ՀԳՄ վարչությունը շնորհավորում է արձակագիր, թարգմանչուհի ԴԻԱՆԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻՆ 60-ամյակի առթիվ «Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
(հատված վեպից)
ԳԻՐՔ II
ԳՐԱՆՑԱ«ՄԱՏՅԱՆԻ» ՏԱՐԸՆԹԵՐՑՈՒՄ
ՊԱՐՈՒՆԱԿ ՎԵՑ
Սուրահ 3
Յուրահատուկ հմայքով աչքի ընկնող կանաչ մարգագետինը, որ կարծես Երկիր մոլորակի դրախտը լիներ, նաև մի ուրիշ կախարդանքով էր շնչում. թվում էր, թե ժամանակը կանգ էր առել այստեղ, քանի որ աշխարհի չորս ծագերում կուտակված ածխաթթու գազի հսկայական պաշարները, որոնք հեղուկի պես հոսում էին փողոցներում ու հրապարակներում, ուժգին ճնշումով ներխուժում այգիներն ու բակերը, լցվում գետերն ու լճերը, թափվում տների տանիքներից ու չռռում մարդկանց գլխին, այնքան էին բազմապատկվել, որ երկրագնդի մակերեսին պահպանված չնչին բուսականությունն այլևս ի վիճակի չէր կլանելու այդ ամենը, ուստի երկրից դեպի տիեզերք ձգվող ջերմատար ուղիները կարծես խցանվել էին, և Երկիր մոլորակի ջերմությունն այնքան էր բարձրացել, որ ոչ մի «վաստակավոր բժիշկ» այլևս չէր զորելու բուժել նրա՝ տենդից ցնցվող մարմինը, հիվանդությունը որակելով «ջերմոցային էֆեկտ», որը մահացու էր ողջ շնչավոր և անշունչ աշխարհի համար, քանի որ ջրերը եռալով դուրս էին թափվում ափերից՝ խորտակելով պատնեշներն ու ամբարտակները, քանդելով կամուրջներն ու հիմնովին ավերելով հին հունը, և ափերը լափլիզելով՝ հոսում էին դեպի երկինք, իսկ կանաչ մարգագետինն իր մեկուսի առանձնության մեջ այնպես էր նիրհում թովիչ չքմեղանքով, որ թվում էր, թե անտեղյակ էր աշխարհի անցուդարձից և ոչ մի գնով մտադիր չէր անձնատուր լինել ածխաթթու գազի մահաբեր տեղումներին։
Նայողը, որ սրատես աչքով նկատել էր Քննողի վարանումը, տառապանքն ու հուսահատությունը, հիմա հաճախ էր հայացքը նետում լաբորատորիայի անկյունում տապ արած «Մատյանի» կողմը՝ ինքն էլ լիովին չգիտակցելով, թե ինչ էր ուզածը, և արդյո՞ք միայն իր համար էր խնդրածը.
Վերցրու մեղքերս, հզո՛ր.
Լուծի՛ր անեծքներս, օրհնյա՜լ.
Քավի՛ր պարտքերս, ողորմա՛ծ.
Ջնջի՛ր հանցանքներս, գթա՛ծ.
Օգնիր ինձ մատովդ,
և իսկույն պիտի լինեմ կատարյալ.
