ԱՐՑԱԽԻ ՑԱՎԸ ԻՄ ՑԱՎՆ Է… / Ժան­նա ՀԱԿՈԲՅԱՆ

­Սամ­վել ԿՈՍՅԱՆ – «­Դեռ ինչ­քան պի­տի ապ­րենք, որ մեր ծանր օ­րե­րը դառ­նան անց­յալ, որ կա­րո­ղա­նանք վե­րա­կանգ­նել մեր ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը, պահ­պա­նենք մեր ինք­նութ­յու­նը»: ­Ձեր գրա­ռումն է: Իս­կա­պե՞ս վտանգ­ներն այդ­քան շո­շա­փե­լի են:
­Ժան­նա ՀԱԿՈԲՅԱՆ – Ան­կաս­կած, վտանգ­ված է մեր ազ­գա­յին ինք­նութ­յու­նը: ­Կու­զե­նա­յի մի փոքր հե­տա­դարձ հա­յացք ձգեինք՝ հի­շե­լու անց­յալ դա­րի 90-ա­կան թվա­կան­նե­րին Ար­ցախ­յան ա­ռա­ջին պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րը: ­Թե ինչ­պես էինք այն ժա­մա­նակ ազ­գո­վի ոգ­ևոր­վում մեր քա­ջոր­դի­նե­րի մե­կը մյու­սին հա­ջոր­դող հաղ­թա­նակ­նե­րով: Ան­գամ ­Հա­յաս­տա­նում իշ­խող մութ ու ցուրտ տա­րի­նե­րը մեզ չէին սար­սա­փեց­նում: ­Մենք համ­բե­րում էինք, դի­մադ­րում, ո­րով­հետև ի վեր­ջո ոչ միայն ա­զա­տագր­վեց ­Լե­ռա­յին Ար­ցախն ամ­բող­ջութ­յամբ, այլև ա­զա­տագր­վե­ցին մեր պատ­մա­կան տա­րածք­նե­րը, ո­րոնք անց­յալ դա­րի 20-ա­կան թվա­կան­նե­րին բոլշ­ևիկ­նե­րը նվի­րել էին Ադր­բե­ջա­նին: ­Խոսքս ­Ջաբ­րա­յի­լի (­Մե­խա­կա­վան), ­Ֆի­զու­լիի (­Վա­րան­դա), ­Զան­գե­լա­նի (­Կով­սա­կան), ­Կու­բաթ­լիի (­Սա­նա­սա­րա­վան), ­Լա­չի­նի (­Բեր­ձոր), ­Քել­բա­ջա­րի (­Քար­վա­ճառ), Աղ­դա­մի (Ակ­նա) մա­սին է: Ա­զա­տագր­վեց 70 տա­րի գե­րութ­յան մեջ գտնվող ­Շու­շին, վե­րա­կանգն­վեց մեր շնչա­ռութ­յու­նը, ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը: Եվ աշ­խար­հը հաս­կա­ցավ, որ հայ ժո­ղո­վուր­դը ի վի­ճա­կի է ցե­ղաս­պան թուր­քին իր բազ­կի ու­ժը ցույց տալ՝ քան­դե­լով բռնութ­յան շղթա­նե­րը: Ին­չո՞ւ չէ, նաև ի­րա­կա­նում ա­պա­ցու­ցել, որ այլևս նա չի կա­րող ցե­ղաս­պա­նութ­յուն գոր­ծել հայ ժո­ղովր­դի դեմ: ­Հենց ար­ցախ­յան ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժումն ա­մե­նից ա­ռաջ պայ­քար էր հա­նուն պատ­մա­կան ար­դա­րութ­յան, ազ­գա­յին ինք­նութ­յան և­ ար­ժա­նա­պատ­վութ­յան, քա­ղա­քա­ցիա­կան ի­րա­վունք­նե­րի և ­մարդ­կա­յին ար­ժեք­նե­րի պահ­պան­ման, պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քում ա­զատ ապ­րե­լու ու ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու ի­րա­վուն­քի հա­մար: Եվ ­Հա­յաս­տա­նը հզոր դար­ձավ Ար­ցա­խով՝ հան­դի­սա­նա­լով նաև նրա անվ­տան­գութ­յան ե­րաշ­խա­վո­րը: ­Սա­կայն այս 