ՇԱՌԼ Հ. ՇՆԱՊՍ ԱՐՇԱԿԸ՝ ՓՈՔՐԻԿ ՀԱՅԸ (հատ­ված վե­պից)

1920-ին ֆրան­սե­րե­նից անգ­լե­րեն թարգ­մա­նութ­յամբ Ն­յու ­Յոր­քում լույս է տե­սել ­Շառլ Հ. Շ­նապ­սի «Ար­շա­կը՝ փոք­րիկ հա­յը» վե­պը։ ­Հե­ղի­նա­կը նպա­տակ է ու­նե­ցել մա­նուկ­նե­րին ներ­կա­յաց­նել ­Փոքր Ա­սիա­յի հա­յե­րի կյան­քը և ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յու­նը հայ ե­րե­խա­յի կեր­պա­րի մի­ջո­ցով։ ­Հե­ղի­նա­կը, հա­յութ­յան մա­սին հեռ­վից հե­ռու գրող շա­տե­րի պես, հա­ճախ կա­տար­յալ չի­մա­ցութ­յուն է դրսևո­րել հա­յութ­յանն առնչ­վող շատ ի­րո­ղութ­յուն­նե­րի վե­րա­բեր­յալ։ Ո­րոշ հայ հե­րոս­նե­րի ա­նուն­նե­րը մահ­մե­դա­կան են կամ հրեա­կան (­Նի­զամ, ­Ջու­սիֆ հո­ջա, ­Հան­նա), ու­սու­ցի­չը ե­րե­խա­նե­րին պատ­մում է ­Վար­դան ­Մա­մի­կոն­յա­նի մա­սին և ն­շում, որ Ա­վա­րայ­րում կռվում էին նաև քրդե­րը, ո­րոնց հրա­մա­նա­տարն էր ­Խան ­Մուս­տա­ֆան և այլն…
Այ­դու­հան­դերձ, ո­րո­շա­կի ճա­շակ տա­լու հա­մար ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան վե­րա­բեր­յալ, թարգ­մա­նա­բար ներ­կա­յաց­նում ենք վե­պի ա­ռա­ջին մի քա­նի է­ջը։

Արծ­վի ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ

Տ­ղա­նե­րը նոր էին ա­վար­տել քե­րա­կա­նութ­յան դա­սը, և­ որ­պես պարգ­ևատ­րում նրանց ու­շադ­րութ­յան հա­մար, ու­սու­ցի­չը նրանց հա­մար մի քիչ պատ­մութ­յուն էր կար­դում: ­Ջու­սիֆ հո­ջան (ու­սու­ցի­չը) մի բարձ­րա­հա­սակ ե­րի­տա­սարդ մարդ էր, ար­տաք­նա­պես շատ թույլ և փխ­րուն, ե­րազ­կոտ սև­ աչ­քե­րով: ­Կա­տար­յալ լռութ­յուն էր տի­րում ծխով լցված հին դա­սա­սեն­յա­կում, երբ նա կար­դում էր ու­ժեղ, հստակ ձայ­նով.
-­ Վեր­ջա­պես հա­սավ ճա­կա­տա­մար­տի օ­րը: ­Մե­րոնք, ­Վար­դան ­Մա­մի­կոն­յա­նի գլխա­վո­րութ­յամբ, ի­րենց վրան­նե­րը խփե­ցին Ա­վա­րայ­րի դաշ­տում: Ա­րա­րա­տի ձյու­նե գա­գա­թը նոր էր սկսել եր­ևալ ա­ռա­վոտ­յան վաղ լույ­սի ներ­քո, երբ ժա­մա­պա­հը ներ­խու­ժեց ­Վար­դա­նի վրա­նը՝ գո­ռա­լով. «­Պար­սիկ­նե՜­րը, պար­սիկ­նե­րը գա­լի՜ս են»։ Հ­րա­մա­նա­տա­րը դուրս ե­կավ վրա­նից ու բարձ­րա­ցավ մի բլուր, ո­րի շուրջ մենք կա­ռու­ցել էինք մեր ճամ­բա­րը: Ն­րա ծա­կող հա­յացքն ա­րագ նշմա­րեց դան­դաղ շարժ­վող սև ­զանգ­վա­ծը, որ ծփա­ցող ա­լիք­նե­րի պես ձգվել էին ­Թավ­րի­զի ճա­նա­պար­հի եր­կայն­քով:
­Ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ դաշ­տի լռութ­յու­նը խախտ­վում էր խուլ սպառ­նա­գին ձայ­նով՝ նման ամպ­րո­պի հե­ռա­վոր թնդյու­նի: …­Վար­դա­նը կռվում էր մար­տի կենտ­րո­նում. նա կար­ծես չէր զգում իր վեր­քե­րը և դ­րան­ցից հո­սող ար­յու­նը. հու­սա­հա­տութ­յան մեջ նա տե­սավ, որ թվով գե­րա­զան­ցող իր զին­վոր­ներն ա­րագ նա­հան­ջում են: ­Գե­տի­նը ծածկ­ված էր հա­յե­րի դիակ­նե­րով, վի­րա­վոր­նե­րի ա­ղա­ղակ­նե­րը խառն­վել էին պար­սիկ­նե­րի գոչ­յուն­նե­րին: ­Վար­դա­նը, իր մի քա­նի խի­զախ հետ­նորդ­նե­րի հետ, հա­սավ գրե­թե մինչև ­Խան ­Մուս­տա­ֆա­յին՝ թշնա­մու ու­ժե­րի հրա­մա­նա­տա­րին, երբ մի քուրդ շտա­պեց նրա մոտ և­ ու­ժեղ հար­ված հասց­րեց իր յա­թա­ղա­նով նրա պա­րա­նո­ցին: ­Հար­վա­ծից ցնցված ­Մա­մի­կոն­յա­նը վայր ըն­կավ և­ ան­մի­ջա­պես շրջա­պատ­վեց տասն­յակ սա­տա­նա­նե­րով. մե­կը կտրեց ոտ­քե­րը, մյու­սը, ծա­մածռվե­լով կռա­նա­լով նրա վրա՝ խրեց իր սու­րը տա­րա­բախտ հե­րո­սի կրծքի մեջ»։
-­ Բայց ես չեմ ու­զում, որ նա մա­հա­նա,- տխրեց տաս­ներ­կո­ւամ­յա մի տղա: – Օ՜, ու­սու­ցի՛չ, ին­չո՞ւ Աստված թույլ տվեց դա:
­Մե­ծա­հա­սակ­նե­րից մի քա­նի­սը սկսե­ցին ծի­ծա­ղել, բայց ­Ջու­սիֆ հո­ջան խստո­րեն լռեց­րեց նրանց և ­դի­մե­լով ե­րե­խա­յին՝ ա­սաց.
-­ Դե՛, Ար­շա՛կ, հանգս­տա­ցի՛ր։ ­Նա­խան­ձի՛ր մեր ­Վար­դա­նին, ե­թե ու­զում ես, հիա­ցի՛ր նրա­նով, բայց մի՛ խղճա: Ն­րա նա­հա­տա­կութ­յու­նը պահ­պա­նեց և­ ամ­րապն­դեց հա­զա­րա­վոր հա­յե­րի, նույ­նիսկ մինչև այ­սօր, այս­քան դա­րե­րի ճնշու­մից և վշ­տից հե­տո. ո՞ւմ վրա պի­տի հա­ռենք մեր աչ­քե­րը, ե­թե ոչ՝ մեր ազ­գա­յին հե­րո­սի: ­Մենք բո­լորս սի­րում ենք նրան և վ­տան­գի պա­հին կռվե­լու ու մեռ­նե­լու ենք որ­պես ­Վար­դա­նի ար­ժա­նա­վոր զա­վակ­ներ:
Այս խոս­քե­րից ե­րե­խան աս­տի­ճա­նա­բար հանգս­տա­ցավ, սրբեց ար­ցունք­ներն ու ա­սաց.