Ի՞նչ կա քեզ համար, Տե՛ր իմ,
սրանցից ավելի դյուրին,
Եվ մեղապարտիս համար
ավելի կարևորագույն։
Երբ ջուրը ճողփյունով պատեց Երկիրը, կանաչ մարգագետինն այն միակ օազիսն էր, որն իր անեղծ տեսքով այնքան հմայեց Գաճաճին, որ նա թողեց մարդկանց ձեռքով կատարելագործված անօրինակ հրաշալիքների աշխարհը և ուղևորվեց դեպի այդ երկրային դրախտը՝ հույս ունենալով այնտեղ գտնել իր երջանկությունը։ Գաճաճն էլ էր երազում երջանիկ լինել այնպես, ինչպես Եղջերավորը, ինչպես բոլոր մարդիկ, անգամ նրանք, ովքեր պատկերացում չունեին, թե ինչ ուտելիք կամ խմելիք կամ հագնելիք էր այդ արտառոց երջանկությունը, որը ոչ ոք կարծես չէր տեսել, բայց շատերն էին զգացել նրա ներկայությունը, և բոլորն էին ձգտում հյուր գնալ կամ հյուրընկալել նրան գոնե մի կարճ ակնթարթ. ասենք՝ միասին մի գավաթ գարեջուր ըմպելու մի հուզիչ ընթացք, կամ կարոտած մեկին տաք գիրկն առնելու մի երկար ակնթարթ, կամ վհատված մեկին քաջալերանքի երկու խոսք ասելու երկար սպասված մի ժամ, կամ տկար մեկին ապաքինվելու հույս ներշնչելով՝ մի բաժակ սառնորակ ջուր մեկնելու կենարար վայրկյան, իսկ պարոն Գաճաճի համար՝ Եղջերավորի աննման հոգին առնելու և իր կախարդված հոգին նրան պարգևելու մի անկարելի միջոց։
Եվ հիմա, երբ Քննողն ու Նայողն իրենց աչքով տեսան, որ կանաչ մարգագետինն իր անխաթար հանդարտությամբ նիրհում էր ջրերի տակ, ավելին տեսան. Աջն ու Ձախը հասել էին մարգագետին ու անհոգ անգիտության մեջ ննջում էին երանավետ անդորրի գրկում։ Այս ամբողջ տեսարանն այնքան էր հուզել Քննողին ու Նայողին, որ թվում էր, թե հենց դրախտն էին տեսել, այն նույն դրախտը, որտեղից արտաքսված երկուսը՝ Տղամարդն ու Կինը, դեռ անտեղյակ էին վաղվա լինելիությանը, որ արդեն եղել ու քանդուքարափ էր արել մի անգամ եղածը։
Աջն ու Ձախն իսպառ մոռացել էին, որ մեկ անգամ եղածը սովորություն ունի բազում անգամներ կրկնվելու, ճիշտ է՝ երբեմն այնքան այլակերպվելով, որ եղածի ուրվապատկերը հազիվհազ է երևում, բայց և այնպես, Քննողն ու Նայողը գոնե հիշում էին, որ եղածը ոչ միայն եղած է, այլև լինելի է, և հիմա ջրերի մեջ նիրհող դրախտով զմայլվելիս նրանք տեսնում էին լինելին, որ արդեն եղել էր։
Իսկ հետո, երբ փոթորկոտ ալիքը մի ակնթարթում սրբեց տարավ Աջին ու Ձախին, պատկերացնո՞ւմ եք, թե դա ինչ ողբերգություն էր Քննողի ու Նայողի համար, որոնք հուսահատ քաջությամբ դիմակայել էին Երկիր մոլորակի կործանումին. ասենք՝ մարտի դաշտում անհետ կորածին հանկարծ գտնելիս ականատես լինես, թե ինչ դիպուկությամբ է գնդացրային կրակահերթը գետնին տապալում քաջարի զինվորին։
Ո՞վ գիտի, թե ինքը երբ և որտեղ և ինչպես է ավարտելու այն օրը, որն արդեն ավարտվել է մեկի երազում։
Սուրահ
2
Քնից արթնանալով, թե ուշագնաց ու անգիտակից վիճակից ուշքի գալով՝ Եղջերավորը նայեց շուրջն ու տեսավ, որ մթան մեջ ինչ-որ արտասովոր լուսե ստվերներ են վետվետում։ Տարակուսած ուժերը հավաքեց ու լող տալով հասավ ստվերներից մեկին, ձեռքը մեկնեց ու փորձեց շոշափել, բայց մատները մնացին ջրի մեջ կախված, կարծես լուսե ճառագայթով պատկեր լիներ գծված, ամորֆ մի բան, որ միս ու ոսկոր չուներ, ո՛չ բռնվում էր, ո՛չ ամբողջանում։ Եղջերավորը վախվորած հետ քաշվեց ու փորձեց հեռանալ՝ կարծելով, թե անտես թշնամիների ծուղակն է ընկել կամ մի ուրիշ մոլորակ, որտեղ միայն ստվերներ են վխտում։ Հենց այն պահին, երբ կտրուկ շրջվեց, որ հակառակ ուղղությամբ լող տար, Եղջերավորի դիմաց հայտնվեց Գաճաճը, որի տեսքից կարելի էր ենթադրել, որ այդ հանդիպումը նույնքան անակնկալ էր նրա համար, որքան Եղջերավորի։ Չնայած Եղջերավորը հիշում էր՝ մարդկանց տեսքը շա՜տ խաբուսիկ է, հատկապես, երբ նրանք մի քանի երես են ունենում, ամեն մեկը՝ բազում մեղքերի վկայություն, ինչպես գրված է գրանցա«Մատյանում».
Ես վիշտ հանապազօրյա՝ Արարչին.
Թույլս՝ բարի թռիչքների մեջ.
Ծույլս՝ երանական վիճակ ընտրելու գործում.
Դանդաղս՝ խոստացվածներին
ուշք դնելու մեջ.
Անարիս՝ պիտանի և
օգտակար ձեռնարկություններում.
Պաշտոնյաս տիրադրուժ և երախտամոռ։
Գաճաճն անմիջապես նկատեց Եղջերավորի կենդանական մարմնի փոփոխությունը, բայց համարելով, որ կերպափոխությունը շատ սովորական պատմություն է մարդկանց աշխարհում՝ չտեսնելու տվեց ու դեմքի ոչ մի մկանն իսկ չշարժեց, որով կմատներ զարմանքն ու զարհուրանքը, թե Եղջերավորը որքա՜ն էր փոխվել, որքան շքե՜ղ էր փոխվել. Եղջերավորը ժամանակից շուտ էր մարդեղացել։
Դո՞ւ, էլի՞ դու եկար ընկար ոտքիս տակ, զազրելի՛ Գաճաճ,- զայրացած բղավեց Եղջերավորը՝ կարծես չհավատալով աչքի տեսածին։
Երդվում եմ Գաճաճի պատվովս, որ այս անգամ մեր հանդիպումը ես չէի նախատեսել, Եղջերո՛ւկ, սե՛ր իմ, և հենց այս փաստն էլ գալիս է վկայելու, որ ինչ գրված է աստղերի վրա, անպայման նույնությամբ կատարվում է՝ անկախ մարդու կամքից։
Էդ քեզ ո՞վ ասաց, որ մեր հանդիպումը գրված է աստղերի վրա, հը՞, էդ ո՞վ ասաց, պարո՛ն Գաճաճ, չլինի՞ թե դու ես զարկ տվել գուշակություններիդ ու հիմա ամեն հունար բանեցնում ես, որ մոգությունդ կատարվի։
Հիմար ենթադրությունների ու անմիտ կասկածանքների գիրկն ես ընկել, Եղջերո՛ւկ իմ, փոխանակ այդպես տվայտվելու՝ հավատա՛ իմ ազնիվ մտադրությանը ու թևերդ լայն բացած ինձ գի՛րկդ առ։
Ծոծրակդ կտեսնես, բայց իմ գիրկը չես տեսնի, չքվի՛ր աչքիցս, գնա՛ գրողի ծոցը, այնտեղ, որտեղից եկել ես, առիթից չօգտվես, որ փոթորիկ է եղել, ջուրը քեզ քշել տարել է տաշեղի նման, ու հիմա ես պիտի խղճամ քեզ, կարեկցեմ, մինչև որ դու՝ աղետյալդ, ուշքի գաս քո կոտրած ձեռքով ու անխելք ուղեղով ստեղծած աղետից։
Ես քո հոգին եմ ուզում, ո՛չ թե կարեկցանքը։
Թան էլ չէ՝ բրդած մածուն,- երկու ձեռքի մատներն իրար հետևից շարելով քթի ծայրին՝ հեգնեց Եղջերուկն ու ջուրը ճեղքելով հեռացավ Գաճաճից՝ նրան թողնելով վտանգավոր անգիտության մեջ։