44-օր­յա պա­տե­րազ­մում մենք պարտ­վե­ցինք՝ կորց­նե­լով Ար­ցա­խի տա­րածք­նե­րի մեծ մա­սը: ­Մեր մեջ­քը ջարդ­վեց: Ի դեպ, երբ 1992 թ. մա­յի­սի 9-ին ­Շու­շին ա­զա­տագ­րե­ցին, ես այ­ցե­լե­ցի տա­տի­կիս շի­րի­մին և­ ու­րա­խութ­յամբ հայտ­նե­ցի, որ նրա ծննդա­վայրն ա­զա­տագր­ված է թուր­քե­րից: ­Նա շու­շե­ցի էր, ա­կա­նա­տեսն էր ե­ղել 1920 թվա­կա­նի ­Շու­շիում հայ­կա­կան կո­տո­րա­ծին: ­Հի­մա ի՞նչ պի­տի ա­սեմ նրան… ­Հի­մա հայ մարդն ա­մեն տեղ է ի­րեն պարտ­ված զգում, լի­նի թե՛ հայ­րե­նի­քում, թե՛ սփյուռ­քում: ­Սա­կայն մեր ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը վե­րա­կանգ­նե­լու ու­ղի­ներ կան: ­Նախ և­ ա­ռաջ պի­տի ա­զատ­վենք ներ­կա ա­պազ­գա­յին իշ­խա­նութ­յուն­նե­րից, երկ­րորդ՝ պի­տի ու­նե­նանք ազ­գա­յին մտա­ծո­ղութ­յան գա­ղա­փա­րա­կիր, բա­նի­մաց, քա­ղա­քա­կա­նա­պես պատ­րաստ մի ղե­կա­վար: Եվ վեր­ջա­պես մեր ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պատ­վութ­յու­նը կվե­րա­կանգն­վի, ե­թե կրկին Ար­ցա­խի մաս կազ­մեն ­Շու­շին ու ­Հադ­րու­թը:
Ս. Կ. – ­Հա­յաս­տա­նը պատ­րաստ­վում է ար­տա­հերթ ընտ­րութ­յուն­նե­րի: Արդ­յոք ընտ­րութ­յուն­նե­րը, ե­թե նույ­նիսկ բա­ցա­ռիկ ար­դար լի­նեն, կկա­րո­ղա­նա՞ն շա­րու­նակ­վող ներ­քա­ղա­քա­կան լար­վա­ծութ­յա­նը հա­մե­րաշ­խութ­յան լից­քեր հա­ղոր­դել:
Ժ. Հ. – ­Հայտ­նի է, որ մեր երկ­րում եր­բեք էլ ար­դար ընտ­րութ­յուն­ներ չեն ար­ձա­նագր­վել: Ան­գամ իշ­խա­նա­փո­խութ­յու­նից հե­տո կեղ­ծիք­ներ են ե­ղել: ­Ժո­ղո­վուր­դը «հե­ղա­փո­խութ­յան էյ­ֆո­րիա­յի» մեջ էր, չգի­տեր, թե ինչ էր կա­տար­վում: ­Ցա­վա­լին այն է հի­մա, որ պե­տա­կան մի շարք կա­ռույց­նե­րի, ե­կե­ղե­ցու ու հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի կող­մից մերժ­ված, պարտ­ված ղե­կա­վարն իր թի­մի հետ պի­տի մաս­նակ­ցի ար­տա­հերթ ընտ­րութ­յուն­նե­րին: Ն­ման բան աշ­խար­հում չի ե­ղել: Ա­վե­լին, մի­միայն ոս­տի­կա­նա­կան զին­ված ու­ժե­րի օգ­նութ­յամբ իր երկ­րում մի կերպ զրա­հա­բաճ­կո­նով ծպտված տե­ղա­շարժ­վե­լով՝ վար­չա­պե­տը նաև իր հրա­ժա­րա­կա­նից հե­տո պի­տի շա­րու­նա­կի պաշ­տո­նա­վա­րել: ­Հետ­ևա­բար, նա կօգ­տա­գոր­ծի վար­չա­կան բո­լոր ռե­սուրս­նե­րը նո­րից վե­րար­տադր­վե­լու: Աստ­ված մի՛ ա­րաս­ցե, որ նրանք հա­ջո­ղութ­յան հաս­նեն: ­Դա կլի­նի հա­յոց պե­տա­կա­նութ­յան վե­րա­ցու­մը, հա­յոց մշա­կույ­թի ու պատ­մութ­յան կոր­ծա­նու­մը: Այժմ էլ սկսել են հա­ճախ թուր­քե­րի հետ խա­ղա­ղութ­յան քա­րոզ­ներ հնչեց­նել: ­Մեր թշնա­մի­նե­րի նպա­տա­կը մեկն է՝ հա­յե­րի ձեռ­քով ­Հա­յաս­տա­նը վե­րա­ծել թուրք-ադր­բե­ջա­նա­կան գա­ղու­թի: ­Հու­սով եմ, որ մեր հա­սա­րա­կութ­յան մի ստվար մա­սը լավ է հաս­կա­նում այս ա­մե­նը: Ի­հար­կե, ներ­քա­ղա­քա­կան լար­վա­ծութ­յան պայ­ման­նե­րում դժվար է խո­սել հա­մե­րաշ­խութ­յան մա­սին, բայց կար­ծում եմ՝ կու­սակ­ցա­կան տար­բեր թևեր կմիա­վոր­վեն և ­միաս­նա­կան ու­ժով կպայ­քա­րեն անդն­դի եզ­րին հայտն­ված հայ­րե­նի­քը փրկե­լու նպա­տա­կով:

Ս. Կ. – ­Ձեր գրքե­րի ցան­կում զգա­լի են պատ­մա­կան թե­մա­նե­րով վե­պերն ու վի­պակ­նե­րը: ­Հա­վա­տո՞ւմ եք, որ ներ­կա աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան վայ­րի­վե­րում­նե­րի քաո­սում անց­յա­լի դա­սե­րը կա­րող են դեր ու­նե­նալ:
Ժ. Հ. – Ա­յո՛, հա­վա­տում եմ: ­Կա­րող է զար­մա­նա­լի թվալ, բայց պա­տե­րազ­մա­կան և ­պատ­մա­կան թե­մա­նե­րով իմ գրքերն ա­վե­լի լավ են վա­ճառ­վում: Ու­րեմն ըն­թեր­ցո­ղի մոտ հե­տաքրք­րութ­յուն կա դե­պի մեր պատ­մա­կան անց­յա­լը: Իսկ ես անդ­րա­դար­ձել եմ հայ ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յան ա­ռանց­քա­յին թե­մա­նե­րին՝ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յա­նը, ­Թուր­քիա­յում ապ­րող իս­լա­մա­ցած, ծպտված հա­յե­րի կյան­քին, ար­տա­գաղ­թին: Ինչ խոսք, որ ըն­թեր­ցո­ղի կող­մից պատ­մա­կան փաս­տերն ա­վե­լի լավ են ըն­կալ­վում գե­ղար­վես­տա­կան պատ­կեր­նե­րի, դեպ­քե­րի, հե­րոս­նե­րի մի­ջո­ցով: Այս­պես, օ­րի­նակ, մինչև հի­մա էլ հայ մար­դու հա­մար կար­ևոր է ի­մա­նալ և մ­տա­ծել այն մա­սին, թե ինչ­պես է տե­ղի ու­նե­ցել ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը, և­ ին­չու են թուր­քե­րը փոր­ձում շա­րու­նակ կո­տո­րել հա­յե­րին: Ան­շուշտ, շատ են պատ­մա­կան բնույ­թի փաս­տե­րը, ա­կա­նա­տես­նե­րի վկա­յութ­յուն­նե­րը: ­Բայց ըն­թեր­ցո­ղը պետք է հաս­կա­նա, թե ին­չո՞ւ այդ­քան «ե­ղեռ­նա­մոլ ու ա­հա­բե­կիչ է թուր­քը» (Գ. Նժ­դեհ), և­ ի՞նչ են տա­լիս ի­րեն պատ­մութ­յան դա­սե­րը: Իսկ պատ­մութ­յան ող­բեր­գա­լի է­ջե­րը ա­վե­լի լավ են ըն­կալ­վում գրա­կան եր­կի մի­ջո­ցով, քա­նի որ այն ազ­դում է մար­դու զգաց­մունք­նե­րի վրա: ­Միա­ժա­մա­նակ լավ գրա­կա­նութ­յունն ազ­դում է պատ­մութ­յան ըն­կալ­ման վրա: Ի վեր­ջո, շատ մար­դիկ չեն հե­տաքրքր­վում, այս­պես