ՀԳՄ վարչությունը շնորհավորում է արձակագիր, թարգմանիչ, բանաստեղծ ԱՐՏԱԿ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻՆ ծննդյան 70-ամյակի առթիվ «Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
ՀՄԱՅԻԼԸ
Որքան ինձ հիշում եմ՝ այդ բնածին փոքրիկ շագանակագույն բիծը միշտ դեմքիս է եղել՝ ձախ հոնքիս սկզբնամասում: Առաջին հայացքից շատ սովորական խալ էր, որ հոնքիս հետ ձուլվելով՝ շրջված-պառկած ստորակետ էր հիշեցնում, սակայն հարազատներիս ու ինձ համար մի ուրիշ, ոչ սովորական խորհուրդ ուներ:
– Մեռնեմ քո ստորակետին,- արտասվախառն համբուրելով՝ երբեմն ականջիս շշնջում էր ավագ հորաքույրս,- ախր ճիշտ հորդ խալի կրկնօրինակն է:
Նման պահերին ես թախծոտ մի հպարտություն էի ապրում և այլևս չսպասելով աշխարհի ամենատխուր՝ «Հիշո՞ւմ ես հայրիկիդ» հարցին, իմ համադասարանցի` հորաքրոջս աղջկա հետ դուրս էի վազում՝ խաղալու: Իսկ հորաքույրս երկար նայում ու նայում էր իմ ետևից…
– Վարդանիս խալն է,- տանն ասես հորաքրոջս խոսքը շարունակում էր տատս:- Դու ու խալդ մնացիք հորդ հիշատակն էս աշխարհում, մեռնեմ ջանիդ:
Հորս երբեմնի փոքրիկ ճամպրուկից տատս միշտ խնամքով հանում, արևի էր տալիս նրա նրբաթավշե սև վերնաշապիկը, դարչնագույն տաբատը և մի քանի այլ հագուստներ, ապա աշխարհի ամենասրտառուչ ողբերգերով վերադասավորում էր, արանքներում նորահաս սերկևիլներ դնում: Երբ դեռ շատ էի փոքր, հավատում էի, որ հայրս մի օր գալու է և իր սերկևիլաբույր շորերը հագած՝ ինձ իր հետ քաղաք է տանելու, բայց հետո հասկացա, որ նրա գնացած աշխարհից, ավա՜ղ, երբեք մարդիկ չեն վերադառնում ու ոչ մի տեղ էլ չեն տանում իրենց երեխաներին…
– Նրա հոր խալը ձախ հոնքի ներքևում չէր, ինչպես մերոնք են ասում,- մի օր իմ ներկայությամբ ընկերուհուն ասաց մայրս,- ընդհակառակը՝ աջի սկզբնամասում էր՝ հոնքին վերևից կպած:
Մորս խոսքերից անպատմելի տխրեցի: Նա այդ մասին երբեք տնեցիներին չէր ասել, հավանաբար ամաչում էր հորս մասին խոսել և միայն ընկերուհուն էր պատմում նրա մասին:
«Մի՞թե իսկապես հորս խալի նմանակը չէ»,- անհանգստացնող այս մտքով էլ մտա հորս սենյակը, որն իր ամուսնության տարին էր կառուցել, և որի պատին նրա մեծադիր նկարն էր:
Արդեն քանիերորդ անգամ դեմ դիմաց կանգնեցի հորս նկարի առջև: Ինձ էլ միշտ թվում էր, թե մեր նշանները նույն կողմում են, բայց այդ օրը հասկացա, որ եթե այդ դիրքով համընկնում են, ուրեմն իրականում… հակառակ կողմերի վրա են:
Երկամսյա քննություններից հետո քաղաքից գյուղ եմ վերադառնում: Ես այն երջանիկներից եմ, ովքեր դպրոցն ավարտելու առաջին իսկ տարին համալսարան են ընդունվել և «անառարկելի հաղթանակով» են տուն վերադառնում:
Մեր ձորի ընկուզենիները նույն զովությունն են շռայլում, նույն աննկարագրելի նուրբ նշահամն ունի Նշաղբյուրի սառնորակ ջուրը: Աղբյուրի մոտ՝ հսկա կոճղանման գերանի վրա նույն հերթականությամբ են շարված-նստած գյուղի տարեցները: Միշտ աջից երրորդը նստած իմ պապը՝ քիչ ավելի ծերացած ու կռացած, հեռվից նկատում է ինձ ու ձեռնափայտին հենվելով ողջագուրվում.