– Ես ու­զում եմ հետ­ևել նրա օ­րի­նա­կին:
­Վար­պե­տը շո­յեց Ար­շա­կի սև ­գան­գուր­նե­րը։ ­Զանգն ար­դեն հնչել էր, և ­նա օրհ­նութ­յամբ ա­զատ ար­ձա­կեց ա­շա­կերտ­նե­րին: ­Մի ակն­թար­թում տղա­նե­րը հա­գան ի­րենց գե­ղե­ցիկ կար­միր հո­ղա­թա­փե­րը, հա­վա­քե­ցին ի­րենց գրքե­րը և ­վա­զում էին ­Վա­նի փո­ղոց­նե­րով՝ գո­ռա­լով ու ճռվո­ղե­լով ճնճղուկ­նե­րի ե­րա­մի նման: Ար­շակն ա­ռա­ջին­նե­րից էր վա­զում. նա կրա­կո­ցի պես սու­րաց մինչև ե­կե­ղե­ցի, այ­նու­հետև թեք­վե­լով ե­պիս­կո­պո­սի տան հետ­ևը՝ սկսեց քայ­լել մի նրբանց­քով, ո­րը տա­նում էր դե­պի լճի ա­փը:
Ն­րա ծնող­ներն ապ­րում էին քա­ղա­քից դուրս, ­Փոքր Ա­սիա­յում այն­քան տա­րած­ված տա­փակ կտուր ու­նե­ցող բնա­կա­վայ­րե­րից մե կում: Ն­րա հայրն ու­ներ մեծ թվով ա­նա­սուն­ներ, ոչ­խար­նե­րի և­ այ­ծե­րի հո­տեր, ինչ­պես նաև ձիե­րի ե­րա­մակ­ներ և­ ուղ­տե­րի հո­տեր։ Ար­շա­կը գո­հու­նա­կութ­յամբ շունչ քա­շեց, երբ տե­սավ հոր տու­նը ճա­նա­պար­հի ո­լո­րա­նի վրա: ­Մի ե­րի­տա­սարդ տասն­վե­ցամ­յա աղ­ջիկ գա­լիս էր նրան դի­մա­վո­րե­լու. նրա քույր ­Նի­զամն էր, ո­րը նրան շատ էր ե­րես տա­լիս: ­Նա թևե­րը գցեց քրոջ վզով ու հարց­րեց ծոր տվող ձայ­նով.
– Ա­սա՛, ի՞նչ հա­մով բան ես սար­քել իմ ընթ­րի­քի հա­մար:
-­ Թո՛ւ, բկլի՛կ տղա,- պա­տաս­խա­նեց ե­րի­տա­սարդ աղ­ջի­կը։- ­Դու ու­տե­լուց բա­ցի ու­րիշ բա­նի մա­սին չես մտա­ծում: ­Փո­խա­րենն ա­սա՛, ի՞նչ եք ա­րել այ­սօր դպրո­ցում:
Այս խոս­քե­րից ե­րե­խա­յի դեմ­քին ստվեր ըն­կավ:
– Ահ, ­Նի­զա՛մ, այ­սօր ­Վար­դա­նի օրն է, դրա հա­մար էլ ­Ջու­սիֆ հո­ջան մեզ կար­դաց Ա­վա­րայ­րի ճա­կա­տա­մար­տի նկա­րագ­րութ­յու­նը։ Մտ­քովդ կանց­նե՞ր: Ե­րեք հա­զար պար­սիկ հար­ձակ­վել են հա­յե­րի վրա, ո­րոնք ըն­դա­մե­նը հինգ հար­յուր զին­վոր էին, ու սպա­նել են ­Վար­դա­նին ու նրա բո­լոր մարդ­կանց: ­Չես կար­ծո՞ւմ, որ մեր հե­րո­սը պի­տի ­Ջու­սիֆ հո­ջա­յի նման ե­ղած լի­ներ:
­Նի­զա­մը կարմ­րեց՝ ու­սուց­չի ա­նու­նը լսե­լով, քա­նի որ եր­կու ե­րի­տա­սարդ­նե­րը, ճիշտն ա­սած, գաղտ­նի սի­րում էին ի­րար:
-­ Հի­մա, Ար­շա՛կ, սո՛ւս մնա, ի՞նչ ես դուրս տա­լիս։ Գ­նա՛նք ընթ­րենք: ­Մայ­րի­կը մեզ հա­մար լո­լի­կով փլավ է պատ­րաս­տել:
– Փ­լաաա՜վ, ի՜նչ լավ է,- և Ար­շակն աշ­խույժ տուն վա­զեց, քա­մու պես ներ­խու­ժեց խո­հա­նոց, գնաց հոր՝ ­Պո­ղոս է­ֆեն­դիի մոտ ու համ­բու­րեց ձեռ­քը, գրքե­րը մի անկ­յուն նե­տեց, հա­նեց հո­ղա­թա­փերն ու նստեց հա­տա­կին՝ մոր և­ իր փոքր եղ­բայր Լ­ևո­նի միջև:
­Վա­նում, ինչ­պես ­Փոքր Ա­սիա­յի այլ հե­ռա­վոր քա­ղաք­նե­րում, ա­թոռ­ներն ու սե­ղան­նե­րը դեռևս շքե­ղութ­յան ա­ռար­կա­ներ էին և ­հազ­վա­դեպ էին եր­ևում: ­Մար­դիկ պար­զա­պես նստում էին հա­տա­կին:
­Պո­ղոս է­ֆեն­դին քա­ռա­սուն տա­րե­կան բարձ­րա­հա­սակ մարդ էր: Որ­դի­նե­րի պես նա հա­գել էր զու­բուն՝ եր­կար խա­լաթ ֆլա­նե­լե գո­տիով, որ բաց­վում էր սպի­տակ բամ­բակ­յա շալ­վար­նե­րի վրա. գլխին կրում էր դե­ղին մե­տաք­սե տյուր­բան: ­Կի­նը՝ ­Հան­նա բա­ջին, մեր փոք­րիկ բա­րե­կամ­նե­րի մայ­րը, հա­գել էր եվ­րո­պա­կան ո­ճի շա­գա­նա­կա­գույն մե­տաք­սե զգեստ: Եր­կու եր­կար սև ­ծա­մե­րը փռված էին ու­սե­րին: ­Մենք ար­դեն ծա­նո­թա­ցել ենք գե­ղե­ցիկ ­Նի­զա­մի և Լ­ևո­նի հետ: Եր­կու սպա­սա­վոր­նե­րը՝ ­Պետ­րոսն ու Գ­րի­գո­րը, և Գ­յու­լե­նիա ա­նու­նով տա­րի­քոտ ա­ղա­խի­նը, լրաց­նում էին նրանց ըն­տա­նե­կան շրջա­նա­կը:
­Կա­վա­հո­ղե սկու­տե­ղի շուրջ նստած, յու­րա­քանչ­յու­րը զին­ված մեծ գդա­լով, խրում էին փլա­վի մեջ: Ի­րենց ծնկնե­րի վրա նրանք ու­նեին մի-մի կտոր մեծ հաց՝ լցված ձի­թապ­տուղ­նե­րով, բայց այս հա­ցը բո­լո­րո­վին այլ է մե­րի­նից. այն բա­րակ և ­հարթ է, ա­վե­լի շուտ փա­փուկ նրբաբ­լիթ է, քան հաց: ­Տա­սը րո­պեի ըն­թաց­քում ոչ մի ձայն չէր հնչում, միայն ծնոտ­նե­րի ճռճռո­ցը և գ­դալ­նե­րի չխկչխկո­ցը, ա­պա, մինչև ոտ­քի կանգ­նե­լը, յու­րա­քանչ­յու­րը կրկին ո­ղո­ղե­ցին բե­րա­նը և ­մատ­նե­րը ա­մա­նի ջրի մեջ:
Ընթ­րի­քից հե­տո Ար­շակն ու Լ­ևո­նը միա­սին վա­զե­ցին փա­րախ՝ բա­րի գի­շեր ա­սե­լու ի­րենց սի­րե­լի այ­ծի­կին: ­Քա­նի որ ­Փոքր Ա­սիա­յում տար­վա մի քա­նի ա­միս­նե­րին գե­րակշ­ռում է սար­սա­փե­լի ցուր­տը, փա­րախ­նե­րը կա­ռուց­ված են գետ­նի տակ. այս ա­ռու­մով նրանք ու­նեն ձմռա­նը տաք և­ ամ­ռա­նը շատ զով մնա­լու ա­ռա­վե­լութ­յու­նը: ­Պո­ղոս է­ֆեն­դին ու­ներ ձիա­նոց, մի փա­րախ ոչ­խար­նե­րի, մեկն էլ՝ այ­ծե­րի հա­մար: ­Մեր եր­կու ե­րե­խա­նե­րը խո­հա­նո­ցից մի բուռ աղ են բե­րում, ու սի­րու­նիկ ­Բե­լե­տը կար­ծես թե այն հա­մա­րում է հյու­րա­սի­րութ­յուն: Լ­ևո­նը զվար­ճա­նում էր՝ քա­շե­լով փոք­րիկ կեն­դա­նու՝ հիա­նա­լի ան­գո­րա­կան այ­ծի եր­կար մե­տաքս­յա մա­զե­րը: Ն­րանք, ի­հար­կե, ամ­բողջ գի­շեր կմնա­յին ի­րենց եղ­ջե­րա­վոր ըն­կեր­նե­րի մոտ, ե­թե ի­րենց մայ­րը չկան­չեր, որ գան քնեն: Եվ նույ­նիսկ երբ կան­չե­ցին, նրանք ան­մի­ջա­պես չհնա­զանդ­վե­ցին. այն­քան հիա­նա­լի էր փա­րա­խում:
Երբ նրանք վե­րա­դար­ձան տուն, վերց­րին մի մեծ ներք­նակ ու մի հաստ բամ­բա­կե ծած­կոց ու տա­րա­ծե­ցին դրանք հա­տա­կին: ­Սեն­յա­կի մի անկ­յու­նում կանգ­նած էր ­Սուրբ Գ­րի­գոր ­Լու­սա­վոր­չի պատ­կե­րով մի փոք­րիկ խո­րան, ո­րը թույլ լու­սա­վոր­ված էր գի­շե­րա­յին լամ­պի լույ­սով: Եր­կու ե­րե­խա­նե­րը ծնկի ի­ջան ի­րենց հո­վա­նա­վոր սրբի պատ­կե­րի առջև՝ ար­տա­սա­նե­լով ի­րենց ա­ղոթք­նե­րը: Այ­նու­հետև հա­նե­ցին ի­րենց զու­բուն­նե­րը և ­գուլ­պա­նե­րը, փա­թաթ­վե­ցին ծած­կո­ցի մեջ ու շու­տով ա­րագ քուն մտան՝ չնա­յած ի­րենց ան­կող­նի կոշ­տութ­յա­նը: Ար­ևել­քի ժո­ղո­վուրդ­նե­րը սո­վոր չեն մեզ պես պառ­կել եր­կա­թե և ­փայ­տե մահ­ճա­կալ­նե­րին:
Ընթ­րի­քից հե­տո ­Նի­զամն իր սո­վո­րութ­յան հա­մա­ձայն գնա­ցել, նստել էր տան վեր­ևում գտնվող մեծ քա­րին: Ն­րա ոտ­քե­րի տակ տա­րած­վել էր լի­ճը՝ բարձր լեռ­նե­րի հրա­շա­լի շրջա­նա­կով, ո­րոնց ձյու­նապ­սակ գա­գաթ­նե­րը, որ հի­մա կար­միր էին ներկ­վել մայր մտնող ար­ևի շո­ղե­րից, կար­ծես գտնվե­լիս լի­նեին մի հսկա հրդե­հի սրտում: ­Սա­կայն ե­րի­տա­սարդ հայ աղ­ջի­կը չէր նկա­տում բնան­կա­րի գե­ղեց­կութ­յու­նը. նա մտա­ծում էր իր մոր մա­սին, ո­րի թույլ ա­ռող­ջութ­յու­նը մեծ ան­հանգս­տութ­յուն է պատ­ճա­ռում նրան:
Մթն­շաղն ա­րա­գո­րեն ընկ­նում էր Ար­ևել­քի վրա, ու հի­մա շնա­գայ­լերն են ոռ­նում, իսկ շնե­րը կլան­չում էին ի պա­տաս­խան, և ­լուս­նի ա­ղոտ դե­ղին մա­հիկն ար­տա­ցոլ­վում էր լճի մութ ջրե­րում: ­Նի­զա­մը շտա­պեց տուն, որ­տեղ ծնող­նե­րը սպա­սում էին նրան, որ փա­կեն դռնե­րը: Ար­ևելք­ցի­նե­րը վաղ են պառ­կում քնե­լու, ար­ևա­մու­տից հե­տո, մինչև որ եր­կա­րատև կա­տար­յալ լռութ­յունն է թա­գա­վո­րում միայ­նակ տա­նը:
Ապ­րիլ­յան անձրև­նե­րին հետ­ևեց հրա­շա­լի ե­ղա­նակ, և ­Պո­ղոս է­ֆեն­դին, իր սո­վո­րույ­թի հա­մա­ձայն, պատ­րաստ­վում էր այ­ցե­լել Ա­րա­րատ լե­ռան ստո­րո­տում, պարս­կա­կան սահ­մա­նի վրա գտնվող իր ա­գա­րա­կը: Այս ան­գամ Ար­շա­կը պի­տի գնար հոր հետ, և ­փոք­րիկ տղան ու­րա­խութ­յամբ նստեց նրա կող­քին: ­Նա պի­տի մի քա­նի ա­միս բա­ցա­կա­յեր՝ ողջ օրն ըն­թա­նա­լով իր գե­ղե­ցիկ ­Մուս­տան­գի վրա, և ­լեռ­նաշ­խար­հի ա­գա­րակն իր ձիե­րի հրա­շա­լի ե­րա­մակ­նե­րի և­ ոչ­խար­նե­րի հո­տի հետ իր եր­ևա­կա­յութ­յան մեջ թվում էր երկ­րա­յին։ Իս­կա­պես որ՝ դրախտ: Ա­մեն ա­ռա­վոտ, երբ նա արթ­նա­նում էր, ա­ռա­ջին հարցն էր. «Օ, հայ­րի՛կ, վաղն ե՞նք գնում»: ­Նա այս կարևոր ուղևո­րութ­յու­նից բա­ցի ու­րիշ ոչ մի բա­նի մա­սին չէր խո­սում և ­տես­նում էր ե­րա­զում։ ­Վեր­ջա­պես եր­կար սպաս­ված օ­րը ե­կավ: ­Դեռ մութ էր, երբ ­Հան­նա բա­ջին գնաց արթ­նաց­նե­լու Ար­շա­կին, նրան մի քիչ թա­փա­հա­րեց. «­Շուտ վե՛ր կաց, տղա՛ս, հայ­րիկն ար­դեն ձիերն է թամ­բում»:
Տ­ղան մի ակն­թար­թում ոտ­քի ե­լավ, վա­զեց բակ՝ լվաց­վե­լու հա­մար սա­ռը ջրով, ա­պա տուն ե­կավ՝ նա­խա­ճա­շե­լու: ­Մի բա­ժակ այ­ծի կաթ, դեռևս տաք, եր­կու կտոր տա­փակ հաց ու մի քա­նի վա­րունգ, ո­րոնք ­Նի­զա­մը հա­վա­քել էր ե­րե­կո­յան՝ սպա­սե­լով նրան խո­հա­նո­ցում: Ար­շակն ա­խոր­ժա­կով էր ու­տում: Ն­րա մայ­րը նստած նա­յում էր տխուր դեմ­քով և ­ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ թա­քուն ար­ցունք էր թա­փում: Ն­րա տղան ա­ռա­ջին ան­գամ հե­ռա­նում էր ի­րե­նից, և ն­րա սիր­տը նվա­ղում էր, երբ մտա­ծում էր ուղ­ևո­րութ­յան վտանգ­նե­րի մա­սին: ­Պարս­կա­կան սահ­մա­նին վխտում էին քրդե­րի ա­վա­զա­կախմ­բե­րը, ո­րոնք ապ­րում էին կո­ղո­պու­տով ու թա­լա­նով, ու քա­նի որ ­Վա­նի և Ա­րա­րա­տի գյու­ղե­րի միջև չկա փոս­տա­յին ծա­ռա­յութ­յուն, նա իր սի­րե­լի­նե­րի մա­սին լու­րեր չի ու­նե­նա ու կլի­նի մշտա­կան ան­հանգս­տութ­յան ու լար­վա­ծութ­յան մեջ:
Գ­նա­լու ժա­մա­նա­կը ե­կավ:
Եր­կու զափթ­յե (ոս­տի­կան) ու­ղեկ­ցում էին ­Պո­ղոս է­ֆեն­դիին։ Իս­կա­պես, ­Փոքր Ա­սիա­յում ճամ­փոր­դե­լու միակ ա­պա­հով ձևը ոս­տի­կան­նե­րի ու­ղեկ­ցութ­յամբ ուղ­ևո­րութ­յունն է. այդ­պի­սով, ճա­նա­պար­հորդ­նե­րը գտնվում են կա­ռա­վա­րութ­յան պաշտ­պա­նութ­յան ներ­քո, և­ ա­վա­զա­կախմ­բե­րը չեն հա­մար­ձակ­վում նրանց վրա հար­ձակ­վել:
-­ Հա՛յ­դե, Ար­շա՛կ, շտա­պի՛ր,- ձայն տվեց հայ­րը,- էլ չենք կա­րող քեզ սպա­սել:
­Կա­նայք և ­փոք­րիկ Լ­ևո­նը դուրս ե­կան ճա­նա­պար­հորդ­նե­րին վեր­ջին հրա­ժեշ­տը տա­լու: Ար­շա­կը լաց ե­ղավ, երբ գրկեց նրանց, և ­մայ­րը նրա վզին կա­խեց մի մե­դալ, օրհն­ված Էջ­միած­նի կա­թո­ղի­կո­սի կող­մից՝ որ­պես պաշտ­պա­նութ­յուն բո­լոր վտանգ­նե­րից: «­Թող մեր սուրբ ­Տի­րա­մայ­րը պահ­պա­նի քեզ, իմ սի­րե­լի տղա,- ա­սաց նա։- Չ­մո­ռա­նա՛ս նրան այդ խնդրել ա­մեն գի­շեր»:
­Մուս­տան­գը՝ Ար­շա­կի գե­ղե­ցիկ թա­թա­րա­կան նժույ­գը, ան­համ­բեր սպա­սում էր, ուս­տիև նրա տե­րը նետ­վեց ձիու մեջ­քին: ­Ձիե­րը, ա­ռա­վոտ­յան թարմ օ­դից աշ­խու­ժա­ցած, քա­ռատ­րոփ ար­շա­վե­ցին, ­Պո­ղոս է­ֆեն­դին ու նրա տղան թա­փա­հա­րե­ցին ի­րենց թաշ­կի­նակ­նե­րը. մի վեր­ջին հա­յացք, և ­տունն ան­հե­տա­ցավ ծա­ռե­րի հետ­ևում:
Ար­ևը նոր էր ծա­գել, և ն­րա ա­ռա­ջին ճա­ռա­գայթ­նե­րը ոս­կե­զօ­ծել էին լճի կա­պույտ ջրե­րը: Եր­կու ժամ լճա­փի եր­կայն­քով ըն­թա­նա­լուց հե­տո մեր ճա­նա­պար­հորդ­նե­րը սկսե­ցին բարձ­րա­նալ բարձր լեռ­նաշղ­թա­ներ: Ար­շակն ա­ռա­ջին ան­գամ էր հե­ռա­նում ­Վա­նից, և ն­րա աչ­քե­րը հիա­ցած էին բնա­պատ­կե­րի գե­ղեց­կութ­յամբ։ Այս շրջա­նում բու­սա­կա­նութ­յու­նը հիա­նա­լիո­րեն շքեղ էր. ձիե­րը հի­մա սլա­նում են հա­կինթ­նե­րի և ­վայ­րի վար­դա­կա­կաչ­նե­րի գոր­գե­րի վրա­յով, կամ նո­րից նրանց ճա­նա­պար­հը սեղմ­վում էր դե­ղին մաս­րե­նի­նե­րի ցան­կա­պա­տե­րի միջև։ ­Մեծ կա­պույտ-կա­նաչ թի­թեռ­նե­րը հետ­ևում էին միմ­յանց՝ թռչե­լով ծաղ­կից ծա­ղիկ:
­Հի­մա ուղ­ևոր­նե­րը մտան սո­ճու ան­տառ­նե­րի հսկա­յա­կան տա­րա­ծութ­յան մեջ, և ­ձիե­րը գո­հու­նա­կութ­յամբ խրխնջա­ցին, քա­նի որ նրանք հո­տո­տե­ցին խե­ժի հա­ճե­լի բույ­րը: Եր­բեմն նրանց ճա­նա­պար­հը խո­չըն­դո­տում էին ա­ռու­նե­րը, որ ա­ռա­ջա­ցել էին գար­նա­նա­յին ձյու­նե­րի հե­ղե­ղի հետ­ևան­քով: ­Ջուրն անց­նում էր խո­շոր գլա­քա­րե­րի մի­ջով՝ խե­լա­գար ըն­թաց­քի մեջ տա­նե­լով ծե­րա­ցած սո­ճի­նե­րի բնե­րը, հոգ­նած՝ բնութ­յան տար­րե­րի դեմ կռիվ տա­լուց: ­Տար­վա այս ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում հա­ճախ դժվար էր գտնել ծան­ծա­ղուտ, և­ երբ ձին խի­զա­խո­րեն մխրճվեց հո­սան­քի մեջ, Ար­շա­կը, շփոթ­ված ջրի խլաց­նող աղ­մու­կից, գլխապ­տույտ ու­նե­ցավ, փա­կեց աչ­քե­րը և ­կառ­չեց իր ­Մուս­տան­գին: ­Բայց ի՜նչ ու­րա­խութ­յուն է ողջ-ա­ռողջ տեղ հաս­նե­լը…