ա­սած, «մա­քուր պատ­մութ­յամբ»: Եվ սխալ­ված չեմ լի­նի, ե­թե ա­սեմ, որ ա­ռանց գրա­կա­նութ­յան և ­կի­նո­յի, հա­սա­րա­կութ­յան լայն զանգ­վա­ծը չի հե­տաքրքր­վի պատ­մութ­յան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րով: Իսկ առ­հա­սա­րակ, անհ­նար է մո­ռա­նալ մեր ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յու­նը, քա­նի որ ներ­կան ու ա­պա­գան սեր­տո­րեն կապ­ված են անց­յա­լի հետ: Այս­պի­սով, մեր անց­յա­լից պար­տա­վոր ենք դա­սեր քա­ղել: ­Մենք պատ­մութ­յուն ենք սո­վո­րում, որ­պես­զի չմո­ռա­նանք մեր նախ­նի­նե­րի փոր­ձը, որ­պես­զի խու­սա­փենք նրանց սխալ­նե­րից: Այն­պես էլ մենք պի­տի ի­մա­նանք, թե որ մարդ­կանց չի կա­րե­լի թույլ տալ իշ­խա­նութ­յուն ու­նե­նալ, թե ին­չի են հան­գեց­նում պա­տե­րազմ­ներն ու հե­ղա­փո­խութ­յուն­նե­րը, որ­պես­զի կան­խենք նրանց սկիզ­բը:

Ս. Կ. – ­Լի­նե­լով բնիկ ար­ցախ­ցի՝ ­Ձեր ա­ռաջ­նա­յին թե­մա­նե­րից ար­ցախ­յա­նը, վեր­ջին պա­տե­րազ­մից հե­տո, երբ երկ­րի 80 տո­կո­սը բռնա­զավթ­ված է, ի՞նչ շա­րու­նա­կութ­յուն է ու­նե­նա­լու:
Ժ. Հ. – Ան­կաս­կած, ինձ հա­մար ա­ռաջ­նա­յին թե­մա­նե­րից է ար­ցախ­յա­նը: Ես սի­րով անդ­րա­դար­ձել եմ ինչ­պես Ար­ցա­խի ան­կա­խութ­յա­նը, այն­պես էլ ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի պատ­մութ­յա­նը: ­Վեր­ջին պա­տե­րազ­մում ու­նե­ցած մեր պար­տութ­յու­նից հե­տո ինձ հարց­րել էին, արդ­յոք կար­ձա­գան­քե՞մ այս ա­մե­նին: Իմ պա­տաս­խա­նը մեկն է՝ Ար­ցա­խի ցա­վը իմ ցավն է, ես չեմ հաշտ­վում Ար­ցա­խի կորս­տի հետ: Ուս­տի չեմ կա­րող չանդ­րա­դառ­նալ վեր­ջին պա­տե­րազ­մին: Ես պար­տա­վոր եմ ան­պայ­ման գրել ոչ միայն մեր հե­րոս տղա­նե­րի ցու­ցա­բե­րած սխրանք­նե­րի, այլև նրանց պար­տութ­յան հասց­րած դա­վա­դիր ու­ժե­րի մա­սին: Ան­կախ նրա­նից, թե որ­քան դժվար է մեզ հա­մար հի­շել մեր պատ­մութ­յան ար­յու­նոտ ու սար­սա­փե­լի է­ջե­րը, մենք պետք է դա ա­նենք: ­Քա­նի որ այն միակ մի­ջոցն է, ո­րով մենք կա­րող ենք կան­խել այս սար­սա­փի կրկնութ­յու­նը: Իսկ դա տե­ղի ու­նե­ցավ ոչ միայն ներ­կա, այլև ­Հա­յաս­տա­նի նախ­կին իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի մեղ­քով: Ար­ցախ­յան ա­ռա­ջին պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ, երբ հայ­կա­կան զոր­քը հա­սել էր ­Գան­ձակ, մեր թշնա­մի­նե­րի խնդրան­քով դա­դա­րեց­վե­ցին կռիվ­նե­րը: Ար­դեն ամ­բող­ջութ­յամբ ա­զա­տագր­վել