– Ապրե՛ս, բալե՛ս, որ էստեղ գյուղամիջում ասեցին ընդունվողներից մեկն էլ Մղսոնց Հայրապետի թոռն է, ողջ աշխարհն ինձ տվին… Զորանա՛ս…
Հետո իրերս վերցնելով՝ ձորն ի վեր տուն եմ շտապում: Հորս սենյակի անկյունում հանգիստ կար անող մայրս զսպված բերկրանքով տեղից վեր է կենում.
– Չէի կասկածում, որ կընդունվես, չնայած քիչ էիր պարապում… Հայրդ շատ էր ուզում, որ ուսումնասեր լինես: Ասում էր՝ որ տղաս դպրոց գնա, ամենագեղեցիկ պայուսակն եմ առնելու: Այդ օրը չտեսավ… Բայց այսօր երևի նա էլ է երջանիկ…
Հետո մայրս զարմացած-սևեռուն նայում է դեմքիս և կյանքումս առաջին անգամ համբուրում… չգիտես ինչու՝ աջ հոնքիս վերևը…
Քիչ անց, երբ փոքրիկ հայելին ձեռքիս կրկին կմոտենամ հորս մեծադիր լուսանկարին և արդեն քանիերորդ անգամ կհամեմատեմ, իմ խորհրդավոր խալը կգտնեմ աջ հոնքիս սկզբնամասի վերևում՝ իր «ճիշտ» տեղում: Նրա հին տեղում ընդամենը մի գունաթափ փոքրիկ բիծ կհայտնաբերեմ, իսկ ընդգծված ու ավելի պայծառացած հորս խալը իմ ողջ կյանքում կմնա իր նախասահմանված տեղում՝ որպես նվիրական հիշատակ և հմայիլ, որպես հայրական շուրթերից այդպես էլ չարտաբերված օրհնություն ու մաղթանք…
***
Իմ արխիվում մի փաստաթուղթ կա. ամեն անգամ, երբ աչքովս է ընկնում, տարաբնույթ ապրումներ եմ ունենում: Դա անցաթուղթ է, որ Ներքին գործերի նախարարությունից ստացել էի 1986 թվականին, Նախիջևանի Ազնաբերդ գյուղ գնալու համար: Ինձ հրավիրել էր այն տարիներին Երևանի մաթեմատիկական մեքենաների գիտահետազոտական ինստիտուտում աշխատող՝ ծնունդով ազնաբերդցի Արտակ Վարդանյանը:
Իհարկե, շատ էի փափագում լինել Նախիջևանում, Գողթնում, գրել նրանց բնության, մարդկանց, հուշարձանների մասին, սակայն ինչ-ինչ հանգամանքներ՝ առողջական, անցագրային թե ընտանեկան, խանգարում, հետաձգում էին ուղևորությունը: Արտակը մի օր «Գարունի» խմբագրություն բերեց լուսապատկերների մի տուփ, որ մինչև ուղևորությունը որոշ չափով ծանոթանամ Ազնաբերդին, չէր բացառվում՝ նաև ոգևորվեմ: Միասին դիտեցինք նախիջևանյան պատկերները. ծաղկառատ լանջեր էին, բնության հրաշալի պատկերներ, տեսա 87-ամյա Թեբուր մայրիկին՝ իմաստուն, կյանքի բեռն ուսերին մի կնոջ, որի թիկունքում՝ պատին մի հրաշագեղ գորգ կար, ազգային գորգի մի սքանչելի նմուշ: Հիշում եմ նաև գյուղի եկեղեցին, ժայռեղեն, էպոսային բերդապարիսպները. հայոց հողի խորհրդավոր այս հատվածը որքան հարուստ էր հնամյա հուշարձաններով…
Մոտ երեք ամիս սպասելուց հետո, երբ հարցաթերթիկներ էի լրացրել, հանձնել լուսանկարներ և այլն, ստացել էի կանաչավուն թղթի կտորը՝ անցագիրը, դարձյալ չկարողացա իրականացնել իմ երազանքը: Իսկ ընդամենը երկու տարի անց Նախիջևանը, ցավոք, վերափոխվեց անհասանելի-երազային մի իրողության, և հայոց նվիրական Գողթն գավառը դարձավ ոչ միայն Արտակի, այլև իմ, մեր բոլոր հայրենակիցների կորուստը, որ շարունակելու էր ապրել մեր երազներում…
Հետագայում պարզվեց, որ իմ երիտասարդ բարեկամը սոսկ պոլիտեխնիկականն ավարտած ճարտարագետ չէ, այլև լրագրող, ազգագրագետ, բանահավաք, ուսումնասիրում է Հյուսիսային Նախիջևանի և Վայոց ձորի բարբառները, գրում է բանաստեղծություններ և պատմվածքներ: Եվ իր մասնագիտական «հեղաշրջման» «մեղավորներից» է համարում նաև 70-80-ականներին հրապարակած իմ հոդվածները:
Եվ ահա, տարիներ անց, երբ թերթում եմ նրա հոդվածների ու պատմվածքների ժողովածուն, հանկարծակի կանգ եմ առնում մի մտքի վրա, որին առաջներում չէի անդրադարձել: Երկիր կորցրած, հող ու հայրենիք կորցրած տարագիրները ամենից հաճախ ու ամենից խորը կարոտով իրենց լեռներն են հիշում. Մասիս ու Սիփան, Նեմրութ ու Մարաթուկ, Ծովասար ու Վարագ, Առնոս ու Արտոս, այս դեպքում՝ Վիշապասար…
Հզորություն, վսեմ հանդարտություն, սքանչելի գույներ ու ձևեր, բնության մշտամնա բաղադրամասեր… Անշուշտ, մարդկանց և նրանց լեռների միջև խորը կապ կա: Այսքանից հետո կարելի՞ է զարմանալ կամ անհաղորդ մնալ կարոտից ու սիրուց հյուսված «Վիշապասարի» հանդեպ, որ ձոն է մի լեռան, որին ջրհեղեղի օրերին բախվել է Նոյյան տապանը, որի վրա անձրևից հետո կամար էր կապում Քրիստոսի գոտին՝ ծիածանը, և որը մեծ լեռն է Նախիջևանի, ընդամենը վերջերս հայրենի եզերքը կորցրած հեղինակի հույզերի ու կարոտների լեռը:
Մեկ այլ սրտաբուխ ակնարկ «Արմատներ» խորագրի տակ՝ «Իմ ավեր պայծառությունը»: Խոսքը Ջուղայի գեղաքանդակ խաչքարերի և նրանց բաժին հասած դաժան ճակատագրի մասին է: Գրված է տպավորիչ ոճով, մեր մշակութային արժեքների հանդեպ իրագործված անմարդկային եղեռնը վերապրողի ցավով:
Գրքի էջերը վկայում են նաև, որ տարիների ընթացքում հեղինակը լրագրությունից անցում է կատարել դեպի գեղարվեստական արձակ, որտեղ դարձյալ գերիշխում է հայրենի հոգեհարազատ հիշատակների ու հայրենաբաղձության շունչը, որտեղ կորուստներն ու կարոտները շարունակում են ապրել երազներում…
Մարգո ՂՈՒԿԱՍՅԱՆ
Հատված «Արմատներ» գրքի առաջաբանից
***
Արդեն քանի տարի Արտակ Վարդանյանը մեր գրական ասպարեզում է՝ առանց ինքնաթմբկահարման, առանց աղմուկի, պարկեշտ, համեստ մտավորականի իր կերպարով, և տարեցտարի մենք տեսնում ենք այդ կերպարի շատ կարևոր հետքերը մեր գրական տարբեր ժանրերում: Իսկ «Վիշապասարը» արտահայտում է բոլորիս կորուստն ու ցավը, անդրադառնում մշակութային այն ժառանգությանը, որի իրավատերը պիտի զգանք և՛ մենք, և՛ նոր սերունդը, և՛ հետագա սերունդները:
Լևոն ԱՆԱՆՅԱՆ
Հատված «Վիշապասար» գրքի շնորհանդեսի ելույթից
***
Մանկության մտերմիկ պատկերներ, հուշեր, որ ճակատագրի խաղով ջրի երես են բարձրանում: Հիշողություն, ապա մեկ ուրիշը. Արտակ Վարդանյանը ձգում է հուշերի թելը…
Նրա ստեղծագործությունում տեսանելի է դրախտի կանաչը, ցորենի ածիկն ու նռան հյութը: Այստեղ ցեղասպանությունը պատկերվում է գաղթական տատիկի կերպարով: Պարզ և հանդարտ նորավեպի հերոսը հիանում է իր փոքրիկ երջանկությամբ, քանի դեռ կյանքը «երես չի տվել» նրան: Մեզանից յուրաքանչյուրն իր հոգու խորքում, հուսով եմ, գոնե մի փոքր պատառիկ ունի այդ անսահմանորեն հազվագյուտ ու թանկ որակից:
Սերժ ՎԵՆՏՈՒՐԻՆԻ
«Հայաստանի ժամանակակից արձակի խճանկար»
ժողովածուի առաջաբանի հեղինակ և խմբագիր (Ֆրանսիա)
***
Ավելի քան երկու տասնամյակ ռուսերեն եմ թարգմանում Արտակ Վարդանյանի ստեղծագործությունները՝ հայրենաբաղձությամբ տոգորված բանաստեղծություններն ու բանաստեղծական շարքերը, չափածո ավանդազրույցները, ակնարկները, էսսեները, հրապարակագրությունները, պատմվածքներն ու ուղեգրությունները: Ահավասիկ, որքան լայն է նրա ստեղծագործական մտահորիզոնը:
«Վիշապասարի կանչը» ժողովածուում ամփոփված են հեղինակի ստեղծագործական տարբեր ժանրերի գրեթե բոլոր նմուշները, բացառությամբ, իհարկե, նրա գիտական աշխատանքների՝ հայ ազգագրությանը, բանահյուսությանը և բարբառագիտությանը նվիրված հոդվածների և ատենախոսության թեզն ամբողջացնող մենագրության, որտեղ ներկայացված են Նախիջևանի՝ մինչ այդ չուսումնասիրված բարբառներից մեկը և Նախիջևանի բարբառային քարտեզները:
Իր նախընտրած բնագավառներից յուրաքանչյուրում Արտակ Վարդանյանը հասել է նշանակալի հաջողությունների: Սակայն նրա շնորհները առանձնապես վառ դրսևորվեցին իր հրաշալի ուղեգրություններում և էսսեներում՝ «Իմ ավեր պայծառությունը», «Վիշապասար», «Իմ պարսկերենը», «Երկիրն իմ աչքերով»… Այդ ստեղծագործություններն ասես գրվում էին կարոտաբաղձ աչքերով և վշտացյալ սրտով, նրանցում կորստյան անանց ցավն է, միաժամանակ՝ կորցրած հայրենիքի հետ երբևէ հանդիպելու անմար հույսը՝ արդեն ոչ զբոսաշրջիկի, այլ իր հնագույն եզերքի տիրոջ կարգավիճակով… Հայաստանում երևի շատ-շատերն են կիսում և՛ այս կորստի անամոք ցավը, և՛ լուսավոր հույսը:
Առանձակի կարելի է խոսել Արտակ Վարդանյանի կարճ պատմվածքների մասին: Ակամայից մտորում ես՝ գուցե հենց սա՞ է նրա գլխավոր կոչումը, որովհետև դրանցից յուրաքանչյուրը պարզ, սրտառուչ մի պատմություն է, որը հավերժ հիշողության մեջ է մնացել մանկուց. պատմություն, որը շարադրված է հակիրճ, բայց զուսպ տողերի մեջ այնքան կենդանի և տեսանելի, որ հնարավոր չէ չհուզվել, չզգալ մեծերի բարդ և անհասկանալի աշխարհից նոր-նոր գլուխ հանող փոքրիկի զգացածը. աշխարհ, որտեղ չարն ու բարին երբեմն այդքան իրար են միախառնվում…
«Վիշապասարի կանչը» նյութեղենացած հիշողություն է, հոգու եթերային բաբախման յուրահատուկ վերամարմնավորում՝ տպագիր տառատեսակով շոշափելի դարձող ինքնաբուխ էջերին:
Անահիտ ԽԱՐՄԱՆԴԱՐՅԱՆ
«Վիշապասարի կանչը» գրքի թարգմանիչ
***
Արտակ Վարդանյանին, որպես ստեղծագործող անհատականության, ճանաչել եմ դեռևս 1980-ական թվականներից, երբ աշխատում էի Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեի «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթում, որի մշակույթի բաժնի վարիչն էի։ Առաջին հոդվածները, որոնք նա տպագրության էր ներկայացնում, ազգագրական-բանասիրական բնույթի էին, և դժվար էր հավատալ, թե նման հետաքրքիր, մասնագիտական խոր մեկնաբանությունների հեղինակը ֆիզիկամաթեմատիկական կրթություն ուներ։ Ակնհայտ էր, որ նա ընտրել էր ոչ թե մասնագիտության, այլ՝ կոչումի ճանապարհը…
Նախիջևանի Ազնաբերդ գյուղում ծնված և մանկությունն այնտեղ անցկացրած զգայուն երիտասարդը պարտք էր զգում մոռացությունից փրկել և ներկա ու ապագա սերունդների համար վերակենդանացնել իր խլված հայրենի եզերքի ամեն-ամեն ինչը՝ պատմությունը, մշակույթը, ժայռի պես ամուր մարդկանց ու տաղանդավոր արվեստագետների կերպարները, բարբառը, երգերը, ավանդույթները, տոհմիկ անձնանունները, անգամ՝ յուրատեսակ ուտեստները… Եվ դա նա անում էր զավակի նվիրումով, ճգնավորի տքնանքով, գիտնականի խորագիտությամբ… Կարճ ժամանակ անց նրա հոդվածներն արդեն տպագրվում էին ինչպես հայաստանյան, այնպես էլ սփյուռքի բազմաթիվ թերթերում ու ամսագրերում՝ մեծ հետաքրքրություն առաջացնելով ոչ միայն պարզ ընթերցողների, այլև գիտական շրջանակների մոտ։ Եվ զարմանալի չէ, որ տարիներ հետո «Հայոց լեզու» մասնագիտությամբ պաշտպանելով ատենախոսություն՝ նա ստացավ բանասիրական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան։
Այդ համեստ, քչախոս, զուսպ, բազմաշերտ գիտելիքների տեր մարդու հետ մեր ճանապարհները զարմանալիորեն զուգահեռվեցին նաև հետագա տարիներին՝ երբ համատեղ աշխատում էինք Հանրապետության նախագահի աշխատակազմում։ Պետական ծառայողի բազմազբաղ, երբեմն ծանր աշխատանքն անգամ չխանգարեց Արտակ Վարդանյանին՝ շարունակելու իր առաքելությունը։ Հատկապես այդ տարիներին կյանքի կոչվեցին նրա գեղարվեստական ստեղծագործությունների և հրապարակախոսական հոդվածների ժողովածուներից շատերը, որոնցից մի քանիսի խմբագիրը լինելու պատասխանատվությունը նա վստահեց ինձ։ Ավելի ուշ թեև մեր աշխատանքային ճանապարհները բաժանվեցին, սակայն գրական հետաքրքրությունների ու մարդկային որակների ընդհանրությունների շնորհիվ շարունակվեց մեր ընկերությունն ու ստեղծագործական համագործակցությունը։
Եվ հիմա, երկարամյա ընկերոջ ու հարազատի անկեղծ ուրախությամբ կարող եմ ասել՝ շնորհավոր բազում արժեքավոր ներդրումներով լի գեղեցիկ հոբելյանդ, սիրելի՛ Արտակ, ու երբե՛ք, երբե՛ք չընկրկես տարիների ծանրությունից, դու դեռ անելքներ ունես, մանավանդ, ո՞վ գիտի, գուցե իրականություն դառնա նշանավոր հայրենակցիդ՝ Լուսիկ Ագուլեցու երազանքը, որ խոր նայելով աչքերիդ՝ ասել է. «Հրաշք լինի, ու մարդ նորից տիրոջ իրավունքով շրջի հայրենի վայրերում…»։ Հրաշքի հավատը թող քո նորանոր ստեղծագործությունների ակունքը դառնա…
Սեյրանուհի ԳԵՂԱՄՅԱՆ
«Արմատներ» և «Վիշապասար» ժողովածուների խմբագիր