Մարդկանց կյանքի անհեթեթություններից մեկն իրար բոթբոթելով՝ արևի տակ իրենց լենուբոլ տեղը հաստատելն էր այնժամ, երբ աշխարհի մե՜ծ մասը մարդու ոտք անգամ չէր տեսել։ Հոտային բնազդով մարդը ձգտում էր չհեռանալ իր նմաններից, քանի որ կարծում էր՝ այդպես ավելի ապահով էր, մինչդեռ, ինչպես պարզվեց ոչ շատ հեռու ապագայում, մարդու ամենամեծ վտանգը մարդուց էր սպասելի։ Մարդուն և մարդկությանը ոչ ոք չէր կարող այնպես արդյունավետ ոչնչացնել, ինչպես մարդը։ Եվ այդ մարդը, որքան էլ զարմանալի թվա, իրական անուն ուներ, ծննդյան իրական տարեթիվ ու ամսաթիվ, ծննդավայր, շատ իրական ծնողներ, բնակատեղի հասցե, մասնագիտություն, դավանանք, աշխատանք, ընտանիք, ընկերներ, ազգականներ, մի իրական կուսակցության անդամ էր այդ մարդը, թող որ միառժամանակ անց՝ անկուսակցական, ի վերջո, այդ մարդը մի իրական հայրենիք ուներ։ Եվ այստեղ հարկավոր է խոր շունչ քաշել. այդ մարդու անունը Գաճաճ էր։ Ա՜յ քեզ արմանք-զարմանք, ա՜յ քեզ հարց. մեկ մարդն ինչպե՞ս կարողացավ այդքան դյուրությամբ աշխարհի հախից գալ։ Ինչպե՞ս կարողացավ։ Ինչպե՞ս։
Սուրահ
1
Ընդունենք՝ այդ հարցը հենց դու ես տալիս, այո՛, դո՛ւ, որ հիմա տողերիս վրայով մատդ սահեցնելով կամ էջանիշը վերուվարելով կամ աչքերդ հառած էլեկտրոնային սարքին, հայացքդ աջ ու ձախ պարեցնելով՝ ընդվզում ես, վիճում ես, կռվում ես քեզուքեզ, բայց դե ո՞վ չի հասկանում, որ փշերդ իմ կողմն ես կրակում, որ գլուխդ բացասաբար թափահարելով, ուսերդ թոթվելով, մտքումդ հայհոյելով, ո՞վ գիտի, գուցե նաև բարձրաձայն հերս անիծելով՝ խելագարվում ես ու գժվում, թե էս գրողն էս ինչ է ասում, ոնց է պատկերացնում, որ մի կենտ մարդը կարող է աշխարհի հերն անիծել. էդ հերիք չի, մի հատ էլ փորձում է մեր գլուխն արդուկել, մեր քթի տակ խոտ դնել, թե՝ կերե՛ք, որոճալով արածե՛ք ու հավատացե՛ք, որ կերածներդ խոտ է, անարատ սարերի անարատ խոտ. «Մարդը բնության ամենամեծ չարիքն է»։
Դու հիմա այդքան զարհուրած հարցնում ես, որովհետև ես եմ հարցնում, որովհետև քեզ հրահրում եմ, որ հարցնես, որովհետև իմը փաստերից հարցեր քամելն է։ Ես ականատես եղա, ականջալուր եղա, անձամբ ոսկորներիս մեջ զգացի, գարշահոտը քաշեցի թոքերս, թույնը խմեցի ու գիտակցեցի, անգամ գուշակեցի, որ հիմա գամ հասնեմ քեզ ու հարցնեմ. «Էդ ո՞նց եղավ, որ մի մարդն աշխարհ կործանեց, էդ ո՞նց է լինում, որ մի մարդը բոլոր մարդկանց քթից բռնած ման է տալիս, որտեղ ուզում է, էնտեղ էլ տանում հանում է, ու մի դժվար, անելանելի պահի բոլորին թողած՝ պո՜ւկ, փախչում է, անպատիժ դուրս է պրծնում իր ստեղծած դժոխքից, մտնում է ջուրն ու չոր դուրս գալիս, հը՞, ո՞նց է լինում»։
Ու էս միամորիկ հարցն ինձ ու քեզ տալու համար գիշերներ, ցերեկներ, ամառներ, գարուններ, աշուններ, ձմեռներ, տարին տարվա վրա դարը շալակած, սարի գլխին կանգնած, հողի տակ պառկած, սափորի մեջ մոխիր դարձած՝ փիքր արեցի, փիքր ու եկա այն համոզման, որ գրելիս բառը հրահրում է, միտքը ելքեր է որոնում, հարցը պատասխաններ է մտմտում։ Ու գրեցի, որ հասնեմ քեզ։ Մինչդեռ ամեն բան գրված էր արդեն՝ էությունս անզարդ մեկնելով.
Իսկ ես անպետք եմ ամեն ինչի մեջ
Եվ պարսավելի,
որքան հնար է ասել խոսքերով,
Նիրհում եմ, մինչդեռ արթուն եմ,
Թմրում եմ,
մինչդեռ զգաստ եմ երևում,
Բարեպաշտությանս
մեջ գայթակղվում եմ,
Եվ վրիպում, մինչդեռ աղոթում եմ,
Ընթանալիս
հանկարծ կանգ եմ առնում,
Հազիվ արդարացած՝ մեղանչում եմ…
Հիմա եկել հասել եմ քեզ ու հարցնում եմ. «Մարդն ի՞նչ չի կարող անել, կա՞ մի բան, որ մարդը չի զորում անել, ասենք՝ մարդ ծնել, մարդ սպանել, անասունի նման հաճույքից տռճիկ տալ, տուն շինել, տուն քանդել, հաց թխել, բանաստեղծություն ու երաժշտություն գրել, էնպես նկարել, որ կնոջ ժպիտը կախարդի, եդեմական այգի մշակել, կրծքով երկիր պաշտպանել, հող զավթել, հասնել Լուսին, ատոմը ճեղքել, էնպես սիրել, որ աչքերդ փակ գնաս պառկես զոհասեղանին, էնպես ատել, որ ջուրն ու լույսը միհոգավորի գլխից կտրես, հավի նման երեխա մորթել, երազել, երևակայել, գժվել, մեռնել ու հառնել, հավիտյանս հավիտենից ապրել, Աստծուց շատ Աստծուն հավատալ, Հուդայից ցավոտ մատնել, Պետրոսից ավելի ուրանալ, Աստծու Որդուն խաչել, աստվածանալ, դիվոտել, մարդու ԴՆԹ-ն փոխել. հարցնում եմ՝ մարդն ի՞նչ չի կարող անել»։
Բա որ մարդն այդքան ամենակարող է, մի աշխարհ կործանելն ի՞նչ է, որ չանի, հը՞։
Նայե՛ք, տեսե՛ք, Գաճաճը գլուխն է մտցրել, որ եթե ուզի, կարող է հոգեփոխվել, եթե մտքին դնի, կարող է բարի գործ անել, կարող է սիրել։ Եվ սա հնարավոր է, ու եթե սա հնարավոր է, ուրեմն աշխարհի կործանումը մեկ մարդու կամքով կամ մեղքով խաղ ու պար է։