էր ­Լեռ­նա­յին Ար­ցա­խը, նաև մեր պատ­մա­կան տա­րածք­նե­րի յոթ շրջան­նե­րը: Ին­չո՞ւ Ար­ցա­խի և ­Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վար­ներն այն ժա­մա­նակ Ադր­բե­ջա­նի հետ չկնքե­ցին կա­պի­տուլ­յա­ցիա­յի հա­մա­ձայ­նա­գիր, այլ ըն­դա­մե­նը հրա­դա­դար կնքվեց, որն էլ եր­բեք չպահ­պան­վեց: Ա­վե­լին. ԵԱՀԿ ­Մինս­կի խմբի շրջա­նակ­նե­րում նա­խա­տես­ված էր ա­զա­տագր­ված տա­րածք­նե­րի հանձ­նու­մը Ադր­բե­ջա­նին, և այդ փաս­տաթղ­թե­րի տակ ստո­րագ­րել էին բո­լոր ղե­կա­վար­նե­րը: Ու տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում ­Հա­յաս­տա­նի ոչ մի ղե­կա­վար չճա­նա­չեց Ար­ցա­խի ան­կա­խութ­յու­նը: ­Վա­խե­ցած հայ­տա­րա­րութ­յուն­ներ էին ար­վում, թե այդ քայ­լով պա­տե­րազմ կհրահ­րեն Ադր­բե­ջա­նի դեմ: ­Բայց չէ՞ որ Ար­ցա­խը ­Հա­յաս­տա­նի ան­բա­ժա­նե­լի մասն է, և ­դեռ խորհր­դա­յին իշ­խա­նութ­յան տա­րի­նե­րից ար­ցախ­ցի­նե­րը պար­բե­րա­բար բարձ­րաց­րել էին մայր ­Հա­յաս­տա­նին վե­րա­միա­վոր­վե­լու հար­ցը: ­Լեռ­նա­յին մար­զի ա­զա­տագ­րութ­յան հիմ­նա­հար­ցը ԽՍՀՄ ­Կենտ­րո­նա­կան մար­մին­նե­րի ա­ռաջ բարձ­րաց­վել էր 1935, 1945, 1953, 1962, 1965, 1966 թվա­կան­նե­րին, հե­տա­գա­յում նաև՝ ԽՍՀՄ փլու­զու­մից հե­տո: ­Ցա­վոք, Ար­ցա­խը իշ­խա­նա­վոր­նե­րին պետք էր միայն որ­պես ի­րենց ե­կա­մուտ­նե­րի աղբ­յուր: Չ­նա­յած այս ա­մե­նին, Ար­ցա­խը եր­բեք ծնկի չէր գա, ե­թե չլի­նեին ներ­քին թշնա­մի­նե­րը: Եվ այս պա­տե­րազ­մում թշնա­մուն դա­վադ­րա­բար հանձն­վե­ցին ­Կիպ­րո­սի, ­Լի­բա­նա­նի չափ տա­րածք­ներ, ո­րոնք ո­ղող­ված էին հա­զա­րա­վոր հա­յոր­դի­նե­րի ար­յամբ: Այ­սինքն՝ երկ­րի 80 տո­կո­սը բռնա­զավթ­ված է: ­Բայց մենք ի­րա­վունք չու­նենք կորց­նե­լու Ար­ցա­խը: ­Պետք է վե­րա­կանգն­վի ­Լեռ­նա­յին Ար­ցա­խի ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը: Ըստ իս՝ դա հնա­րա­վոր չէ ա­նել բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի մի­ջո­ցով, այլ՝ միայն պա­տե­րազ­մե­լով: ­Կար­ծում եմ՝ հե­ռու չէ այն օ­րը, երբ ռուս­նե­րը կբախ­վեն թուր­քե­րի հետ մեր տա­րա­ծաշր­ջա­նում: ­Հա­յե­րը, ինչ­պես միշտ, կա­ջակ­ցեն ռուս­նե­րին և­ ա­ռի­թը բաց չեն թող­նի՝ ա­զա­տագ­րե­լու մեր գե­րե­վար­ված շրջան­նե­րը: ­Գու­ցե մի ան­գամ ևս ­պի­տի հի­շել ազ­գա­յին հե­րոս ­Մոն­թեի խոս­քե­րը. «Ե­թե կորց­նենք Ար­ցա­խը, ա­պա մենք կշրջենք հա­յոց պատ­մութ­յան վեր­ջին է­ջը»: