­բեմն հա­կա­սու­թիւն­նե­րով եւ բա­ռե­րու ընտ­րու­թեամբ յստա­կօ­րէն ար­տա­յայ­տո­ւե­լով։ (Օ­րի­նակ There is killing on Pacific Avenue – «­Մար­դաս­պա­նու­թիւն կայ ­Խա­ղա­ղու­թիւն պո­ղո­տա­յին վրայ», մար­դաս­պա­նու­թիւն եւ խա­ղա­ղու­թիւն բա­ռե­րը հա­կադ­րե­լով:
Դ. Գ­րե­լու ա­րո­ւես­տի տե­սա­կէ­տով յա­ճախ օգ­տա­գոր­ծեց յետ­սա­հա­յեաց­քի սկզբուն­քը (flash-back), ան­ցեա­լը կամր­ջե­լով ներ­կա­յին կամ ա­պա­գա­յին հետ, զօ­րաց­նե­լու եւ շեշ­տա­ւո­րե­լու հա­մար ներ­կան։ Ն­կա­տի պէտք է առ­նել որ իր ներշն­չու­մի աղ­բիւ­րը իր կեանքն էր, վի­ճա­կը իր դրա­ցի­նե­րուն ո­րոնց­մէ ո­մանք տա­կա­վին ի­րենց ծննդա­վայ­րը վեր­յի­շե­լով կ­՝ապ­րէին ան­ցեա­լին մէջ։ Իր եւ իր ազ­գա­կան­նե­րուն փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րուն կը հան­դի­պինք իր եր­կե­րուն մէջ՝ ձե­ւով մը Ա­մե­րի­կեան կեան­քի դի­մա­գի­ծը ներ­կա­յաց­նե­լով։
Ե. Շ­նոր­հիւ ­Սա­րո­յեա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րուն՝ հայ մար­դը ներ­կա­յա­ցո­ւե­ցաւ Ա­մե­րի­կա­յի մէջ ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով իբ­րեւ աշ­խա­տա­սէր, պար­կեշտ եւ կեն­սու­րախ ան­հատ։ ­Հայ մար­դը մտաւ Ա­մե­րի­կեան ըն­տա­նիք­նե­րէ ներս՝ եր­բեմն տա­նե­լով նաեւ Ա­սո­րի­ներ, Ա­րաբ­ներ եւ ու­րիշ­ներ ո­րոնք նոյ­նօ­րի­նակ կեանք կ­՝ապ­րէին մաս­նա­ւո­րա­բար ա­րեւմ­տեան ա­փին վրայ։ ­Նոյ­նիսկ պատ­մա­կան ե­ղե­լու­թիւն­նե­րուն մա­սին ար­տա­յայ­տո­ւե­ցաւ վճռա­կա­նօ­րէն։ Իր եր­կե­րուն մէջ ան նրբան­կա­տօ­րէն ­Հա­յաս­տանն ու ­Հա­յը յա­ճախ ներ­կա­յա­ցուց ա­ռանց յոգ­նեց­նե­լու կամ ձանձ­րաց­նե­լու ըն­թեր­ցո­ղը։ ­Սա­րո­յեա­նի հա­մար ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լիու­թիւ­նը եր­բեք հարց չէ ե­ղած։
Զ. ­Թէեւ իր­մէ ա­ռաջ ո­րոշ հե­ղի­նակ­ներ տոհ­մա­յին տի­պար­ներ մտցու­ցած են գրա­կա­նու­թեան մէջ, սա­կայն ­Սա­րո­յեան տոհ­մա­կան շեշ­տա­վո­րու­մը հու­նա­ւո­րեց Ա­մե­րի­կեան գրա­կա­նու­թեան մէջ՝ ար­տա­յայ­տո­ւե­լով նաեւ  ու­րիշ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու մա­սին։ Իր այս քայ­լը նոր էջ մը բա­ցաւ եւ այ­սօր կան հան­րա­ճա­նաչ գրող­ներ ո­րոնք ի­տա­լա­կան, ա­րա­բա­կան, մեք­սի­քա­կան, քո­րէա­կան ծա­գում ու­նին եւ ի­րենց գրա­կա­նու­թիւ­նը կը նմա­նին ­Սա­րո­յեա­նա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րուն։ Այ­սօր Ա­մե­րի­կա­յի լա­ւա­ծա­նօթ գրող­նե­րէն կը նկա­տո­ւի ­Մեք­սի­քա­կան ծա­գում ու­նե­ցող ­Սանտ­րա ­Սիս­նե­րո­սը որ կը ներ­կա­յաց­նէ ­Մեք­սի­քա­ցի ըն­տա­նիք­նե­րու տո­ւայ­տանք­նե­րը Ա­մե­րի­կա­յի մէջ մաս­նա­ւո­րա­բար ինք­նու­թեան հար­ցեր կը բարձ­րաց­նէ, ինք­նափնտռ­տու­քի ե­լած մեք­սի­քա­ցին կը ներ­կա­յաց­նէ, կը նկա­րագ­րէ։

­Կան ­Նաեւ Ու­րիշ Գ­րող­ներ
­Կան նաեւ  ու­րիշ­ներ եւս։  Ու­նինք կա­րե­ւոր թի­ւով ա­մե­րի­կա­հայ անգ­լիա­գիր հե­ղի­նակ­ներ ո­րոնք կշա­րու­նա­կեն ­Սա­րո­յա­նա­կան ո­գին։
Է. Իր սկզբնա­կան եր­կե­րուն մէջ, ­Սա­րո­յեան ու­շագ­րաւ կեր­պով կը ներ­կա­յաց­նէր ­Կեդ­րո­նա­կան ­Քա­լի­ֆոր­նիոյ ­Սան Ո­ւա­քին շրջա­նի բա­նո­ւոր­նե­րու կեան­քը՝ ըլ­լան ա­նոնք հող հեր­կող­ներ, պտուղ քա­ղող­ներ կամ երկ­րա­գոր­ծու­թեամբ օ­րա­պա­հիկ ա­պա­հո­վող­ներ՝ Ֆ­րեզ­նո­յի, ­Թօւ­լա­րէի, Ե­դե­մի կամ ­Քինկզ­պըր­կի մէջ։ Այս եւս նո­րու­թիւն էր Ա­մե­րի­կեան գրա­կա­նու­թեան մէջ։  ­Նաեւ ­Ճան Ս­թայն­պէք  ­Հիւ­սի­սա­յին ­Քա­լի­ֆոր­նիոյ ­Սա­լի­նա­սի շրջա­նի բա­նո­ւոր­նե­րուն մա­սին կ­՝ար­տա­յայ­տո­ւէր եւ հա­սա­րա­կաց բա­նուո­րա­կան բա­րու­թիւն մը կը տես­նէր ա­նոնց մէջ։
Ը. ­Սա­րո­յեա­նի տի­պար­նե­րու կեան­քի մա­սին կար­դա­լէ ետք կը մղո­ւի իր մտա­հո­րի­զո­նը լայն բա­նա­լու եւ զգալ գո­յու­թե­նա­կան (existential) հո­գե­վի­ճակ մը, զոր ­Սարթ­րեան հա­մա­մարդ­կա­յին մա­կար­դա­կի կը բարձ­րաց­նէ՝ իր ստեղ­ծած տի­պար­նե­րով, ա­նոնց փոխ­յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րով, մտա­ծում­նե­րով ու մա­նա­ւանդ ա­րարք­նե­րով։
Թ. Իր գոր­ծե­րով կը զբա­ղէր շատ յա­ճախ եւ իր ճամ­բոր­դու­թիւն­նե­րու ըն­թաց­քին գրա­մե­քե­նան հե­տը կը տա­նէր ու կ­՝աշ­խա­տէր եր­բեմն հիւ­րա­նո­ցին մէջ՝ փո­խա­նակ ա­ւե­լի ժա­մա­նակ տրաա­մադ­րէր ման գա­լու։
Ժ. Իր եր­կե­րուն մէջ կ­՛ար­տա­յայ­տէ այն գա­ղա­փա­րը որ մարդ­կա­յին ոչ մէկ ըն­կե­րու­թիւն ա­ւե­լի ար­ժէ­քա­ւոր ու թան­կա­գին բան ու­նի քան իր ա­րո­ւեստն ու մշա­կոյ­թը (իր կար­ծի­քով)։
­Սա­րո­յեա­նի մա­սին շատ  մը կա­րե­ւոր հա­տոր­ներ եւ յօ­դո­ւած­ներ գրո­ւե­ցան զա­նա­զան մաս­նա­գէտ­նե­րու կող­մէ – ­Հաո­ւըրրտ Ֆ­լոն, ­Ճան ­Մէյ­սըն Պ­րաուն, Պ­րուքս Աթ­քին­սըն, ­Ճորճ ­Նէյ­թըն եւ ու­րիշ­ներ։

2018-ին Ֆ­րեզ­նո­յի մէջ ­Բա­ցո­ւե­ցաւ ­Սա­րո­յեան ­Թան­գա­րա­նը
Ֆ­րեզ­նո­յի մէջ Օ­գոս­տոս 31, 2018-ին ­Սա­րո­յեա­նի բնա­կա­րա­նը պաշ­տօ­նա­պէս վե­րա­ծո­ւե­ցաւ թան­գա­րա­նի ուր կը գտնո­ւին բազ­մա­հա­րիւր լու­սան­կար­ներ, գիր­քեր, իր մա­սին գրո­ւած յօ­դո­ւած­ներ, գծանկար­ներ, նա­մակ­ներ եւ տար­բեր ի­րեր ­Սա­րո­յեա­նի կեան­քէն առ­նո­ւած:
­Յա­ճախ ը­սած է որ իր հայ­կա­կա­նու­թիւ­նը ա­վե­լի զօ­րա­ցաւ իր մէջ երբ ­Զօ­րա­վար Անդ­րա­նիկ հաս­տատո­ւած էր Ֆ­րեզ­նօ։
«­Ներշն­չել եւ Ար­դաշն­չել» հա­տո­րին մէջ ­Սա­րո­յեան կը գրէ. – «Որ­քան ալ փոր­ձէք կոր­ծա­նել ­Հա­յաս­տա­նը, դուք փի­ճե­րու զա­ւա­կա­ներ, պի­տի չկրնաք ո­րով­հե­տեւ երբ եր­կու հա­յեր հան­դի­պին ի­րա­րու այս աշ­խար­հին վրայ ո­րե­ւէ տեղ՝ տե­սեք թէ ինչ­պէս պի­տի կեր­տեն նոր ­Հա­յաս­տան մը»։

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։